نوع مقاله : علمی-پژوهشی
نویسندگان
1 دانشگاه پیام نور
2 دانشگاه تبریز
3 اداره کل راه وشهرسازی آذربایجان شرقی
چکیده
امروزه شهرسازی با تبعیت از مدل های کلیشه ای توسعه شهری (عمدتا" متجدد) که نسبت به شرایط و خصوصیات بومی بی اعتنا است، نه تنها شرایط ناپایداری را در شهرها پدید آورده، بلکه ناپایداری مناطق اطراف را نیز به دنبال داشته است. به گونه ای که در کلان شهرهایی مثل تبریز، سطح اشغال شده شهری بر روند رشد جمعیت پیشی گرفته و این پدیده بر دامنه مشکلات زیست محیطی، زیرساختی و اقتصادی و در یک کلام ناپایداری شهرها افزوده و مدیریت شهری را با مشکلات عدیده ای روبروکرده است. هدف این تحقیق شناخت و تحلیل امکانات و محدودیت های توسعه پایدار کلان شهرتبریز با استفاده از شاخص های منتخب میباشد که با جمع‌آوری دادهها، اطلاعات حاصل از نقشه های تحلیلی تولید شده در محیط GIS و طرحهای توسعه شهری تبریز انجام شده است. همچنین روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی بوده که در آن از مدل ها و روشهای کمّی نظیر SWOT و AHP استفاده شده است. نتایج تحقیق بیانگر آن است که ظرفیت ها و پتانسیل های توسعه پایدار در این شهر فراوان بوده و با برنامه ریزی استراتژیک و آینده نگر و رفع نقاط ضعف و غلبه بر تهدیدات می توان مسیر را برای تقویت نقاط قوت و شکوفایی فرصت های توسعه پایدار هموارتر نمود.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Evaluation of Sustainable Development of Tabriz Metropolis
نویسنده [English]
- yousef mohammadzadeh 3
چکیده [English]
Tabriz is an example of this issue that despite the spatial coherence and compactness in emergence and growth phase of its organic to Pahlavi period has changed completely,especially in the early 40s before the land reform, following the developments in result of recent ecade surbanization,and in condition that before a few decades ago has formed in a confined space and enclosed with fort had become more widespread and today it is trapped in the porous and patient structure. In other words,the spatial development of the city over the past half-century over the 2/4 is equal to population growth; the happens is interpreted to indiscriminate horizontal development and destroy the best gardens and periphery farms and eliminate lungs breathing of the city and eventually threat environment. Research hypotheses are as follows: 1) given the indicators on the social dimensions of sustainability- cultural, economic, and physical environment, sustainable development has occurred in Tabriz. 2) The city of Tabriz is a difference in having urban sustainability indicators. The research was adescriptive- analytical study and has been used quantitative methods and models such as factor analysis, AHP method and nonparametric Friedman and Wilcoxon tests, HDI combined model and GIS. The result of the investigations showed that among 10 metropolitan areas of Tabriz the 3deprived areas with average 0.27% of development factor are placed in the lowest development and in other words is allocated the firstpriorities of urban development for the future management and planning of Tabriz to itself.
کلیدواژه‌ها [English]
- Tabriz metropolis
- Spatial Analysis
- Sustainable Development
- AHP
- SWOT
مقدمه
توجه به مسائل زیستمحیطی در سطح جهان، پس از توسعه صنعتی در دهههای 1950 و 1960، در اروپا و بروز آثار نابهنجار زیستمحیطی آنها آغاز شد. کنفرانس بیوسفر یونسکو، کنفرانس جنبههای اکولوژیکی توسعه و کنفرانس محیط انسانی از جمله آن تلاشها بودند. در سال 1970، اتحادیه حفاظت جهانی و برنامه محیطی سازمان ملل متحد، اصطلاح توسعه زیستبوم رابه کاربرد. با این حال کاربرد توسعه پایدار[1]برای اولین بار در اواسط دهه 1970، به خانم بارباواد[2] نسبت داده میشود.
شهرهای ما در گذشته بهترین نمونههای پایداری بودند. توجه به محدویتهای اکولوژیکی، توسعه متناسب و سازگار با طبیعت، صرفهجویی در منابع، استفاده از مواد و مصالح بومی، ابداع روشهای مؤثر و مناسب برای ادامه حیات نظیر قنات و بادگیر، استفاده هنرمندانه از آب وگیاه جهت تلطیف هوا و ایجاد مناظر مطبوع و فضاهای عمومی، نمونههایی از عوامل مؤثر در این پایداری بودند. ولی امروزه، شرایط به گونه ای رقم خورده که اکثر شهرها بهویژه کلانشهرهای کشور با مسائل و مشکلات زیستمحیطی ناشی از توسعه و گسترش فضایی خود دست به گریبان شده اند.
بدیهی است توسعه شهری زمانی میتواند در جهت پایداری قرار گیرد که بتواند راهکارهای مشخصی را برای تأمین مطلوب نیازهای خدماتی ساکنان ارائه نماید. موضوعی که بهعلت غلبه نگرش بخشی بر ساختار و بدنه مدیریت شهری، فقدان مشارکت مردمی و بسیاری دیگر از نمودهای برنامهریزی کلاسیک و سنتی مغایر با آرمانهای توسعه پایدار شهری تاکنون تحقق نیافته و در نتیجه، خدمات وامکانات شهری بهویژه در شهرهای بزرگ از جمله کلانشهرتبریز بهصورت عادلانه و کارآمد توزیع نشده است. در ایران، رشد شهرنشینی طی پنجاه سال گذشته دو جهش عمده داشته است. اولین جهش بعد از جریان اصلاحات ارضی دهه1340 به وقوع پیوست که طی آن با کم رنگ شدن بخش کشاورزی در اقتصاد کشور و تقویت بخش صنعت و خدمات در شهرها، خیل مهاجرین روستایی به سوی شهرها از جمله کلان شهر تبریز روانه گردید؛ تا جایی که امروزه به جرات می توان گفت که بیش از 400 هزار نفر جمعیت حاشیه نشین آن، یادگار همان مهاجرت های دسته جمعی روستایی دهه مذکور بوده و این جمعیت عموما" در حاشیه شمالی و جنوبی شهر در کالبدی متمایز از بافت اصلی و با برنامه شهر، سکنی گزیده و به این ترتیب نوعی واگرایی و ناهمگونی فرهنگی- اجتماعی و اقتصادی را به ارمغان آورده اند. دومین جهش رشد شهرنشینی به دوران بعد از انقلاب اسلامی بر میگردد که به دلیل انجام عملیات عمرانی گسترده کشوری و از جمله استان آذربایجان شرقی، رشدی برون زا و در عین حال نابرابر را بر پیکره شهرهای بزرگ از جمله کلانشهر تبریز به عنوان یک مرکز اداری- سیاسی و خدماتی- صنعتی منطقه شمالغرب کشور تحمیل کرد. بهطوری که استمرار مهاجرتها از شهرهای کوچک از یک طرف و عدم رعایت اصل پایداری در استفاده از منابع و امکانات شهری از طرف دیگر، باعث رشد نامتعادل جمعیت و مساحت شهری، گسترش حاشیه نشینی، کاهش تراکم جمعیت از 189 نفر درسال 1345 به 117 نفر درسال 1385، عدم تعادل میان جمعیت و زیرساخت های شهری، افت کارایی شبکه معابر و دسترسی های اصلی و شریانی، افزایش تبدیل و تغییر کاربریهای بی رویه باغات و اراضی زراعی درون و پیرامون شهر به کاربریهای مسکونی و تجاری و خدماتی، نابرابری مناطق شهری در برخورداری از سطوح و سرانه های عمومی شهری، تبدیل حاشیهنشینی و روستاهای اطراف تبریز به کویهای مسکونی و شهرک های اقماری گردیده و به شکلگیری منظومه شهری تبریز و قطب بندی فضایی فقیر و غنی به ترتیب در شمال و شرق شهر دامن زده است (Pour Mohammadi,2010:8).
سئوالهای تحقیق
این تحقیق در پی آن است که برای سؤالات محوری زیر پاسخ مناسبی پیدا کند.
1. آیا توسعه کلانشهر تبریز در دهههای اخیر با توجه به ابعاد اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، محیطی و کالبدی، متناسب با اصول پایداری بودهاست؟
2. آیا میان مناطق شهری کلان شهر تبریز به لحاظ برخورداری از شاخصهای توسعه پایدار، تفاوت و نابرابری وجود دارد؟
3. راهکارهای مناسب برای دستیابی به توسعه پایدار شهری کدام هستند؟
شاخص های تحقیق
با استفاده ازادبیات پژوهش و مصاحبه‌های تخصصی، فهرستی از معیارهای هریک از ابعاد اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی و فضایی- کالبدی پایداری به شرح جدول1، احصاء و دسته بندی شدند.
جدول 1. معیارهای منتخب عوامل پایداری توسعه کلان شهر تبریز
|
ابعاد پایداری |
نام معیار |
|
اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی |
1- قیمت زمین و امکان پالایش و تعریف فضای فعالیت جدید در آن 2- یکدست بودن قومیت، مذهب وتابعیت در میان ساکنین 3- جایگاه شهر به عنوان جاذب گردشگر 4- حس تعلق به محله و محیط زیست 5- سهم سکونتگاه های غیررسمی از بافت غیررسمی 6- بنیه اقتصادی خانوارهای ساکندر بافت های ناکارآمد 7- مهاجرپذیر بودن از مبادی روستایی ومحلات فرودست دیگر شهر 8-تعاملات اجتماعی |
|
محیطی - اکولوژیکی |
1- میکرو اقلیم 2- چشم انداز بصری 3- سازند های زمین شناسی 4- توسعه شهر بر روی زمین های ناپایدار و نواحی بالقوه خطرناک 5- اقدامات مدیریت شهری در زمینه توسعه گردشگری 6- خطر پذیری 7- عناصر طبیعی شکل دهنده به سازمان فضایی |
|
فضایی - کالبدی |
1- برنامه شهرداری برای احداث کمربند سبز در پیرامون شهر 2- بازدارندگی عناصر انسانیدر جلوگیری از توسعه کالبدی بی رویه 3- برنامه ساماندهی حاشیه نشینی به منظور اصلاح نظام سلسله مراتب عملکردی 4-گسترش زیرساخت های جدید به ویژه در بخش گردشگری 5- نظام سلسله مراتبی در شبکه معابر بافت های فرسوده و ناکارآمد 6- تعامل سکونتی و فعالیتی 7- تمایل عمومی مردم به توسعه فیزیکی در جهات نامناسب به ویژه در سایتهای فاقدآماده سازی اصولی و مناطق پر خطر |
اهمیت و ضرورت تحقیق
تفکر امروزی در توسعه شهری این است که شهرها باید هر اندازه که امکان دارد، با محیط زیست طبیعی سازگار بوده و در حفظ تعادل چرخه طبیعی حیات عمل کنند. بهعبارت دیگر، شهرها باید بهسوی پایداری گام برداشته و به توسعه پایدار شهری توجه نمایند(2008: 152 Tabibian,). از اینرو، انگاره توسعه پایدار شهری و پارادایمهای مترتب بر آن، حرکتی نو در جهت ارائه تعریفی جدید از نظم فضایی در شهرها است. ازسوی دیگر افزایش جمعیت شهری یکی از مقولههای مهم در راستای ضرورت پرداختن به موضوع توسعه پایدار به شمار میآید(Mehdizadeh,2003:143).
در حوزه مدیریت و برنامهریزی فضای سبز شهری کلانشهرتبریز مدتها است که فکر و عمل، بهجای احداث جنگلهای شهری وفضاهای سبز برقرارکننده موازنه اکولوژیک و با توزیع جغرافیایی مناسب، به ایجاد فضاهای سبز زینتی معطوف گردیده و یا اینکه برنامهریزی و طراحی شهری بهجای منظور نمودن مقیاس قلمرو اکولوژیک، درمقیاس شهر انجام میگیرد که این شرایط راه دیگری جز رویآوردن بهسمت توسعه پایدار باقی نگذاشته است.
از سویی، جهتگیری برنامههای توسعه و عمران کشورمان در برنامههای پنجساله چهارم و پنجم توسعه کشور، سند ملی توانمندسازی اسکان غیررسمی شهری (Urban Construction …, 2003:36)، قانون ساماندهی عرضه و تولید مسکن و نیز قانون حمایت از احیاء و نوسازی بافت های فرسوده و ناکارآمد شهری در رسیدن به توسعه پایدار با خط مشیهایی نظیر هویت‌بخشی به سیما و کالبد شهرها، ساماندهی و توانمندسازی محلات حاشیهنشین و نوسازی و مقاوم‌سازی بافت های فرسوده وساختمانهای قدیمی (که همگی در خصوص شهر تبریز با داشتن 2522 هکتار بافت های فرسوده شهری و 2000هکتار سکونتگاه های غیررسمی صدق میکند) اهمیت این موضوع را بیش از پیش نمایان میسازد.
پیشینه تحقیق
اجلاس مهم فونیکس در سال1971، کنفرانس سازمان ملل پیرامون محیط زیست انسانی در استکهلم سوئد در سال 1972،اعلامیه کوکویوک[3] درسال 1974، کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه به ریاست برانت لند[4] در سال 1987 با عنوان آینده مشترک ما[5]، کنفرانس زمین (کنفرانس ریو) در سال 1992، بهعنوان بخشی از فرآیند شکلگیری تفکر توسعه پایدار محسوبمیشوند(1996: 259Hancock,). آخرین نشست مرتبط با توسعه پایدار موسوم به ریو20+ است که در ژوئن 2012، در ریودوژانیرو برگزار شد و در سند پایانی آن بر موضوعاتی چون تبلیغ، ترویج و تحقق اقتصاد سبز وتوسعه پاک بهویژه در کشورهای فقیر تأکید ویژه‌ای گردید. در زمینه توسعه پایدار شهری نیز در سال 1987، مفاهیم توسعه پایدار شهری در سطح وسیعی مورد توجه قرار گرفت. گزارش توسعه پایدار در آمریکا در سال 1996 و اجلاس جهانی ژوهانسبورگ در سال 2002، از جمله اجلاسهای جهانی در زمینه توسعه پایدار شهری هستند(Harris,2004: 137).
روش تحقیق
در این تحقیق، در زمینه مباحث نظری و نظریههای موجود از روش توصیفی-تاریخی مبتنی بر اطلاعات اسنادی و کتابخانهای استفاده شده، سپس براساس تحقیقات نظری-تجربی و نظر به بُعد فضایی- مکانی موضوع (کلانشهر تبریز) از روش موردی- میدانی استفاده گردیده است. قلمرو و محدوده تحقیق، کلان شهر تبریز، با 25هزار هکتار[6] مساحت، به عنوان یکی از کلانشهرهای کشور و بزرگترین مجتمعزیستی شمال غرب است که در سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390، بالغ برحدود 5/1میلیون نفرجمعیت داشته است. جامعه آماری تحقیق را مناطق دهگانه کلانشهر تبریز تشکیل داده است. از سوی دیگر در تحقیق حاضر، از روشSWOT و نمودار اطلس برای شناخت و تحلیل یکپارچه امکانات و محدودیت های توسعه به منظور سطح بندی مناطق از نظر پایداری توسعه استفاده شده است.
SWOT[7]، مخفف واژههایی است که معنای آنها به ترتیب شامل: قوت، ضعف، فرصت و تهدید است. تحلیل سوات ابزاری کارآمد برای شناسایی شرایط محیطی و توانائیها و محدودیتهای درونی و بیرونی محیط برنامهریزی بهشمار رفته و مجموعهای از اقداماتی است که نتیجه آن تنظیم و تحلیل مناسب قوتها و فرصتها برای به حداقل رساندن ضعفها و تهدیدها می باشد. ضمن اینکه این مدل تلاش دارد تا برای پرسشهای اساسی زیر پاسخ های مناسب فراهم نماید: الف) وضع موجود چگونه است؟ (یعنی تحلیل نقاط ضعف و قوت و فرصت ها و تهدیدها) ب) چگونه به وضع مطلوب می رسیم؟ (یعنی تدوین برنامه استراتژیک و ارائه استراتژی های توسعه).
در شرایطی که برخلاف دهه های گذشته، نوع نگاه به شهرها بویژه کلان شهرها از حالت سنتی و کلاسیک به حالت سیستمی و راهبردی تغییر یافته و پایداری و یا ناپایداری توسعه در آنها بیش از نقاط قوت و نقاط ضعف داخلی، به میزان قابل توجه ای متاثر از شرایط بیرونی می باشد، لذا استفاده از مدلی که بتواند با شناخت عوامل داخلی و خارجی به تحلیلی یکپارچه ار امکانات و محدودیتهای توسعه دست یابد، اجتناب ناپذیر خواهد بود. گفتنی است ماهیت قوت و ضعف به درون سیستم و محیط برنامه ریزی مربوط بوده و فرصتها و تهدیدها معمولاً ماهیت محیطی دارند.
مبانی نظری تحقیق
در خصوص توسعه پایدار مفاهیم، دیدگاهها و رویکردهای متعددی وجود دارد.
مفاهیم
الف. تحلیل فضایی
در واقع با تحلیل فضایی، درک روابط متقابل بین پدیدهها و عناصر را میسر ساخته( 1994:58Dulfos,)و به امر ساده‌سازی و ایجاد نظم در واقعیتی مبهم و پیچیده یاری میرساند(Sarrafi, 2000: 99 ).
ب. توسعه پایدار
این درسی است که بشریت از گذشته خود خصوصاً دوران پس از انقلاب صنعتی گرفته و به این نتیجه رسیدهاست که توسعه، امری ضروری است اما محیط زیست نباید قربانی فعالیتهایتوسعهای شود(Thomas,2003: 161).
ج. پایداری شهری
بهطورکلی، پایداری توسعه شهری برپایه طرفداری و تعامل سه منطق اکولوژیکی، اقتصادی- اجتماعی و سیاسی مبتنی بوده که با تلفیق این سه دیدگاه، پایداری شهری تحقق می‌یابد(Breheny, 1998:267).
دیدگاهها و مکاتب نظری
آنچه در زیر میآید، نگاهی اجمالی به سیر تطور تاریخی دیدگاههای مختلف در زمینه توسعه و لزوم تغییر سیاستهای
توسعهای، از زمان پس از انقلاب صنعتی است.
دیدگاه اخلاقگرایی:
از جمله دیدگاههایی است که در زمینه حفاظت از محیط زیست مطرح شد.اخلاقگرایان همواره پیشتازان فلسفه حفاظت از طبیعت بودهاند. پرسش بنیادی اخلاقگرایان بسیار ساده است.آنها میپرسند مگر پیدایش حیات بر روی کُره خاکی بهدست انسان بوده که امروزه قصد نابودی آن را کرده است؟ (Houghton, 1997: 189).
مکتب اکولوژیسم:
طرفداران این مکتب ضمن نقد الگوهای توسعه موجود، از طریق ارائه الگوی توسعه پایدار، توسعه پایدار را بهعنوان بدیلی برای الگوهای مصرفگراو ناسازگار با تواناییهای بیوسفر مطرح میسازند(Shakouei,2000:166).
انطباقگرایان:
از نظر این گروه، شهرها زمینه نوآوری را ایجاد می‌کنند. اندازه شهرها را نمی‌توان با یک رقم دلخواه معین کرد، بلکه متناسب با ظرفیت رشد اقتصادی، ظرفیت تأسیسات ارتباطی و حمل‌ونقل معین خواهدشد (Zarrabi,1999: 99).
مداخلهگرایان:
به اعتقاد مداخلهگرایان، تجمع بیش از حد شهری زیانآور بوده و باید از آن اجتناب شود(Faludi,1973:93).اصولاً مداخلهگرایان، طرفدار نظام شبکه شهری متعادل‌تری هستند تا با استقرار چنین ساختاری شهرها بتوانند رشد اقتصادی را در سراسر حوزه نفوذ خود پخش نمایند(Mills,1996:173).
ساختارگرایان:
طرفداران این مکتب نیز بیکار ننشسته و به نظریهپردازی پرداختهاند. به اعتقاد این گروه، توسعه پایدار یک ساختار اجتماعی و سیاسی است که حفاظت از اکوسیستم موجود بهعنوان لازمه تأمین سطح قابل قبولی از رفاه زندگی انسان در شهرها، از دغدغههای اساسی طرفداران نظریه ساختاری بهشمار می‌رود(Mojtahedzadeh,1999:48).
بهطورکلی باید گفت پس از انقلاب صنعتی و ظهور مشکلات متعدد زیستمحیطی ناشی از توجه صِرف به مسائل اقتصادی، نظریهها، طرحها و الگوهای متعدد برای ساماندهی فضایی شهرها ارائه شد(Maoh,2009: 28)، که ازجمله آنها برنامه ریزی استراتژیک است. در واقع این نوع برنامهریزی بخشی از وظایف مربوط به تصمیمگیری را بهعهده نهادهای محلی میگذارد(Simon,2007:112). برخی از ویژگیهای نظریه برنامهریزی استراتژیک عبارتند از:
الف) تلفیق اهداف اقتصادی با اهداف کالبدی، اجتماعی و فرهنگی
ب) تأکید بر ارزیابی نقاط قوت و ضعف اجتماعات محلی در بستر امکانات و محدودیت های موجود(Houghton,1997:189).
آخرین نظریه موجود در این مسیر تاریخی نظریه توسعه پایدار شهری است. این نظریه که در مسیر برنامهریزی استراتژیک گام نهاده، معتقد است در دنیای شدیداً متحول امروزی، پایداری بهعنوان مفهومی استراتژیک در برنامه ریزی به‌معنای آمادگی سیستم برنامهریزی بهمنظور روبه روشدن با تحولات است.(Hall,1993:22).
بررسی وضعیت پایداری توسعه
همانطوری که در روش شناسی مقاله نیز گفته شد مدل SWOT مبنای بررسی و تحلیل تفاوتهای مکانی و وضعیت پایداری توسعه در مناطق دهگانه کلان شهر تبریز واقع گردیده است. برای این کار، گام های زیر برداشته شد:
گام نخست، شناسائی عوامل داخلی و خارجی توسعه:
با استفاده از ماتریسهای اولویت بندی عوامل داخلی و عوامل خارجی(جدول های2و3)، معیارهای منتخب تحقیق به تفکیک عواخل داخلی و خارجی توسعه، تفکیک و در جدول های 4 و5 قرارگرفتند.
جدول2. ماتریس اولویت بندی عوامل داخلی
|
میزان اهمیت |
اثر بر عملکرد محیط برنامه ریزی |
|||
|
- |
زیاد |
متوسط |
کم |
|
|
زیاد |
اولویت بالا |
اولویت بالا |
اولویت متوسط |
|
|
متوسط |
اولویت بالا |
اولویت متوسط |
اولویت پایین |
|
|
کم |
اولویت متوسط |
اولویت پایین |
اولویت پایین |
|
جدول3. ماتریس اولویت بندی عوامل خارجی
|
احتمال وقوع |
اثر احتمالی برمحیط برنامه ریزی |
|||
|
- |
زیاد |
متوسط |
کم |
|
|
زیاد |
اولویت بالا |
اولویت بالا |
اولویت متوسط |
|
|
متوسط |
اولویت بالا |
اولویت متوسط |
اولویت پایین |
|
|
کم |
اولویت متوسط |
اولویت پایین |
اولویت پایین |
|
جدول 4. ماتریس معیارهای منتخب عوامل داخلی پایداری توسعه کلان شهر تبریز بر پایه مدل SWOT
|
ابعاد پایداری |
عوامل داخلی |
|
|
نقاط قوت Strengths |
نقاط ضعف Weaknesses |
|
|
اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی |
1- ارزان بودن نسبی قیمت زمین درغرب شهرو امکان پالایش و تعریف فضای فعالیت جدید در آن 2- یکدست بودن قومیت، مذهب وتابعیت در میان ساکنین |
1- بالابودن نسبی سهم سکونتگاه های غیررسمی از بافت غیررسمی 2- ضعف نسبی بنیه اقتصادی خانوارها در میان ساکنین سکونتگاه های غیررسمی |
|
محیطی – اکولوژیکی |
1- وجود میکرو اقلیم مناسب 2- برخورداری از چشم انداز بصری مناسب به واسطه احداث پارک جنگلی دردامنه عون ابن علی |
1-وجود سازند های زمین شناسی نامناسب 2- توسعه شهر بر روی زمین های ناپایدار و نواحی بالقوه خطرناک در بخش شمالی منطقه |
|
فضایی - کالبدی |
1- وجود عناصر طبیعی همچون مهرانه رود و کوه های عون بن علی به عنوان عناصر شکل دهنده به سازمان فضایی 2- نقش بازدارندگی اتوبانهای پاسداران و کسایی جهت جلوگیری از توسعه کالبدی بی رویه |
1- تمایل عمومی مردم به توسعه فیزیکی در جهات مورد تقاضا و نامناسب به ویژه در سایتهای فاقدآماده سازی اصولی و دامنه های پر خطر شمالی |
جدول 5. ماتریس معیارهای منتخب عوامل خارجی پایداری توسعه کلان شهر تبریز بر پایه مدل SWOT
|
ابعاد پایداری |
عوامل خارجی |
|
|
فرصتها Opportunities |
تهدیدها Threats |
|
|
اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی |
1- جایگاه شهر به عنوان جاذب گردشگر به واسطه همجواری با ارتفاعات عون ابن علی وتاسیسات گردشگری آن مثل تله کابین وامکانات جنبی دیگر 2- افزایش حس تعلق به محله و محیط زیست به واسطه برنامه دولت برای توانمندسازی ساکنین بخش سکونتگاه های غیررسمی |
1- مهاجرپذیر بودن از مبادی روستایی ومحلات فرودست شهر دربخش سکونتگاه های غیررسمی 2- یکدست نبودن بافت فرهنگی ساکنین و بیگانگی نسبی آنها با همدیگر و به تبع آن پایین بودن تعاملات اجتماعی در نیمه شرقی منطقه (کوی ولیعصر) |
|
محیطی - اکولوژیکی |
1- اقدامات مدیریت شهری در زمینه توسعه منطقه گردشگری عون ابن علی و پارک جنگلی دست کاشت و مجتمع های تفریحی وپذیرایی |
1- خطر پذیری نسبتا" بالا به دلیل هم جواری با خط گسل شمال تبریز 2- تبدیل بخش اعظم مسیل مهرانه رود به محل تخلیه فاضلاب شهری و محوطه بازی برای کودکان |
|
فضایی - کالبدی |
1- وجود برنامه ساماندهی حاشیه نشینی که به اصلاح نظام سلسله مراتب عملکردی این قسمت از منطقه کمک خواهد کرد 2- گسترش زیرساخت های جدید به ویژه در بخش گردشگری |
1- عدم وجود نظام سلسله مراتبی در شبکه معابر در بافت های فرسوده و ناکارآمد 2- از بین رفتن تعامل سکونتی و فعالیتی به دلیل عدم همجواری محلهای کار و سکونت |
گامدوم، تشکیل ماتریس ارزیابی عواملداخلی و خارجی:
برای تهیه ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و ماتریس ارزیابی عوامل خارجی، ابتدا نقاط قوت و ضعف و سپس فرصتها و تهدیدها را لیست کرده و به هر کدام یک ضریب وزنی بین عدد (بی‌اهمیت) تا عدد یک (بسیار مهم) با استفاده از مدل تحلیل سلسله‌مراتبی(AHP) اختصاص دادهشد؛ به گونهای که جمع این ضرایب وزنی باید برابر با عدد یک می شد. همچنین به هریک ازعوامل، مطابق مفاهیم جدول های 6 و7 نمره یک تا چهار تعلق یافت. همانگونه که از جدولهای مذکور پیداست هنگام امتیازدهی به معیارهای داخلی: نمره یک بیانگر ضعف اساسی، نمره دو بیانگر ضعف کم، نمره سه بیانگر نقطه قوت و بالاخره نمره چهار نشان دهنده قوت اساسی عامل است. در امتیازدهی به معیارهای خارجی: نمره یک بیانگر تهدید جدی، نمره دو بیانگر تهدید، نمره سه بیانگر فرصت و بالاخره نمره چهار نشان دهنده فرصت عالی آنها می باشد.
گفتنی است از جمع امتیازات موزون متعلق به هریک از عوامل داخلی و خارجی، مجموع امتیازات موزون عوامل داخلی و خارجی تعیین می شوند؛ به گونه ای که در زمینه عوامل داخلی، اگرمجموع آنها کمتر از 5/2 باشد، یعنی شهر از نظر پایداری توسعه دچارضعف بوده و اگر مجموع بیشتراز 5/2 باشد، شهر دارای قوت میباشد و در زمینه عوامل خارجی هم اگرمجموع آنها کمتر از 5/2 باشد، یعنی شهر از نظر پایداری توسعه در معرض تهدید بوده و اگر مجموع بیشتراز 5/2 باشد، شهر از فرصت های توسعه پایدار برخوردار میباشد. میانگین مجموع امتیازات موزون عوامل داخلی و خارجی مناطق دهگانه نیز وضعیت پایداری تبریز توسعه کل کلان شهررا به نمایش می گذارد. جدول 8 ، نتیجه گام دوم ساخت ماتریس را نشان می دهد.
جدول6. امتیازدهی به معیارهای داخلی
|
گزینه انتخابی
|
تهدید جدی |
تهدید |
فرصت |
فرصت عالی |
|
امتیاز
|
1 |
2 |
3 |
4 |
جدول7. امتیازدهی به معیارهای خارجی
|
گزینه انتخابی
|
ضعف اساسی |
ضعف |
قوت |
قوت اساسی |
|
امتیاز
|
1 |
2 |
3 |
4 |
جدول8. ماتربس عوامل داخلی و خارجی توسعه پایدار کلان شهر تبریز
|
عوامل استراتژیک داخلی و خارجی |
نقاط قوت |
نام عامل |
A |
B |
C |
|
وزن حاصل از AHP |
امتیاز حاصل از جدول های 6 و 7 |
امتیاز موزون ( حاصلضرب A+B ) |
|||
|
ارزان بودن نسبی قیمت زمین درغرب شهر و امکان پالایش و تعریف فضای فعالیت جدید در آن |
1/0 |
3 |
3/0 |
||
|
یکدستی نسبی قومیت، مذهب وتابعیت در میان ساکنین |
09/0 |
4 |
36/0 |
||
|
وجود میکرو اقلیم مناسب |
12/0 |
4 |
48/0 |
||
|
برخورداری از چشم انداز بصری مناسب به واسطه احداث پارک های جنگلی دردامنه عون ابن علی و سهند |
12/0 |
3 |
36/0 |
||
|
وجود عناصر طبیعی همچون مهرانه رود و کوه های عون بن علی به عنوان عناصر شکل دهنده به سازمان فضایی شهر |
06/0 |
3 |
18/0 |
||
|
نقش بازدارندگی اتوبان های پاسداران و کسایی در جلوگیری از توسعه کالبدی بی رویه و برنامه شهرداری برای احداث کمربند سبز ددر پیرامون شهر |
05/0 |
3 |
15/0 |
||
|
نقاط ضعف |
بالابودن نسبی سهم بافت های فرسوده و ناکارآمد از بافت کالبدی شهر |
07/0 |
1 |
07/0 |
|
|
ضعف نسبی بنیه اقتصادی خانوارها در میان ساکنین بافت های فرسوده و ناکارآمد |
11/0 |
1 |
11/0 |
||
|
وجود سازند های زمین شناسی نامناسب در بخشهای شمالی و شمال شرقی شهر |
04/0 |
2 |
08/0 |
||
|
توسعه شهر بر روی زمین های ناپایدار و نواحی بالقوه خطرناک در بخش شمالی منطقه |
08/0 |
2 |
16/0 |
||
|
تمایل عمومی مردم به توسعه فیزیکی در جهات مورد تقاضا و نامناسب به ویژه در سایتهای فاقد آماده سازی اصولی و در دامنه های پر خطر شمالی |
09/0 |
2 |
18/0 |
||
|
جمع |
1 |
- |
43/2 |
||
|
فرصتها |
جایگاه شهردر جذب گردشگر به واسطه وجود مناظر طبیعی ارتفاعات عون ابن علی وتاسیسات گردشگری آن مثل تله کابین، تفرجگاه ائل گلی،پارک بزرگ تبریز وامکانات و تاسیسات جانبی آنها |
08/0 |
3 |
24/0 |
|
|
افزایش حس تعلق به محله و محیط زیست به واسطه برنامه دولت برای توانمندسازی و بازآفرینی پایدار بافت های فرسوده و ناکارآمد شهری |
11/0 |
4 |
44/0 |
||
|
اقدامات مدیریت شهری در زمینه توسعه گردشگری شهری |
085/0 |
3 |
255/0 |
||
|
وجود برنامه ساماندهی حاشیه نشینی و نوسازی بافت های فرسوده که به اصلاح نظام ساختاری و عملکردی این مناطق از شهر کمک خواهد کرد |
1/0 |
4 |
4/0 |
||
|
گسترش زیرساخت های جدید شهریایجاد و |
085/0 |
3 |
255/0 |
||
|
تهدیدها |
مهاجر پذیر بودن از مبادی روستایی ومحلات فرودست شهر دربخش سکونتگاه های غیررسمی و بافت های ناکارآمد شهری |
09/0 |
2 |
18/0 |
|
|
یکدست نبودن بافت فرهنگی ساکنین و بیگانگی نسبی آنها با همدیگر و به تبع آن پایین بودن تعاملات اجتماعی در برخی از مناطق شهر نظیر کوی ولیعصر |
13/0 |
1 |
13/0 |
||
|
خطر پذیری نسبتا" بالا به دلیل هم جواری با خط گسل شمال تبریز |
12/0 |
1 |
12/0 |
||
|
تبدیل بخش اعظم مسیل مهرانه رود به محل تخلیه فاضلاب شهری و محوطه بازی برای کودکان |
09/0 |
2 |
18/0 |
||
|
عدم وجود نظام سلسله مراتبی در شبکه معابر در بافت های فرسوده و ناکارآمد شهر |
035/0 |
2 |
07/0 |
||
|
از بین رفتن تعامل سکونتی و فعالیتی به دلیل عدم همجواری محلهای کار و سکونت |
075/0 |
2 |
15/0 |
||
|
جمع |
1 |
- |
42/2 |
||
گامسوم: طراحی الگوی ارزیابی بر پایه مدلتحلیلیSWOT
برای تجزیه و تحلیل همزمان وضعیت پایداری کلان شهر تبریز، از الگوی ارزیابی بر پایه مدل تحلیلیSWOT استفاده گردید. با توجه به اینکه برای طراحی این الگو، محاسبه میانگین نمرات ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی مناطق دهگانه کلان شهر تبریز (میانگین امتیاز موزون نقاط قوت، ضعف و فرصت ها و تهدیدها) لازم بود، لذا براساس داده های مندرج در جدول 9، ابتدا امتیاز موزون عوامل داخلی و خارجی مطابق جدول 10 با هم ترکیب، سپس نتیجه در ابعاد عمودی و افقی الگو قرار گرفته و در نهایت جایگاه کلان شهر تبریز و به تبع آن استراتژی های مناسب برای توسعه آن مشخص گردید (Honger,2005:159).
شایان ذکر است در ماتریس داخلی و خارجی چهار خانهای، میانگین امتیاز موزون نقاط قوت و ضعف بر روی محور yها از 1تا5/2نشان دهنده ضعف داخلی و نمره 5/2 تا 4بیانگرمیزان قوت است. از سوی دیگر، میانگین امتیاز موزون فرصتها و تهدیدها بر روی محور xها از 1 تا 5/2 بیانگر میزان تهدید ونمره 5/2 تا4 بیانگر میزان فرصت است. همچنین جدول 11 رتبه مناطق دهگانه کلان شهر تبریز را از نظر عوامل داخلی و خارجی پایداری توسعه نشان می دهد.
|
جدول9. امتیاز موزون عوامل داخلی و خارجی پایداری توسعه کلان شهرتبریز به تفکیک مناطق دهگانه
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
جدول10. ترکیب امتیاز موزون عوامل داخلی و خارجی پایداری توسعه کلان شهرتبریز به تفکیک مناطق دهگانه
|
جدول 11. رتبه بندی مناطق دهگانه کلان شهر تبریز
|
منطقه شهری |
ترکیب قوتها و فرصتها |
ترکیب ضعفها و تهدیدها |
رتبه مناطق از نظر عوامل داخلی |
رتبه مناطق از نظر عوامل خارجی |
|
1 |
42/3 |
43/1 |
9 |
3 |
|
2 |
16/3 |
5/1 |
4 |
8 |
|
3 |
75/3 |
07/1 |
3 |
10 |
|
4 |
89/3 |
27/1 |
8 |
4 |
|
5 |
34/3 |
51/1 |
7 |
9 |
|
6 |
71/2 |
49/1 |
1 |
2 |
|
7 |
55/3 |
59/1 |
5 |
1 |
|
8 |
6/3 |
12/1 |
10 |
6 |
|
9 |
06/4 |
29/1 |
2 |
5 |
|
10 |
34/3 |
26/1 |
6 |
7 |
شکل1. الگوی ارزیابی عوامل داخلی و خارجی پایداری توسعه کلان شهر تبریز بر پایه سوات
بحث و نتیجهگیری
چنان که از برآیند داده های مندرج در جدول 9، برمیآید، وضعیت توسعه کلان شهر تبریز مبین توجه و جهتگیری مدیریت شهری و سرمایه گذاری به سمت توسعه پایدار میباشد. این شرایط حاکی از وجود فرصتهای خوب برای پایداری در توسعه بوده و لذا برای تقویت نقاط قوت و بهرهگیری موثر از فرصتهای موجود، باید از استراتژی های توسعهای و تهاجمی استفاده نمود. استراتژی هایی که ضمن بهرهگیری از نقاط قوت داخلی و ایجاد هماهنگی بین نقاط قوت و فرصتها، در پی غلبه بر تهدیدهای محتمل خارجی و استفاده حداکثر از فرصتها و رویدادهای خارجی برای تحقق اهداف توسعه پایدار هستند.
از سوی دیگر مندرجات جدول12، نشان میدهد که کلان شهر تبریز از نقاط قوت 30 و فرصت های 29 درصدی قابلتوجهی در مقایسه با نقاط ضعف 17 و تهدیدات 24
درصدی برای توسعه پایدار برخوردار بوده و بدین ترتیب معلوم می شود که ظرفیت ها و پتانسیل های توسعه پایدار در این شهر فراوان بوده و با یک برنامه ریزی استراتژیک و آینده نگر متضمن رفع نقاط ضعف و غلبه بر تهدیدات می توان مسیر را برای تقویت نقاط قوت و شکوفایی فرصت های توسعه پایدار هموارتر کرد.
همچنین شکل1، الگوی طراحی شده و موقعیت نماد بدستآمده در نواحی چهارگانه آن نشان میدهد، تبریز علیرغم داشتن محدودیت هایی در مسیر پایداری مستمر و رو به جلو، در پایداری نسبی بهسر برده و سرمایههای اصلی محرک یا محدود کننده توسعه پایدار اعم از سرمایه اکولوژیک، سرمایه انسانی شامل مهارت، بهداشت، ایمنی و سرمایه اجتماعی اعم ازانسجام اجتماعی، توانمندسازی و مواردی از این دست که همکاری و تشریک مساعی برای دستیابی به منافع متقابل را در روابط اقتصادی و اجتماعی تسهیل می کند، همچنان از دغدغه های اصلی در چرخه برنامهریزی و مدیریت توسعه شهر میباشد. نواحی چهارگانه یاد شده، نشان دهنده وضعیت هایی است که یک محیط و یا شهر میتواند در آن قرار داشته باشد و توسعه محیط و یا شهرها، زمانی پایدار می شود که سرمایههای چهارگانه گسترش یافته و جامعه را در ناحیه شمال شرقی الگو(استراتژیهای توسعه ای) قرار دهد.
اما آنچه از جدول11، با لحاظ بروندادهای مدل تحلیلیSWOT میتوان دریافت کرد این است که مناطقی مثل منطقه 9 جدیدالاحداث ( شامل خاوران و آذران) 4 و 3 به لحاظ دارابودن شاخصهای پایداری از جمله دارا بودن وضعیت محیطی و طبیعی مطلوب و زیرساخت ها، خدمات شهری و توسعه فضاهای شهری با قابلیت جابهجایی مناسب در شرایط بحرانی در اثر اقدامات مداخله گرایانه دولت و شهرداری نظیر اجرای طرحهایی مثل اسکان پایا و پرداخت تسهیلات بانکی نوسازی مسکن و اجرای طرحهای محرک توسعه و پشتیبان از شرایط مناسبتری برخوردار بوده و برعکس مناطقی مثل 3 و 8 و 10 به دلیل دارا بودن بخش عمدهای از بافتهای کهن و تاریخی و فرسوده و سکونتگاه های غیررسمی کلان شهر تبریز و به تبع آن ناپایداری شدید در ساختار بافت از جمله نفوذ پذیری پایین دسترسیها و ... و ضعف محرز در عملکرد شهری ازجمله ناکارآمدی زیر ساختها و فرسودگی کالبدی و مشکلات اجتماعی و اقتصادی ساکنین آن، دارای بالاترین مخاطرات و تهدیدات در زمینه توسعه پایدار می باشند.
الویت بندی عوامل (داخلی و خارجی)ابعاد پایداری برای انتخاب استراتژی های توسعه
با توجه به اینکه در فرایند انجام تحقیق ابعاد مختلفی اعم از اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، محیطی- اکولوژیکی و فضایی- کالبدی کلان شهر تبریز مورد بررسی و ارزیابی واقع شدهاند، لذا در مرحله انتخاب استراتژیهای واقع در گروه استراتژیهای توسعهای(SO) منتخب مدل SWOT نیز، امکانات و محدودیت های داخلی و خارجی هرکدام از ابعاد پایداری مذکور مورد توجه قرارگرفته؛ به این معنی که استراتژیهایی در الویت قرار گرفته که بعد مربوط به آن از محدودیت ها و شرایط نامناسب تری نسبت به بقیه ابعاد پایداری مورد مطالعه برخوردار بوده است. این مهم پس از تشکیل جدول های ماتریس حاوی فیلدهای الویت، نمره نسبی و درصد از کل به تفکیک عوامل داخلی و خارجی، از مجرای ترسیم" نمودار اطلس"(Sarvi,2013:13) عوامل داخلی و خارجی امکان پذیر گردید. شایان ذکر است آنچه در این مرحله به عنوان معیارهای عوامل داخلی و خارجی پایداری توسعه انتخاب گردیده، متفاوت از معیارهای عواملی بوده که براساس آنها وضعیت موجود توسعه پایدار کلان شهرتبریز مورد بررسی و تحلیل واقع شده است.
جدول8. ماتریس الویت بندی عوامل داخلی ابعاد پایداری برای انتخاب استراتژی های توسعه ای
|
عوامل |
عوامل داخلی |
|||
|
نقاط قوت |
ضریب الویت عامل |
نمره نسبی (حاصل ضرب ضریب الویت و تعداد نقاط قوت) |
درصد از کل |
|
|
اجتماعی- فرهنگی |
1- وجود مراکز علمی و تحقیقاتی و مراکز بهداشتی، درمانی با مقیاس ملی و فراملی ( دانشگاه تبریز، پارک علم و فن آوری و مراکز درمانی شهید مدنی و امام رضا(ع))2- یکپارچگی فرهنگی (یکدست بودن قومیت، مذهب و تابعیت در میان بخش عمده شهروندان)3 - وجود آثار، بناها و مراکز معروف تاریخی و فرهنگی نظیر بزرگترین بازار سرپوشیده دنیا، ارگ علیشاه و خانه مشروطیت، 4- وجود ظرفیت بالقوه مشارکت دربین شهروندان دراجرای طرح های عمرانی وخدماتی |
3 |
12 |
33/33 |
|
اقتصادی |
1- قوت بنیه اقتصادی خانوارها در اثر بالا بودن بهره وری فعالیت های اقتصادی شهروندان 2- ارزان بودن نسبی قیمت زمین دربخشهایی از شهر و امکان پالایش و تعریف فضای فعالیت جدید در آن |
2 |
4 |
11/11 |
|
محیطی - اکولوژیکی |
1- وجود دره های مشرف بر شهر با منابع آبی خوب2- وجود میکرو اقلیم مناسب 3- مناسب بودن وضعیت مدیریت جمع آوری و بازیافت پسماندها4- وجود اراضی زراعی و منابع طبیعی در حاشیه شهر |
4 |
16 |
44/44 |
|
فضایی – کالبدی |
1- موقعیت جغرافیایی مناسب و زیر ساخت های نسبی موجود 2- وجود عناصر طبیعی همچون دامنه کوهستانهای سهند و عینالی به عنوان عناصر شکل دهنده سازمان فضایی3 - رغبت بالای ساکنین به نوسازی ومقاوم سازی واحد های مسکونی ازمحل دریافت تسهیلات بانکی ارزان قیمت 4- بهره گیری از هسته تاریخی و احیای آن از طریق اجرای چندین پروژه بزرگ نوسازی، بهسازی ومرمتی مثل توسعه میدان شهید بهشتی و ... در جهت ایجاد یک CBD در حال توسعه و ایجاد هسته های فعالیتی جدید مثل محورهای تجاری شهرک باغمیشه و مجتمع تجاری– خدماتی رشدیه به منظور برقراری تعامل سکونتی و فعالیت در منطقه مرکزی شهر و ایجاد تعادل در سازمان فضایی آن |
1 |
4 |
11/11 |
|
جمع |
|
- |
36 |
100 |
|
اکولوژیکی |
|
اقتصادی |
|
0 |
|
20 |
|
40 |
|
نقاط قوت |
|
اجتماعی |
|
فضایی |
|
60 |
|
40 |
|
20 |
|
0 |
|
20 |
|
40 |
|
20 |
|
40 |
|
60 |
|
60 |
|
60 |
شکل2. نمودار اطلس نقاط قوت ابعاد پایداری تبریز
جدول9. ماتریس الویت بندی عوامل داخلی ابعاد پایداری برای انتخاب استراتژی های توسعه
|
عوامل |
عوامل داخلی |
|||
|
نقاط ضعف |
ضریب الویت عامل |
نمره نسبی (حاصل ضرب ضریب الویت و تعداد نقاط ضعف) |
درصد از کل |
|
|
اجتماعی- فرهنگی |
1- سهم بالای جمعیت ساکن در سکونتگاه های غیررسمی (یک چهارم جمعیت شهر) |
3 |
3 |
15 |
|
اقتصادی |
1 - کم رنگ شدن نقش فراملی بازار تبریز به تبع کم رنگ شدن نقش فراملی تبریز |
2 |
2 |
10 |
|
محیطی - اکولوژیکی |
1- توسعه شهر برروی زمین های ناپایدار و نواحی بالقوه خطرناک در بخشهای شمالی و جنوبغربی شهر 2- قرارگیری قسمت هایی از شهر در مجاورت خط و حریم گسل شمال شهر 3- تجاوز به محیط بلافصل و از بین رفتن منابع طبیعی و سبز |
4 |
12 |
60 |
|
فضایی- کالبدی |
1- توسعه شهر بر روی زمین های مستعد واقع در دامنه ارتفاعات سهند (ضلع جنوبی اتوبان شهید کسائی) به صورت زاغه نشینی 2- سهم بالای نسبی بافت های فرسوده و ناکارآمد شهر (بیش از 10 درصد مساحت کل شهر) 3- قرارگیری کاربریهای ناهمگون و ناسازگار مثل پادگان نظامی، زندان مرکزی و برخی کارخانجات در محدوده شهر |
1 |
3 |
15 |
|
جمع |
- |
20 |
100 |
|
|
اکولوژیکی |
|
اقتصادی |
|
0 |
|
20 |
|
40 |
|
اجتماعی |
|
فضایی |
|
60 |
|
40 |
|
20 |
|
0 |
|
20 |
|
40 |
|
20 |
|
40 |
|
60 |
|
نقاط ضعف |
|
60 |
|
60 |
شکل3. نمودار اطلس نقاط ضعف ابعاد پایداری تبریز
جدول10. ماتریس الویت بندی عوامل خارجی ابعاد پایداری برای انتخاب استراتژی های توسعه
|
عوامل |
عوامل خارجی |
|||
|
فرصتها |
ضریب الویت عامل |
نمره نسبی (حاصل ضرب ضریب الویت و تعدادفرصتها) |
درصد از کل |
|
|
اجتماعی- فرهنگی |
1- برنامه دولت و شهرداری برای اجرای طرحهای نوسازی و ساماندهی و ارتقاء سطح دسترسی به خدمات شهری 2 - برخورداری از ظرفیت بالای مشارکت پذیری در فعالیت های سیاسی و اجتماعی به دلیل تجانس قومی- طایفه ای 3- بهبود نسبی مشارکت ساکنین در اجرای طرحهای عمرانی و خدماتی |
3 |
9 |
5/26 |
|
اقتصادی |
1 - وجود اراضی وسیع و خالی در داخل و پیرامون شهر برای استقرار فعالیتهای مدرن ودانش پایه 2- تصویب بزرگترین شهرک صنعتی کشور درغرب شهر و امکان بهره گیری از این فرصت برای سرمایه گذاری |
2 |
4 |
8/11 |
|
محیطی - اکولوژیکی |
1- اجرای برنامه اسکان پایا به منظور گسترش فضاهای باز و افزایش قابلیت جابجایی درشرایط بحرانی و بالابردن زیست پذیری 2- اقلیم مناسب و وجود جریان های نسبتاً دائمی و تصفیه طبیعی هوا در طول سال3- برنامه مدیریت شهری برای آبدارکردن رودخانه مهرانه رود به عنوان یک عنصر طبیعی نظم دهنده شهر4- برنامه مدیریت جدید شهری در گسترش فضای سبز |
4 |
16 |
47 |
|
فضایی – کالبدی |
1- وجود برنامه ساماندهی حاشیه نشینی و نوسازی بافت های فرسوده2- فرصت ها و مزایای اقتصادی وتوسعه ای طرح های چون اتوبان پیامبر اعظم و راه آهن در دست احداث میانه - تبریز 3- تمایل عمومی مردم به نوسازی بافت های فرسوده 4- پیشنهاد طرح جامع شهر برای گذار تبریز از شهر تک هسته ای به شهر چند هسته ای 5- فقدان شهر رقیب در شمال غرب کشور جهت ایفای نقش مشابه در حوزه تجارت و گردشگری سلامت در وضع موجود |
1 |
5 |
7/14 |
|
جمع |
- |
34 |
100 |
|
|
شکل4. نمودار اطلس فرصت های ابعاد پایداری توسعه تبریز
|
جدول11. ماتریس الویت بندی عوامل خارجی ابعاد پایداری برای انتخاب استراتژی های توسعه ای
|
عوامل |
عوامل خارجی |
|||
|
تهدیدها |
ضریب الویت عامل |
نمره نسبی (حاصل ضرب ضریب الویت و تعداد تهدیدها) |
درصد از کل |
|
|
اجتماعی- فرهنگی |
1- مهاجر پذیر بودن از مبادی روستایی ومحلات فرودست شهر در بخش سکونتگاه های غیررسمی 2- تنزل نسبی اعتبارات فرهنگی و هویت تاریخی شهر به سبب نوسانات توجه مسئولین |
3 |
6 |
7/20 |
|
اقتصادی |
1- سهم ناچیز فعالیت های اقتصادی مدرن و دانش پایه درترکیب مشاغل و فعالیتهای اقتصادی 2- تمایل پایین برای سرمایه گذاری اقتصادی در مقایسه با شهرهای همتراز به دلیل برخی از محدودیت ها مثل بیگانه گریزی و بوروکراسی اداری |
2 |
4 |
8/13 |
|
محیطی - اکولوژیکی |
1- از بین رفتن جنبه های زیبایی شناسی مناظر طبیعی حاشیه شهر 2 - هم جواری با خط گسل شمال تبریز 3- قابلیت پایین جابجایی درشرایط بحرانی در4500 هکتار از بافت های فرسوده و ناکارآمد شهری 4- آسیب پذیری ساکنین از ریزگردهای ناشی از خشک شدن تدریجی دریاچه ارومیه |
4 |
16 |
2/55 |
|
فضایی- کالبدی |
1- تغییر کاربری های بی رویه از فضاهای باز و سبز شهری به فضاهای انتفاعی مثل مجتمع های تجاری وخدماتی 2- حاشیه نشینی و توسعه بافت های خودروی شهری 3- الحاق تدریخی شهرهای باسمنج و سردرود و روستاهای اطراف به شهر تبریز به صورت توسعه متصل که منجر به رشد افقی بی رویه شهر و تجاوز به محیط بلافصل و از میان رفتن منابع طبیعی و باغات از یک سو و از دست رفتن تعامل سکونتی و فعالیتی از سوی دیگر می شود |
1 |
3 |
3/10 |
|
جمع |
- |
29 |
100 |
|
|
شکل5. نمودار اطلس تهدیدهای ابعاد پایداری تبریز
|
جدول12. درصدگیری نمرات نسبی عوامل داخلی و خارجی ابعاد پایداری توسعه کلان شهر تبریز
|
عوامل |
نمرات نسبی |
درصد نمرات هر عامل |
|
نقاط قوت |
36 |
30 |
|
نقاط ضعف |
20 |
17 |
|
فرصت ها |
34 |
29 |
|
تهدیدها |
29 |
24 |
|
جمع |
119 |
100 |
|
قوتS |
|
60 |
|
فرصت O |
|
60 |
|
0 |
|
ضعف W |
|
تهدید T |
|
20 |
|
0 |
|
20 |
|
20 |
|
40 |
|
40 |
|
60 |
|
60 |
|
40 |
|
40 |
|
20 |
|
مقیاس توسعه |
شکل6. نمودار اطلس عوامل داخلی و خارجی ابعاد پایداری توسعه تبریز
راهکارها
راهکارها، مسیرهای دستیابی به اهداف و گامهایی درجهت تغییر شرایط هستند (1Moradi,2005:10). راهکارهای پیشنهادی این تحقیق از یک سو با توجه به نیازهای ساکنین شهر، سطح توسعه یافتگی و نهادها و منابع در اختیار مدیریت شهری و از سوی دیگر با در نظر گرفتن مهم ترین موانع و مشکلات تحقق اهداف توسعه پایدار ارایه گردیدهاند؛ راهکارهایی که قادر خواهند بود از قوتها و فرصتهای موجود بهره برده و ضمن فائق آمدن بر ضعف ها، تهدیدات را نیز به حداقل ممکن برسانند. برخی از راهکارهای پایداری توسعه ای مهمی که براساس نتایج الگوی ارزیابی SWOT به دست آمده به شرح جدول 13، ارائه می گردد.
جدول13.راهکارهای توسعه پایدار کلان شهر تبریز
|
عوامل |
SWOT راهکارهای توسعه ای پبشنهادی منتج از الگوی ارزیابی |
|
اجتماعی– فرهنگی واقتصادی |
تامین آستانه های لازم برای ارتقاء کمی و کیفی زندگی از طریق ساماندهی و بهسازی کالبدی بافت های فرسوده و حاشیه ای |
|
جلب مشارکت بالقوه ساکنین بافت های فرسوده و ناکارآمد شهری به منظور توانمندسازی اقتصادی واجتماعی |
|
|
ساماندهی مرکز تجاری جدید شهر حدفاصل رشدیه و کوی ولیعصر به منظور گذار از شهر تک هسته ای به شهر چند هسته ای |
|
|
سنددار کردن املاک قولنامه ای واعطای حق تصرف وامنیت به ساکنین سکونتگاه های غیررسمی |
|
|
توسعه فضاهای فرهنگی ومذهبی دربرخی از مناطق شهری |
|
|
توانمندسازی اقتصادی ساکنین بخش سکونتگاه های غیررسمی از طریق صندوق های اعتباری خرد و... |
|
|
تشکیل و راه اندازی شورایارهای محلی به عنوان نخستین خاستگاه اجتماعات محلی و مهمترین ابزار حکمروایی خوب شهری |
|
|
به رسمیت شناختن سکونتگاه های غیررسمی واجرای طرحها وپروژه های محرک توسعه درآنها |
|
|
پالایش تدریجی عملکرد غالب تجاری مناطقی مثل کوی ولیعصر با هدف افزایش زیست پذیری وکیفیت زندگی ساکنان |
|
|
محیطی- اکولوژیکی |
توسعه وتجهیز تفرجگاهها و گردشگاههای عون ابن علی در شمال و ائل باغی در جنوب |
|
پیش بینی ارتفاعات عون ابن علی در شمال و دامنه کوهستان سهند در جنوب به عنوان ذخایر راهبردی توسعه شهر برای بلند مدت وعامل نفوذ فضای طبیعی به درون شهر در میان مدت |
|
|
راه اندازی سازمانهای مردم نهاد وتقویت نقش ومسئولیت پذیری آنها به عنوان نماد حمایت جمعی درحفاظت از فضاهای سبز و منابع طبیعی وجنگل های دست کاشت درون و پیرامون شهر |
|
|
پالایش عملکردی بافت مرکزی از طریق جایگزینی فعالیت های دانش پایه به منظور گشایش فضایی، غلبه پیاده به جای سواره و ارتقاء کارایی نظام حمل ونقل همگانی |
|
|
ترویج واشاعه فرهنگ تفکیک زباله درمبداء با مشارکت همه جانبه مدیریت شهری وساکنین |
|
|
رعایت مقررات ملی ساختمان به ویژه مبحت 19 موضوع بهینه سازی مصرف انرژی با استفاده از مواد ومصالح با فن آوری بالا و جایگزینی کامل سوخت پاک در وسائط نقلیه و صنایع تولیدی |
|
|
اجرای برنامه جابجایی 3000 خانوار ساکن درمناطق پرخطر ضلع جنوبی اتوبان پاسدارن وانتقال به فضاهای امن جایگزین |
|
|
الزام عملی بخش های دولتی، عمومی و خصوصی منطقه به انجام مطالعات ارزیابی زیست محیطی قبل ازاجرای هرگونه طرح و پروژه عمرانی وتوسعه ای |
|
|
فضایی-کالبدی |
آبدار کردن مهرانه رود با استفاده از آب دریاچه سد شهید مدنی به عنوان یک عنصر شکل دهنده به سازمان فضایی شهر |
|
طراحی سازوکارهای بازدارنده جدید به منظور جلوگیری از ساخت وسازهای غیر مجاز وغیر قانونی ازجمله ممنوعیت ارائه هرگونه خدمات شهری به متخلفین و تشدید بازدارندگی جرائم و برخوردهای قانونی موجود |
|
|
تدوین واجرای بسته های حمایتی وتشویقی مقاوم سازی ونوسازی ابنیه با کیفیت پایین |
|
|
جایگزینی منابع درآمدی پایدار به جای تراکم فروشی وتغییر کاربری های بی رویه توسط شهرداری ها |
|
|
استقرار واحد مدیریت یکپارچه شهری درشهرداری با عضویت نمایندگان ارگان ها و دستگاه های مختلف ذیربط درامور توسعه و مدیریت شهری به منظور هماهنگی و اتخاذ وحدت رویه در سیاست گذاری، برنامه ریزی، بودجه ریزی واجرای طرح های توسعه و خدمات شهری مورد نیاز و پرهیز از موازی کاری و اتلاف منابع وامکانات |
Refrences
- Mehdizadeh, J., (2003), Strategic Planningand UrbanDevelopment (recent experience globalizationand its place inIran), Tehran, Iran Architecture andUrbanStudiesCenter Press.
- Houghton, (1997), Developing Sustainable Urban Development Models, Cities, No. 4(4), P.189.
- Breheny, Michael, (1994), Planning the Sustainable City Region, Earth scan Publication, London.
- Dulfos, O., (1994), Geographical Analysis, translation: S. Sahami, Mashhad, Nika publication.
- FAludi, A., (1973), A Reader in Planning Theory, Pergamon Press.
- Hall, P.,(1993), Toward Sustainable, Livable and Innovative Cities for 21 Set Century, Inproceeding of the Third Confrance of the World Capitals, Tokyo.
- Hancock, T.,(1996), Health and Sustainability in Urban Environment, Environment Impact Assessment Review, No. 16(4).
- Harris, M., (2004), Basic Pirinciples of Sustainable Development, GADE Working Paper, No. 20, P. 4.
- Honger, violin., David, Thomas., DL, GL., (2005), principles of strategic management (Trans. s. m. Arabi d. Izadi), Tehran, Iran: cultural research Office publications
- Maoh, H., (2009), A Tool for Evalution Urban Sustainability Via Intergrated Transportion and Land Use Simulation Models, Environment Urban/ UrbanEnvironment, N.3.
- Mills, E., (1997), City's economy, translation: A., Kothari, Tehran, Iran Architecture and Urban Studies Center Press.
- Mojtahedzadeh, G., (1999), Introduction to the Principles of Regional Planning, Tehran,
Publication Office, job trainingand education.
- Moradimasihee, varaz., (2005), strategic planning and its application in urban planning,Tehran, Iran: publications of company of urban planning and processing of Tehran municipality
- Pour Mohammadi, M. R., Jaam Kasra, M., (2011), Analysis of the Pattern of Uneven Development, Tabriz, Journal of Geographical Research, No.100.
- Sarrafi, M., (2000), What is a sustainable city, Journal of Urban Management, No.4.
- Sarvi, N., Salehpour, S., (2013), Paper Fulfill the feasibility of potential tourism takaab County using SWOT model, proceedings of the first National Conference on geography, urban planning and sustainable development, Tehran: Secretariat.
- Shakouei, H., (2000), New Perspectives in Urban Geography, Tehran, SAMT Publication.
- Simon, B., Morse, A., (2007), Stability Testing, translation: N. Shahnoushi et al, Mashhad, Ferdowsi University Press.
- Tabibian, M. (2008), Paper Fulfill the Criteria of Sustainable Cities, Sustainable Urban Development, Proceedings, Tehran, Tehran University Press.
- Homas, R., (2003),Sustainable Urban Design: An Environmental Approach, London, Taylor and Francis.
- Urban Construction Company of Iran, (2003), Tehran, documentem powering informal settlements.
- Zarrabi, A., (1999), Future Cities, Urban Planning, Sustainable Development, Proceedings of the First Conference on Sustainable Development in Urban Areas of Tabriz, Tabriz Municipality publication.
)