نوع مقاله : علمی-پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار، گروه جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
2 دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
چکیده
هدف از مطالعه حاضر تحلیل وضعیت تحققپذیری برنامهریزی کاربری اراضی طرح جامع شهر ملایر است. طرحهای توسعه شهری اگر به نحوی که مصوب شده تحقق یابند، منافع عمومی تأمین و بسیاری از مشکلات شهری برطرف می‌شود. در این راستا، برای اولین بار تحققپذیری طرح جامع شهر ملایر به‌عنوان یک شهر میان اندام با جمعیتی حدود 170 هزار نفر، مورد بررسی قرار گرفت. روش تحقیق به لحاظ هدف از نوع کاربردی و از لحاظ ماهیت از نوع توصیفی-تحلیلی بود. اطلاعات لازم از طرحهای توسعه‌ای شهر استخراج گردید. نتایج نشان داد که طرح جامع شهر ملایر به مانند همه طرحهای جامعی که در ایران با روش سنتی تهیه می‌شوند، با ضعف‌ها و تهدیدهای عام این الگو از جمله آمرانه بودن، جدایی روند تهیه طرح از مرحله اجرا، قطعیت در مکانیابی کاربریها و ... مواجه بوده و از تحققپذیری اندکی برخوردار بوده است. بررسی اختصاصی طرح جامع ملایر نشان داد که به‌طور کلی، تحققپذیری کاربریهای پیشنهادی اندک بوده است. در این بین، کاربریهای تأسیسات و تجهیزات شهری، بهداشتی-بهزیستی، ورزشی، خدمات پذیرایی و جهانگردی کمتر از حد متوسط و کاربریهای آموزشی، اداری- انتظامی، فضای سبز و پارک جنگلی، صنعتی، مذهبی و حمل و نقل، بیش از حد متوسط و نیاز، احداث شده و تنها کاربریهای مسکونی، درمانی، تجاری و فرهنگی تحققپذیری متناسب با پیشنهادات طرح جامع داشته‌اند. در این، بین افزایش بیرویه سطح و سرانه کاربری صنعتی و معابر، خسارات بیشتری را متوجه شهر ملایر نموده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
An Analysis of the Feasibility of Land use Planning in the Malayer Master Plan
نویسندگان [English]
- Mahdi Ebrahimi Boozani 1
- Azam Zamani 2
1 Assistant Professor, Department of Geography and Urban Planning, Payame Noor University, Tehran, Iran.
2 Msc Student, Departmentof Geography and Urban Planning, Payame Noor University, Tehran, Iran.
چکیده [English]
The purpose of this study is to analyze the feasibility of land use planning in the Master plan of Malayer city. If the urban development plans are implemented as approved, the public interest will be provided and many urban problems will be solved..In this regard, for the first time the Master plan realization of Malayer as a middle-sized city with a population of about 170,000 people was examined. The research methodology in terms of purpose is applied and of nature is descriptive-analytical.Needed information was extracted from the city's development plans. The results showed that like all comprehensive plans that are prepared in Iran by traditional methods, the comprehensive plan of Malayer city, is accompanied with weaknesses and threats of this model such as authoritarianism, separation of the plan preparation process from the implementation stage, certainty in locating uses, …, and has had little feasibility. Dedicated review of Malayer Comprehensive Plan showed that, in general, The feasibility of the proposed uses has been low. In the meantime, the uses of urban facilities and equipment, health-welfare, sports, hospitality and tourism services have been below the average. Educational, administrative and disciplinary uses, green space and forest parks, industrial, religious and transportation facilities have been constructed more than moderate and need and only residential, medical, commercial and cultural uses have been realized in accordance with the master plan proposals. In the meantime, the irregular increase in the level and per capita industrial and roads uses have caused more damage to the city of Malayer.
کلیدواژه‌ها [English]
- Urban Development
- Land Use
- Feasibility
- Malayer City
مقدمه
در اغلب شهرهای جهان از نیمه دوم قرن بیستم به بعد به طور فراگیر طرح های جامع شهری تهیه شد. هدف از تدوین طرح جامع کنترل کاربری زمین برای ایجاد تغییرات مناسب در استفاده از زمین در شهرها بود تا امکان برطرف کردن و مشکلات شهری فراهم شود (ساهانا
و همکاران، 2018). طرحهای توسعه شهری تبلور فضایی-کالبدی برنامهریزی برای شهرها هستند که به موجب آن‌ها کنترل محدوده‌های شهر انجام و برنامهریزی کاربری و جهات توسعه شهر پیشنهاد و تعیین می شود. مهمترین کارکرد تهیه طرحهای توسعه شهری ساماندهی فضایی-کالبدی شهرها و انتظام بخشیدن و هماهنگ کردن ابعاد مختلف توسعه شهری است. طرحهای توسعه شهری، از طریق اثرگذاری بر تصمیمات عمومی و خصوصی و هدایت نحوه استفاده از اراضی شهری، نقش اساسی در تعیین الگوی توسعه و عمران و دستیابی به اهداف توسعه پایدار و اعتلای کیفیت محیط شهرها را بر عهده دارند. این نتیجه با توزیع متعادل کاربریها، جلوگیری از تداخل کاربریهای ناسازگار و تدوین معیارها و استانداردهای مناسب کاربری، استفاده صحیح و آماده‌سازی مناسب زمین و ... محقق می گردد. در جریان فرایند برنامهریزی، این طرح ها هستند که امکان ایجاد و ادامه فعالیت یک کاربری را فراهم و یا از آن جلوگیری می‌کنند. بنابر آنچه بیان شد بررسی محتوا و میزان تحقق پذیری و اثر گذاری طرحهای توسعه شهری از موضوعات بسیار مهم در برنامه ریزی شهری به شمار می رود(ابراهیمی، 1400: 2).
تهیه طرح های توسعه شهری و در پی آن ارزیابی میزان تحقق آن، مدارک قابل اطمینانی برای اطلاع از روند برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، و موفقیت در دستیابی به اهدافی چون رفاه، آسایش و کیفیت زندگی شهری است. بررسی تحقق پذیری طرحها در شهرهای بزرگ کشور نشان می‌دهد که میزان موفقیت این طرحها در شهرهای بزرگ عمدتاً اندک بوده است. اما پژوهش‌هایی که نشان دهنده‌ی میزان تحقق پذیری و موفقیت طرحهای توسعه شهری در شهرهای متوسط باشد بسیار کم است. به این جهت در این مقاله، طرح جامع شهر ملایر از توابع استان همدان به عنوان نمونه ای از شهرهای متوسط مورد بررسی قرار گرفت. بدین ترتیب مسئله اصلی مورد پژوهش در این مقاله این است که آیا تهیه و اجرای طرح جامع با رویکرد سنتی برای شهر ملایر به عنوان نمونه‌ای از شهرهای میان اندام از کارآمدی و تحققپذیری مناسب برخوردار بوده‌است یا خیر؟ بدین ترتیب هدف اصلی از انجام این پژوهش عبارتست از: تحلیل وضعیت تحققپذیری برنامهریزی کاربری اراضی طرح جامع شهر ملایر. سوال اصلی پژوهش نیز این است که: کاربریهای پیشنهادی طرح جامع شهر ملایر به چه میزان تحقق یافته است؟ در این راستا تنگناها و مشکلاتی که در شیوه موجود برنامه ریزی شهری در کشور وجود دارد، مرور و علل تحقق پذیری اندک طرح جامع شهر ملایر بررسی می شود. شایان ذکر است که مهمترین بخش در تهیه طرحهای توسعه شهری، بخش برنامه ریزی کاربری اراضی شهری است (سیفالدینی، 178: 1381) و در این مقاله نیز بر بررسی این بخش مهم طرح جامع ملایر پرداخته شده است.
مبانی نظری
چارچوب نظری
دانش برنامهریزی شهری به سبک جدید، در اوایل قرن بیستم در انگلستان و ایالات متحده آمریکا پا گرفت. اولین نظریه پردازان مهم آن پاتریک گدس[1] و لویس مامفورد[2] بودند. آن‌ها با استفاده از اصول زیست‌شناسی؛ نظریه ارگانیستی را در شهرسازی مطرح کردند. این نظریه سپس با نظریه کارکردگرایی شهرسازی مدرن (منشور آتن- 1933) در هم آمیخت و الگوی برنامه ریزی جامع یا برنامهریزی عقلانی را برای سراسر جهان تولید نمود. مبانی فلسفی، اجتماعی و شناختی «شهرسازی مدرن» که از دستاوردهای «عصرمدرنیسم» محسوب می‌شود، بر خردگرایی و پوزیتویسیم؛ اصالت پیشرفت اقتصادی در جامعه بشری؛ مسئولیت و مشروعیت اداره جوامع توسط دولت و .... استوار بود (پیرزاده و همکاران، 1387 : 13). تهیه طرحهای جامع و تفصیلی نتیجه چنین تفکری است.
برنامهریزی جامع در نیمه دوم قرن بیستم از دو جنبه مورد اشکال قرار گرفت. اول این که برنامهریزی جامع همواره مستلزم سطحی از شناخت، تحلیل و هماهنگی سازمانی بود که بیاندازه پیچیده می‌نمود و دوم آنکه، فرض برنامهریزی جامع، وجود منفعت عمومی مشترک بود؛ اما نتیجه عملی آن دفاع از یک منفعت و چشمپوشی از نیاز فقرا و بازماندگان از روند اجتماعی شد (کمپل و فاینشتاین، 1388: 25).
با ناکامی‌های الگوی سنتی و بروز اندیشه‌های جدید در حوزه برنامهریزی شهری، به تدریج دیدگاه‌های دیگری از جمله دیدگاه سیستمی و ساختاری مطرح شدند. این دیدگاه‌ها، بعدها با مطرح شدن الگوهای مشارکتی و غلبه اندیشه‌های متأثر از رویکرد توسعه پایدار تقویت شد (Minuchin, 2012: 911-13). در ادامه تحولات در مبانی فکری برنامهریزی شهری و منطقهای، در نیمه دوم قرن بیستم، بر دوری از «برنامهریزی خشک و انعطافناپذیر سنتی که مبتنی بر مطالعات جامع و پیش بینی‌های تحققناپذیر» بود تأکید و روی آوردن به «برنامهریزی استراتژیک، خرد خرد، گام به گام، مردمی، سیستمی، لزوم حفظ پایداری زیستی، اجتماعی و ...» اصرار گردید. این تغییرات، باعث ایجاد تحولات بنیادین در مبانی برنامهریزی شهری و پیدایش مجموعه‌ای از نظریه‌ها، دیدگاه‌ها و پارادایم‌های جدید در برنامهریزی و مدیریت شهری در جهان شد.
این فرایند در نهایت باعث شد برنامهریزی شهری که در دوره‌های تاریخی قبل، صرفاً یک فعالیت کالبدی تلقی می‌شد، به فرایندی همه شمول که در آن همه زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی باید نقش پررنگی را ایفا نماید، تبدیل گردد (سلطانی، 1395: 1). در جدول 1، ویژگی‌های سه الگوی جامع-عقلانی، ساختاری-راهبردی و توسعه پایدار در ابعاد مختلف بررسی شده است. اما علیرغم همه تحولات و تغییـرات اساسـی در مبـانی طـرح‌هـای شهری درجهان -که جهت‌گیری کلـی آن‌ها بـه سمت مردمی شدن و انطباق با درخواست‌های جامعة مدنی بود (McFarlane, 2011: 224)،
در ایران، مبانی نظری تهیه طرحهای شـهری، همچنان بر مدل پوزیتیویستی و الگوی جامع-عقلانی با شیوه بررسی ـ تحلیل ـ طرح[3] -که جهت‌گیری کلی آن‌ها تکیه بر برنامه ریزی، مدیریت و منابع دولتی است،استوار ماند (مهندسـین مشـاور شارمند، 1379: 27). در این خصوص باید اضافه نمود که یکی از مسایل مهم در اصلاح رویکردها و افزایش کارآیی طرحها، آگاهی از نتیجه اجرای این طرحها در شهرهای مختلف است. بررسی میزان توفیق طرحها در عمل، بهترین گواه بر درستی رویکرد و روش و در نهایت حقانیت ادامه تمسک به روش تهیه و اجرای آن روش‌ها میباشد. لذا در این مقاله به بررسی میزان تحقق پذیری طرح جامع شهر ملایر به عنوان نمونه ای از شهرهای متوسط کشور پرداخته شده است.
جدول 1. ویژگی‌های الگوی‌های مطرح در طرحهای توسعه شهری و منطقه ای
|
دیدگاه |
جامع- عقلانی |
ساختاری-راهبردی |
توسعه پایدار |
|
تهیه طرح |
تعیین قطعی کاربری زمین، ارائه جداول و نقشه‌های تفصیلی، ارائه یک تصویر کلی از تمامی کاربری ها |
ارائه مجموعه‌ای از اهداف، سیاست‌ها و راهبردها، تهیه طرح بر حسب میزان، موضوع و مکان مداخله |
توجه به ساماندهی فضا و کیفیت محیط، اصل کاربری زمین-فضا، سلسله مراتب طرحهای توسعه، تنوع گزینه ها |
|
اجرای طرح |
عدم توجه به نحوه اجرای طرح، عدم امکان بازنگری در پیشنهادات طرح، جدایی بین نهاد تهیه‌کننده و مجری طرح |
تفکیک روند برنامه ریزی به دو سطح برنامه راهبردی و اجرایی، توجه به مفهوم بازنگری و اصلاح در نظام اجرا |
توجه به نقش گروه ذینفعان در اجرای طرح مبتنی بر یادگیری اجتماعی و تجربیات اجتماعات محلی |
|
منطقه بندی |
منطقه‌بندی غیر منعطف و ثابت بر اساس عملکردهای قطعی و نظام ساده مقررات کاربری |
روش‌های جدید منطقه‌بندی نقطه‌ای، کاهش تراکم، منطقه‌بندی خوشه‌ای، ارتفاعی |
اصول کاربری مختلط، طراحی شهری عمودی، رشد هوشمند، توسعه میان افزا، شهر فشرده |
|
ضوابط و مقررات |
استفاده از مقررات تفکیک زمین و ضوابط منطقه‌بندی غیر منعطف، توسل به سرانه‌های کمی و آماری در اجرای طرح |
استفاده از شاخص‌های کیفی و اجتماعی در تدوین استانداردها و سرانه‌ها، تدوین ضوابط متنوع و متعدد |
رعایت ضوابط زیست محیطی توسعه شهری، جذب اضافه ارزش زمین برای تأمین رفاه عمومی، حفاظت از میراث |
|
مشارکت مردم |
بی توجهی به نظام‌های محلی و عدم دادن اختیار به آن‌ها ، تصمیم‌گیری متمرکز و ملی برای سطوح مختلف طرح ها |
افزایش اختیار نهادهای محلی و تشکیل سازمآن‌ها ی برنامه ریزی محلی، جدایی طرحهای محلی از مراجع تصویب ملی |
اعتقاد به خرد جمعی، تأکید بر ارزش‌های بومی، تلفیق دانش فنی کارشناس و دانش و تجربه مردم محلی |
|
نقش برنامه ریز |
برنامه ریز برای مردم، تکیه بر دانش فنی و کارشناسی، وابسته به ساختار قدرت متمرکز |
برنامه ریزی با مردم، استفاده از مدل آماری برای شناخت سیستم |
برنامه ریزی توسط مردم، تسهیلگر تعامل میان ذینفعان، قدرتمند‌سازی اجتماع |
مأخذ: احمدیان ، 1383؛ مهدیزاده، 1385؛ زیاری و همکاران، 1389؛ اجلالی و همکاران، 1389؛ فریدمن، 1379؛ صرافی، 1380؛ عسگری و همکاران، 1381؛ رضویان، 1381.
طرح جامع
بر اساس ماده (1) قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به مسکن و شهرسازی (مصوب سال 1353) طرح جامع شهر عبارت از طرح بلند مدتی است که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه‌بندی مربوط به حوزه‌های مسکونی، صنعتی، بازرگانی، اداری و کشاورزی و تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات شهری و نیازمندی‌های عمومی شهری، خطوط کلی ارتباطی و حمل و نقل، مراکز انتهای خط (ترمینال) و فرودگاهها و بنادر و سطح لازم برای ایجاد تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی، مناطق نوسازی و بهسازی و اولویتهای مربوط به آن‌ها تعیین می‌شود و ضوابط و مقررات مربوط به کلیه موارد فوق و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نماهای تاریخی و مناظر طبیعی، تهیه و تنظیم می‌گردد. طرح جامع شهر بر حسب ضرورت قابل تجدید نظر خواهد بود (احسن، 1382: 58).
طرح تفصیلی
بر اساس قانون تأسیس شورایعالی شهرسازی و معماری نیز طرح تفصیلی عبارت از طرحی است که بر اساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع شهرنحوه استفاده از زمین‌های شهری در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هر یک از آن‌ها و وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیتو تراکم ساختمانی در واحدهای شهری و اولویتهای مربوط به مناطق بهسازی و نوسازی و توسعه و حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین می‌شود و نقشه‌ها و مشخصات مربوط به مالکیت بر اساس مدارک ثبتی تهیه و تنظیم می‌گردد (احسن، 1382: 60).
پیشینه تحقیق
در زمینه تحقق و مشکلات طرحهای توسعه شهری در ایران و جهان تا کنون مطالعات زیادی انجام شده است که در زیر به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
سیفالدینی (1373)، در پژوهشی به ارزیابی طرحهای جامع شهری در ایران اقدام نمود. نتایج ناشی از این پژوهش نشان می‌دهد که این طرحها نتوانسته‌اند در جهت اهداف مورد نظر خود حرکت کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهد عدم توجه به چگونگی تامین مالی و بازتاب‌های اقتصادی طرح، عدم توجه به خواسته‌ها و نقش مردم و برنامه ریزی غیر واقع بینانه از عوامل موثر در عدم تحقق طرحهای شهری می‌باشند.
شکوهی بیدهندی و خلیجى (1383) به بررسی و مرور دلایل عدم تحقق طرحهای جامع (نمونه موردی: طرح جامع شهر بانه) پرداخته است. نتایج بررسی حاکی از این است به طور کلی طرح جامع شهر بانه در بسیاری از موارد کمتر از 60 درصد تحقق یافته است.
تقوایی (1386) به بررسی میزان تحقق پذیری طرح هادی شهر مهریز پرداخته که نتایج این بررسی نشان می‌دهد میزان تحقق پذیری جمعیتی 72 درصد بوده است به طوری که جمعیت پیش بینی شده تا افق طرح نه تنها تحقق نیافته بلکه حدود 664 نفر نسبت به وضع موجود طرح اول کاهش یافته است. در مقابل توسعه کالبدی و فضایی شهر دارای تحقق پذیری بیش از 100 درصد میباشد که محاسبات صورت گرفته نشان می‌دهد که شهر دارای رشد بیرویه است به طوری که تا 26 سال آینده، محدوده شهر، زمین لازم را جهت جذب جمعیت دارا است.
حسین زاده دلیر و همکاران (1386) به بررسی تغییرات کاربری اراضی شهری در طرح جامع و تفصیلی شهر ایلام پرداخته و به این نتیجه رسیده‌اند که کاربریهای فضای سبز، بهداشتی- درمانی و ورزشی از نظر سرانه در وضعیت نامطلوب و نامناسبی بوده ولی دیگر کاربریها شامل تجاری، آموزشی، فرهنگی و مذهبی و حمل و نقل شهری از این نظر در جایگاه مطلوب و مناسبی قرار گرفته‌اند.
عزیزی و آراسته (1390) به ارزیابی تحقق پذیری پیش بینی‌های کاربری اراضی و پیشنهاد جهات توسعه در طرح جامع شهر لار پرداخته و بدین نتیجه رسیده‌اند که اغلب پیش بینی‌های سطوح و سرانه کاربریها در این طرح با توجه به پیش بینی افق جمعیتی شهر نادرست بوده و علیرغم اینکه از پایان دوره اجرایی طرح جامع چندین سال گذشته است، هنوز تعدادی از سرانه‌های پیشنهادی کاربریها محقق نشده است.
ضرابی و همکاران (1391) نیز به تحلیل کاربری اراضی شهر جدید بینالود پرداخته‌اند. نتایج تحقیق ایشان نشان می‌دهد که کاربری اراضی در این شهر جدید دارای وضعیت نامناسبی است و در مجموع؛ کاربریهای پیشنهادی 4/37 درصد تحقق داشته است. از علل عدم
تحقق مطلوب کاربریها می‌توان به مشکلات اجرایی، مالی، عدم همکاری سازمآن‌ها و ادارات مرتبط و همچنین عدم تحقق جمعیت پیش بینی شده اشاره کرد.
آقامحمدی و همکاران( ۱۳۹۵)، در مقاله‌ای، مدلسازی توسعه شهری و تحلیل اثر همسایگی با استفاده از تلفیق مدل اتوماسیون سلولی و روش مجاورتیOWA Majority را در شهر تهران مورد بررسی قرار داده‌اند. در این مقاله کاربری اراضی شهر تهران از سال ۱۳۵۲ تا ۱۳۹۵ بررسی و توسعه شهر در اراضی کشاورزی و باغات شمال و جنوب شهر تهران بررسی و تأیید شده است. مدیری(۱۳۹۶) در مقاله‌ای به بررسی و ارزیابی تغییر کاربری اراضی شهر قائمشهر با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی و تصاویر ماهواره‌ای پرداخته و به این نتیجه رسیده است که مساحت کاربریهای شهری و شالیزارها و باغات در سالهای اخیر روند افرایشی داشته و مساحت جنگل‌ها روند کاهشی داشته است.
رحیمی (1396) تغییرات کاربری زمین شهری و اثر آن بر کاربری های عمومی در شهر تبریز را مورد مطالعه قرار داد. یافتههای این مطالعه نشان داد که، شهر تبریز از لحاظ دسترسی به کاربریهای هفتگانه عمومی از وضعیت نامناسبی برخوردار میباشد.
اسماعیلی و همکاران(1398) در مقاله‌ای با عنوان پایش و پیش بینی فرایند گسترش کالبدی و تغییرات کاربری زمین در شهرهای میان اندام، مورد شناسی شهر مرند به بررسی تغییرات کاربری اراضی و روند گسترش فیزیکی پیرامون شهر مرند و پیش بینی این تغییرات تا سال ۱۴۰۵ با استفاده از مدل زنجیره مارکوف پرداخته‌اند. برای این منظور آنان از تصاویر ماهواره‌ای لندست TMسال های مختلف و نرم افزارهای RS , GIS استفاده نموده اند.
محمدیدوست و همکاران، (1399) در پژوهشی با عنوان عوامل موثر بر تحققپذیری کاربری فضای سبز در توسعه شهری شیراز، بیان داشتند که به علل مختلفی فضاهایی سبز مصوب تغییر کاربری می یابند و نهایتا سرانهی آن‌ها درگذر زمان کم شده است.
میرزایی و همکاران (1398) تحقق پذیری فضایی خدمات شهری را در مناطق نهگانه شهر شیراز مورد بررسی قرار دادند. نتایج این تحقیق نمایان ساخت که، سرانه کاربریهای خدماتی طرح جامع شهر شیراز پس از گذشت بیش از دو دهه تحقق پیدا نکرده است.
محمدی(1400) اثرات اجرای طرحهای هادی را در توسعه کالبدی روستاهای پیرامون شهر مریوان بررسی و به این نتیجه رسید که درهم ریختگی کالبدی سکونتگاهها به دلیل رشند هدایت نشده فیزیکی است و جهت اصلاح وضع موجود و توسعه کالبدی، تهیه و اجرای طرحهای توسعه شهری ضروری است.
در مطالعات خارجی نیز مونالیشا[4] و همکاران (۲۰۱۲) در مقاله‌ای با عنوان بررسی گستردگی شهری و تغییرات کاربری اراضی، به ارزیابی پراکنش شهر بوبنسوار پرداخته و نحوه استفاده از زمین شهری، تغییرات کاربری اراضی و پیش‌بینی گسترش شهر در آینده را با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و نرم افزار RS و GIS بررسی و ارزیابی کرده اند.
کلیمان[5] و همکاران (2017) الگوی کاربری اراضی شهری و ارتباط آن با برنامهریزی کاربری اراضی را در غنا بررسی کردند. نتایج پژوهش آن‌ها حاکی از این است که رشد جمعیت، توسعه اقتصادی و مهاجرت روستایی به مناطق شهری موجب گسترش سریع مراکز شهری در غنا شده است.
گوزمن و همکاران (2020) مدل کاربری زمین را در برنامهریزی شهری در شهر بوگوتا را مورد مطالعه قرار دادند. نتایج این مطالعه حاکی از بیشتر بودن میزان پراکندگی در منطقه مورد مطالعه نسبت به مناطق قابل توسعه در شهرهای دیگر است.
هسپرگر و گردینرو[6] (2018) نیز تغییر کاربری اراضی شهری و نقش برنامهریزی فضایی استراتژیک را بررسی کردند و نتیجه گرفتند که سه مولفه 1)اهداف بیان شده در برنامهها 2) ابزار اجرای برنامهها و 3) نقش شرایط بیرونی بر اجرای برنامه بسیار تاثیر گذار است.
روش انجام پژوهش
مطالعه حاضر به لحاظ هدف از نوع کاربردی و به لحاظ ماهیت از نوع توصیفی –تحلیلی است. اطلاعات لازم از طریق مطالعات اسنادی جمع‌آوری گردیده است. در این بین استخراج داده‌های مورد نیاز از طرح جامع جدید و قدیم شهر از اهمیت انحصاری برخوردار بود زیرا، چنین بررسی‌هایی باید مستند به داده‌های رسمی باشد و همانطور که ما داده‌های جمعیت و مسکن شهرها را از سرشماری‌های رسمی می‌گیریم باید داده‌های مربوط به کاربری اراضی شهری را نیز از اسناد رسمی مربوطه یعنی طرحهای جامع و تفصیلی اخذ کنیم تا بتوان به آن‌ها استناد و اعتماد نمود. شایان ذکر است که تهیه طرح جامع شهر ملایر در سال ۱۳۸۵ آغاز و درسال ۱۳۸۹ به اتمام رسید و به سال ۱۳۹۰ به تصویب نهایی درآمد و با توجه به اینکه طرحهای جامع در کشور ما هر ۲۵ سال و طرحهای تفصیلی هر ۱۰ سال یکبار بازنگری می‌شود لذا جدیدترین برداشت از وضع موجود شهر همان سال ۱۳۸۵ است که در مقاله درج و استفاده شده است.
در این مقاله درصد تحقق کاربریها با استفاده از رابطه 1 محاسبه و با میزان تحقق پذیری جمعیتی شهر(به عنوان متوسط و شاخص تحققپذیری) مقایسه شده است. با استفاده از نتایج حاصل از این رابطه درنهایت به این سوال اساسی پاسخ داده می شود که میزان تحققپذیری طرح جامع شهر ملایر به چه میزان بوده است، دست خواهیم یافت. شایان ذکر است که برای انجام محاسبات و تهیه نمودارها و جداول مربوطه از نرمافزار Excel و برای ترسیم نقشه‌ها از نرمافزار AutoCAD استفاده شد.
محدوده مورد مطالعه
شهر ملایر مرکز شهرستان ملایر با مختصات جغرافیایی شهر 48 و '49 و"30 طول شرقی و 34 و'17 و"38 عرض شمالی، از نظر تقسیمات اداری- سیاسی، تابع استان همدان است (شکل 1). این شهر در دامنه کوه‌های قصر قجر (با ارتفاع 2225متر) و ارتفاعات سردکوه (با ارتفاع 2758 متر) گسترده شده است. شهر ملایر در انتهای دربند ازنا که بر عموم راه‌های منطقه مسلط است قرار دارد و مرکز ناحیه پرجمعیتی است که همواره مرکز معتبری برای مبادلات محصولات روستائی مانند قالیبافی، منبت و محصولات خشکبار و ... بوده است. مهمترین علت پیدایش شهر ملایر را نگرانی فتحعلی شاه از عصیان ایل زند دانسته‌اند و از این زمان بود که در این منطقه دارالحکومه ایجاد می‌شود.
بنیان اقتصادی شهر ملایر در زمان شکل‌گیری شهر دولت‌آباد (ملایر) برمازاد اقتصاد روستایی به شیوه تولید در بخش کشاورزی و انتقال و تمرکز این تولیدات به صورت بهره مالکانه متکی بوده است. طی چند دهه اخیر الگوی اشتغال در شهرستان ملایر تغییر و افزایش جمعیت شاغل به طور عمده در بخش‌های صنعت و خدمات صورت گرفته است (طرح تفصیلی شهر ملایر، 1389: 38-8). این شهر علاوه بر برخورداری از امکانات مساعد اقتصاد صنعتی، با داشتن نواحی طبیعی جنگلی و پارک‌های محافظت شده و بناهای تاریخی از جمله یخچال میرفتاح، آتشکده نوشیجان، بوستان سیفیه و ... توانمندی‌های بالایی را در جذب گردشگر دارد. جمعیت شهر ملایر براساس سرشماری سال 1395 معادل170237 نفر بوده است. جمعیت و نرخ رشد جمعیت شهر ملایر در سرشماری‌های مختلف در جدول 2 آمده است.
شکل 1. موقعیت استان همدان، شهرستان و شهر ملایر
مأخذ: طرح تفضیلی شهر ملایر، 1389
جدول 2. جمعیت و نرخ رشد شهر ملایر را در دهه‌های مختلف
|
1395 |
1390 |
1385 |
1375 |
1365 |
1355 |
1345 |
1335 |
سال |
|||||||||
|
170237 |
159848 |
156289 |
144373 |
103640 |
47177 |
28434 |
21105 |
جمعیت |
|||||||||
|
27/1 |
45/0 |
77/0 |
37/3 |
2/8 |
18/5 |
03/3 |
نرخ رشد |
||||||||||
مأخذ: مرکز آمار ایران، سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن سالهای 1335 تا 1395
بررسی ساختار فضایی-کالبدی شهر ملایر نشان می‌دهد که اساس محورهای اصلی شهر را خیابآن‌ها ی شهدا ـ مصطفی خمینی و وفایی ـ خیام، در یک ساختار صلیبی شکل، تشکیل می‌دهند. این خیابآن‌ها شهر ملایر را به چهار ناحیه تقسیم می‌نمایند. این چهار ناحیه شامل محلات کوچکتری است که در قالب یک سازمان فضایی تقریباً از پیش اندیشیده شده و هدایت یافته تقسیم می‌گردند. میدآن‌ها ی امام خمینی، آزادی، انقلاب و اسلام نقاط گره‌گاهی مهم و حاصل تقاطع این راسته‌های دسترسی هستند. میدان امام خمینی به عنوان گره اصلی شهر در محل تقاطع دو محور اصلی شمالی-جنوبی و شرقی-غربی قرار گرفته است. بررسی حوزه‌ها و پهنه‌های اصلی سازمان فضایی شهر ملایر نشان می‌دهد که از حدود 2232 هکتار کل وسعت شهر ملایر، 1989 هکتار (09/89 درصد) به کاربریهای شهری و 5/243 هکتار (91/10 درصد) به کاربریهای غیر شهری اختصاص دارد. در این میان کاربری مسکونی و معابر به ترتیب با سهمی معادل 87/26 درصد و 6/23 درصد از سطح اراضی شهر، بیشترین سطح کاربریها را در شهر به خود اختصاص داده‌اند. پهنه‌های بایر و بدون استفاده، خدمات رفاهی و عمومی، مراکز کار و فعالیت، تاسیسات و تجهیزات شهری نیز در رده‌های بعدی قرار دارند (جدول 3). از مهمترین عناصر فعالیتی و خدماتی در مقیاس شهر می‌توان به بازار، مسجد جامع و پارک سیفیه اشاره کرد. بازار و مسجد جامع به عنوان حوزه‌های ارزشمند و شناخته شده سطح شهر در مرکز شهر و پارک سیفیه به عنوان یک پهنه باز و نسبتاً وسیع، در ضلع شمال شرقی شهر قرار گرفته‌اند. شکل 2 حوزه‌ها و پهنه‌های اصلی شهر ملایر را نشان می‌دهد.
جدول 3. حوزه‌ها و پهنه‌های اصلی کاربری اراضی شهر ملایر
|
سرانه (مترمربع) |
درصد |
مساحت (هکتار) |
شرح |
|
|
38/38 |
87/26 |
83/599 |
مسکونی |
کاربریهای شهری |
|
70/27 |
39/19 |
91/432 |
اراضی بایر و بدون استفاده |
|
|
69/5 |
98/3 |
91/88 |
مراکز کار و فعالیت |
|
|
46/21 |
02/15 |
41/335 |
خدمات رفاهی و عمومی |
|
|
33/0 |
23/0 |
17/5 |
تأسیسات و تجهیزات شهری |
|
|
71/33 |
60/23 |
83/526 |
شبکه معابر |
|
|
26/127 |
09/89 |
06/1989 |
جمع کاربریهای شهری |
|
|
58/15 |
91/10 |
5/243 |
کاربریهای غیر شهری |
|
|
84/142 |
100 |
56/2232 |
جمع کل |
|
مأخذ: طرح تفصیلی شهر ملایر، 1389
شکل2. حوزه‌ها و پهنه‌های اصلی شهر ملایر و محدودیتهای توسعه در آن
مأخذ: طرح تفصیلی شهر ملایر، 1389
تحلیل تحقق برنامهریزی کاربری اراضی شهری در طرح جامع شهر ملایر
برای محاسبه درصد تحقق کاربریهای طرح جامع شهر ملایر از رابطه شماره 1 استفاده شده است. در این رابطه «تفاضل مساحت هر کاربری در وضع موجود سال 1365 و سال 1385» بر «تفاضل مساحت همان کاربری در وضع موجود سال 1365 و طرح جامع پیشنهادی (مصوب 1368) » تقسیم می‌شود و برای تبدیل به درصد در عدد 100 ضرب می‌شود. جدول 4 نتایج ناشی از این محاسبات را به همراه سطح، درصد و سرانه کاربریها در وضع موجود سالهای 65 و 85 و پیشنهادی طرح جامع مصوب نشان می‌دهد. در ردیف آخر این جدول؛ تعداد جمعیت شهر ملایر در دوره‌های مورد بررسی، درج و بر مبنای آن و رابطه 1 میزان تحققپذیری جمعیتی شهر محاسبه شده است. محاسبات انجام شده بر مبنای اعداد جمعیتی موجود سالهای 65 و 85 و همچنین پیشنهادی طرح جامع مصوب نشان می‌دهد که متوسط درصد تحقق پذیری جمعیت پیشنهادی طرح جامع شهر ملایر، برابر با 37 درصد بوده است که این رقم می‌تواند به عنوان حد متوسط تحقق پذیری کاربریهای طرح جامع، ملاک عمل قرار گیرد.
بر این مبنا، تحقق پذیری کاربریهای تاسیسات و تجهیزات شهری، ورزشی، خدمات جهانگردی و پذیرایی، و بهداشتی-بهزیستی کمتر از متوسط یعنی عدد37 درصد بوده؛ و تحقق پذیری کاربریهای مسکونی، آموزشی، درمانی، تجاری، فضای سبز، اداری-انتظامی و فرهنگی از متوسط بیان شده (عدد37 درصد) بیشتر و افزایش در سطح برخی کاربریها بیرویه بوده است (جدول 4 و شکل‌های 4 و 5). با توجه به آنچه بیان شد در ادامه تفاوت در میزان تحققپذیری کاربری اراضی در شهر ملایر در قالب سه دسته الف) کاربریهای دارای تحققپذیری پایین‌تر از حد متوسط، ب) کاربریهای با تحققپذیری بالاتر از حد متوسط و پ) کاربریهای با افزایش لجام‌گسیخته مورد بررسی و تحیل قرار می‌گیرد.
الف-بررسی کاربریهای با تحقق پذیری پایین‌تر از حد متوسط
این کاربریها شامل کاربریهای تأسیسات و تجهیزات شهری؛ ورزشی، خدمات جهانگردی و پذیرایی، و بهداشتی-بهزیستی است. میزان تحقق سطوح پیشنهادی برای این کاربریها به ترتیب منفی 5/3 درصد، 1/13 درصد، 6/21 درصد، و 3/19درصد بوده است (جدول 3 و شکل 4). در این بین سرانه کاربری تأسیسات و تجهیزات شهری در فاصله سالهای 85-65 علیرغم پیشنهاد افزایش در طرح جامع مصوب، کاهش نیز یافته و از 55/0 مترمربع به 33/0 مترمربع تنزل یافته است. سطح این کاربری در وضع موجود سال 1365 معادل67/5هکتار بود که در طرح جامع، پیشنهاد شد که سطح آن به 92/19 هکتار افزایش یابد، لیکن در سال 1385 نه تنها مساحتی به سطح قبلی اضافه نشد، بلکه سطح این کاربری به 17/5 هکتار نیز کاهش یافت. این کاهش سطح از یکسو و از سوی دیگر افزایش جمعیت از 616/103 نفر در سال 1365 به 289/156 نفر در سال 1385 باعث شد، سرانه این کاربری نسبت به سال پایه (1365) به میزان 22/0 متر مربع تنزل یابد. بر اساس بررسی‌های به عمل آمده مشخص شد که علت کاهش نیم هکتاری در سطح
کاربری تأسیسات و تجهیزات شهری، تغییر کاربری بخشی از این کاربری به کاربری حمل و نقل (معابر) پس از ابلاغ و اجرای طرح جامع شهر بوده است (جدول 3 و شکل 4).
کاربری دیگری که تحققی کمتر از حد متوسط داشته، کاربری ورزشی است. سطح این کاربری از 92/4 هکتار در وضع موجود سال 1365 به 73/10 هکتار در وضع موجود سال 1385 افزایش یافته ولی همچنان تا سطح پیشنهادی طرح جامع یعنی18/49 هکتار فاصله زیادی دارد. در سرانه این کاربری نیز تغییر اندکی حاصل شده به طوری که از عدد 48/. متر مربع در سال 1365 به 69/.مترمربع در 1385 افزایش یافته است. شایان ذکراست که در طرح جامع شهر ملایر پیشنهاد شده بود سرانه این کاربری به 2 مترمربع افزایش یابد (جدول 3 و شکل 4). علت این تحقق پذیری اندک کاربری ورزشی، عمدتاً ناشی از عدم اختصاص بودجه جهت تملک و ساخت کاربریهای ورزشی در شهر ملایر است.
کاربری بهداشتی-بهزیستی نیز تحققی کمتر از حد متوسط داشته است. سطح این کاربری از 52/. هکتار در وضع موجود سال 1365 به 73/1 هکتار در وضع موجود سال 1385 افزایش یافته ولی همچنان تا سطح پیشنهادی طرح جامع یعنی15/6 هکتار فاصله زیادی دارد. در سرانه این کاربری نیز افزایش اندکی ایجاد شده به طوری که از عدد 05/. متر مربع در سال 65 به 11/.مترمربع در سال 85 رسیده است. شایان ذکراست که در طرح جامع شهر ملایر پیشنهاد شده بود سرانه این کاربری به 25/. مترمربع افزایش یابد (جدول 3 و شکل 4). علت این تحقق پذیری اندک کاربری بهداشتی-بهزیستی، عمدتاً ناشی از عدم اختصاص بودجه جهت تملک و ساخت قطعات داری کاربریهای بهداشتی-بهزیستی در شهر ملایر بوده است. شایان ذکر است که سطح پیشنهادی طرح جامع برای کاربریهای بر اساس جمعیت 245000 نفری پیشنهاد شده بود، این در حالی است که جمعیت شهر در سال 1395معادل 170237 نفر بوده که از جمعیت پیشنهادی بسیار کمتر میباشد.
ب- بررسی کاربریهای با تحقق پذیری بالاتراز حد متوسط
این کاربریها شامل کاربریهای فضای سبز و پارک جنگلی؛ آموزشی، اداری-انتظامی، درمانی، تجاری و فرهنگی می‌شود. میزان تحقق این کاربریها به ترتیب 97 درصد، 74 درصد، 52 درصد، 47 درصد، 41 درصد، و 41 درصد است (جدول 3 و شکل 5). در این بین سرانه کاربری فضای سبز و پارک جنگلی بیش از سایر کاربریها تحقق یافته است. سطح و سرانه این کاربری به ترتیب از17/14هکتار و 37/1مترمربع در سال65 به 96/181 هکتار و 6/11 مترمربع در سال 1385 افزایش یافته است. سطح و سرانه این کاربری در وضع پیشنهادی طرح جامع شهر ملایر به ترتیب 186 هکتار و 57/7 مترمربع است. بدین ترتیب ملاحظه می‌شود که سطح پیشنهاد شده در طرح جامع تقریباً محقق شده است اما به این علت که جمعیت پیش بینی شده برای شهر (918245 نفر)، تحقق نیافته سرانه این کاربری به رقمی بالاتر از میزان پیشنهادی طرح جامع رسیده است (جدول 3 و شکل 4). بر اساس بررسی‌های به عمل آمده مشخص شد که علت تحقق بالای سطح و سرانه این کاربری؛ اهتمام ویژه شهرداری ملایر به احداث فضاهای سبز و اختصاص اعتبار کافی برای تملک و اجرای فضاهای سبز پیشنهادی طرح جامع بوده است. از فضاهای سبز بزرگ تحقق یافته می‌توان به پارک جنگلی با مساحت‌های 78 هکتار در ضلع شمال غربی شهر ملایر و پارک کوثر در ضلع غربی شهر به مساحت 8/8 هکتار اشاره نمود.
کاربری اداری-انتظامی نیز تحققی بیش از حد متوسط داشته است. سطح این کاربری از 59/15هکتار در وضع موجود سال 1365 به 11/27هکتار در وضع موجود سال 1385 افزایش یافته که با توجه به جمعیت شهر در همین سال سرانه آن برابر با 73/1 مترمربع شده است که از سرانه پیشنهادی طرح جامع نیز فراتر رفته است. شایان ذکراست که در طرح جامع شهر ملایر پیشنهاد شده بود که به ترتیب سطح و سرانه این کاربری به63/373 هکتار و53/1 مترمربع افزایش یابد (جدول 3 و شکل 4). علت تحقق پذیری بیش از حد متوسط کاربری اداری-انتظامی، عمدتاً ناشی از اختصاص بودجه جهت تملک و ساخت قطعات داری کاربریهای اداری-انتظامی و اهتمام جدی مدیریت راه و شهرسازی استان و سایر ارگآن‌ها ی دولتی شهر ملایر در تملک و احداث فضاهای اداری و انتظامی در شهر ملایر بوده است.
کاربری درمانی هم تحققی بیش از حد متوسط داشته است. سطح این کاربری از 49/3 هکتار در وضع موجود سال 1365 به 4/19هکتار در وضع موجود سال 1385 افزایش یافته که با توجه به جمعیت شهر در سال 85، سرانه آن برابر با 24/1مترمربع شده است. بدین ترتیب هنوز سطح و سرانه این کاربری به سطح و سرانه پیشنهادی در طرح جامع نرسیده، اما البته به اندازه نیاز افزایش یافته‌است (جدول 3 و شکل 4و5). قابل ذکراست که در طرح جامع شهر ملایر پیشنهاد شده بود که به ترتیب سطح و سرانه این کاربری به 38/37 هکتار و 52/1 مترمربع افزایش یابد (جدول 3 و شکل 4). علت این تحقق پذیری بیش از حد متوسط، عمدتاً ناشی از اختصاص بودجه جهت تملک و ساخت قطعات دارای کاربریهای درمانی و اهتمام جدی مدیریت بهداشت و درمان استان در تملک و احداث فضاهای درمانی در شهر ملایر بوده است. از جمله فضاهای درمانی ایجاد شده می‌توان به بیمارستان امام حسین واقع در بلوار پرستار با مساحت 8/7 هکتار (سال تأسیس 1374) و بیمارستان دکتر غرضی واقع در بلوار نبوت با مساحت1/7 هکتار (سال تأسیس 1374) اشاره نمود.
پ- کاربریهای با افزایش بی‌برنامه(بیرویه و بسیار بیشتر از حد پیشنهادی)
این کاربریها شامل کاربریهای مذهبی، صنعتی و حمل و نقل است. میزان تحقق این کاربریها به ترتیب 14910 درصد، 1430 درصد، و116 درصد است (جدول 3 و شکل 4). در این بین، سطح کاربریهای مذهبی و صنعتی بیش از 14 برابر میزان پیشنهادشده در طرح جامع افزایش داشته است. بر اساس بررسی‌های به عمل آمده مشخص شد که علت بدست آمدن عدد 1490 درصد، در تحقق کاربری مذهبی اشتباه مشاور تهیه‌کننده طرح جامع در عدم پیش بینی افزایش مناسب برای این کاربری است. اما در مقابل افزایش سطح این کاربری در سال 1385 نسبت به سال 1365-در یک شرایط عادی- باعث شده است تا تحققپذیری این کاربری خیلی بزرگ جلو‌ه‌گر شود. سطح و سرانه این کاربری در سال 1365 به ترتیب 1.65 هکتار و 16/0 مترمربع بوده که این مقادیر در سال 1385 به36/4 هکتار و 28/0 مترمربع رسیده و چنانچه مشاهده می‌شود هیچ افزایش غیرمنتظره‌ای را تجربه نکرده است. شایان ذکر است که بر اساس مصوبه شورایعالی شهرسازی و معماری کاربری مذهبی باید دارای سرآن‌ها ی بین 3/0 تا 5/0 مترمربع باشد (سایت وزارت راه و شهرسازی، مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، 1389 و جدول3).
کاربری دیگری که دارای افزایش بیرویه است، کاربری صنعتی است. سطح و سرانه این کاربری به ترتیب از 95/7 هکتار و 77/0 مترمربع در سال1365؛ به 25/7 هکتار و 49/4 مترمربع در سال 1385 افزایش یافته است. سطح و سرانه این کاربری در وضع پیشنهادی طرح جامع شهر ملایر به ترتیب 3/12 هکتار و 5/0 مترمربع پیشنهاد شده بود. بدین ترتیب ملاحظه می‌شود که سطح ایجاد شده در سال 1385 خیلی فراتر از سطح پیشنهادشده در طرح جامع است. ساخت وسازهای کنترل نشده اراضی حاشیه کمربندی‌های شهر ملایر، و ایجاد کارگاه‌های متعدد و خارج از برنامه‌های مصوب در این پهنه، باعث افزایش سطح کاربریهای صنعتی در این بخش گردیده است. این گسترش‌ها باعث شد در سال 1397 طرحی باعنوان طرح ساماندهی و بهسازی اراضی حاشیه کمربندی‌های ملایر در جهت بهینه‌سازی و ساماندهی این پهنه توسط مشاور طرح تفصیلی شهر تهیه و مصوب گردد.
دیگر کاربری که تحققی بیش از 100 درصد را تجربه نموده، کاربری حمل ونقل (معابر) است. سطح این کاربری از 281 هکتار در وضع موجود سال 1365 به 83/526 هکتار در وضع موجود سال 1385 افزایش یافته که با توجه به جمعیت شهر در این سال، سرانه آن برابر با 7/33 مترمربع شده است که از سرانه پیشنهادی طرح جامع و سرانه مصوب ایران (حداکثر 30 مترمربع) بسیار فراتر رفته است. شایان ذکراست که در طرح جامع شهر ملایر پیشنهاد شده بود سطح و سرانه این کاربری به ترتیب به 84/491هکتار و 20 مترمربع افزایش یابد (جدول 3 و شکل 4).
علت تحقق پذیری بالای کاربری حمل و نقل را باید در علاقه زیاد مدیریت شهری در ایجاد معابر جدید جستجو نمود. علت این علاقه‌ی خاص به ایجاد کاربری شبکه معابر جدید این است که اولاً خیابان‌سازی نمود بسیار چشمگیری از کارآمدی و کارآیی مدیریت شهری است و ثانیاً از نظر مدیریت شهری خیابان‌سازی یک فعالیت اقتصادی تلقی می‌شود زیرا با احداث یک خیابان جدید، به شدت تقاضا برای صدور پروانه مسکونی، تجاری و دیگر کاربریهای انتفاعی در حاشیه آن افزایش یافته و در نتیجه کسب درآمد نیز برای شهرداری حاصل می‌شود. مقایسه ساخت یک بوستان شهری که تملک، احداث و نگهداری ان تماماً هزینه بردار است، با ساخت یک خیابان که به علت جذب سرمایه‌گذاران برای شهرداری درآمدزا خواهد بود، به خوبی علت این فرایند را تبیین می‌کند و از همین جهت نیز مدیریت شهری برای تحقق بیشتر آن‌ها کوشش می‌کند. در این فرایند بدیهی است که احداث برخی از معابر بدون مصوبه و در مغایرت با طرح جامع به تحریک توسعه در حواشی شهر و پراکنده رویی جمعیت و فعالیت و گسترش بدون برنامه شهر دامن می‌زند. معابر واقع در پهنه‌های سکونتگاه‌های غیررسمی همچون محله نفت سیاه ملایر و محله سرجو و سکونت گاه‌های حاشیه‌ای بدنه کمربندی‌های ملایر از جمله این معابر تحریک‌کننده هستند.
شکل 3. کاربری وضع موجود شهر ملایر
جدول 4. مقایسه کاربریها در مقاطع زمانی مختلف و درصد تحقق پذیری آن‌ها
|
نام کاربری |
وضع موجود سال 1365 |
پیشنهادی طرح جامع (مصوب سال 1368) |
وضع موجود |
درصد تحقق سطح پیشنهادی |
سرانه مصوب شورایعالی شهرسازی |
||||||
|
واحد |
سطح (هکتار) |
درصد |
سرانه (مترمربع) |
سطح (هکتار) |
درصد |
سرانه (مترمربع) |
سطح (هکتار) |
درصد |
سرانه (مترمربع) |
||
|
مسکونی |
6/478 |
96/23 |
19/46 |
31/839 |
03/42 |
13/34 |
83/599 |
87/26 |
4/38 |
6/33 |
40≥ |
|
آموزشی |
80/17 |
89/0 |
72/1 |
24/106 |
32/5 |
32/4 |
15/83 |
72/3 |
32/5 |
9/73 |
5-3 |
|
بهداشتی و بهزیستی |
52/0 |
03/0 |
05/0 |
15/6 |
31/0 |
25/0 |
73/1 |
08/0 |
11/0 |
6/21 |
- |
|
درمانی |
49/3 |
17/0 |
34/0 |
38/37 |
87/1 |
52/1 |
40/19 |
87/0 |
24/1 |
9/46 |
5/1-1 |
|
تاسیسات و تجهیزات |
67/5 |
28/0 |
55/0 |
92/19 |
00/1 |
81/0 |
17/5 |
23/0 |
33/0 |
5/3- |
5/2-2/1 |
|
تجاری |
48/14 |
72/0 |
40/1 |
59/24 |
23/1 |
00/1 |
66/18 |
84/0 |
19/1 |
4/41 |
5/2≥ |
|
ورزشی |
92/4 |
25/0 |
48/0 |
18/49 |
46/2 |
00/2 |
73/10 |
48/0 |
69/0 |
1/13 |
5/1-1 |
|
فضای سبز و پارک |
17/14 |
71/0 |
37/1 |
07/186 |
32/9 |
57/7 |
96/181 |
15/8 |
6/11 |
6/97 |
8 ≤ |
|
اداری-انتظامی |
59/15 |
78/0 |
50/1 |
63/37 |
88/1 |
53/1 |
11/27 |
21/1 |
73/1 |
3/52 |
2-1 |
|
صنعتی |
95/7 |
40/0 |
77/0 |
30/12 |
62/0 |
50/0 |
25/70 |
15/3 |
49/4 |
/1434 |
10-8 |
|
مذهبی |
65/1 |
08/0 |
16/0 |
66/1 |
08/0 |
07/0 |
36/4 |
20/0 |
28/0 |
14910 |
5/-3/ |
|
فرهنگی |
33/0 |
02/0 |
03/0 |
57/10 |
53/0 |
43/0 |
53/4 |
20/0 |
29/0 |
0/41 |
75/-4/ |
|
حمل و نقل |
0/281 |
07/14 |
12/27 |
84/491 |
63/24 |
00/20 |
83/526 |
60/23 |
7/33 |
6/116 |
30≥ |
|
خدمات جهانگردی |
54/1 |
08/0 |
15/0 |
15/6 |
31/0 |
25/0 |
43/2 |
11/0 |
16/0 |
3/19 |
5/-2/ |
|
زمین‌های بایر |
4/805 |
33/40 |
73/77 |
37/20 |
02/1 |
83/0 |
91/432 |
39/19 |
7/27 |
- |
- |
|
باغات و کشاورزی |
9/254 |
77/12 |
60/24 |
64/58 |
94/2 |
38/2 |
80/218 |
80/9 |
0/14 |
- |
- |
|
جنگل‌کاری |
00/89 |
46/4 |
59/8 |
00/89 |
46/4 |
62/3 |
70/24 |
11/1 |
58/1 |
- |
- |
|
کل شهر |
1,997 |
100 |
193 |
1,997 |
100 |
2/81 |
2,232 |
100 |
143 |
|
101-87 |
|
جمعیت |
103,616 |
245,918 |
156,289 |
37 % |
- |
||||||
مأخذ: طرح جامع شهر ملایر سال 1365 و طرح تفصیلی شهر ملایر سال1389
شکل 4. مقایسه سرانه کاربریها در وضع موجود سال 1365، طرح پیشنهادی جامع مصوب سال 1368 و وضع موجود سال 1385
شکل 5. درصد تحقق پذیری کاربریهای پیشنهادی طرح جامع مصوب
مزایا و تنگناهای نظام برنامهریزی کاربری اراضی در طرح جامع شهر ملایر
طرح جامع شهر ملایر بر اساس الگوی رایج در تهیه طرحهای توسعه شهری در ایران، یعنی الگوی جامع -تفصیلی تهیه شده است. منطق الگوی جامع-تفصیلی از نظریه کارکردگرایی نشأت گرفته است. در این الگو فرض اصلی بر این است که هر شهروند نیازمند فضایی مناسب متشکل از انواع کاربریهای شهری برای زیست و فعالیت است. فرایند برنامه ریزی کاربری اراضی شهری در این الگو از بررسی‌های جمعیتی شروع می‌شود، بدین صورت که ابتدا جمعیت شهر در افق طرح پیشنهاد و یا پیش‌بینی می‌شود و آن‌گاه این جمعیت در سرانه‌های استاندارد ضرب و سطوح انواع کاربریهای شهری در قالب یک جدول تحت عنوان سطح، درصد و سرانه کاربریهای شهری مشخص می‌شود. بر مبنای همین جدول وسعت کل محدوده شهر و انواع کاربریهای شهری تعیین و سپس با توجه به امکانات و محدودیتهای توسعه شهر که در بخش بررسی وضع موجود مطالعه شده است، مکان ایجاد و یا توسعه هر کاربری بر روی نقشه پیشنهادی کاربری اراضی جانمایی و طراحی می‌شود. هر آن‌گاه که این نقشه‌ها به همراه گزارش‌های پیوست-که معمولاً اهمیت بسیار کمتری نسبت به نقشه‌ها دارند- به تصویب مراجع قانونی ذیربط برسند، برای مدیریت شهری لازم الاجرا می‌شود. این روند در قوانین مرتبط با نظام برنامه ریزی شهری ایران به ویژه دو قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به مسکن و شهرسازی و تعیین وظایف مصوب 1353؛ و قانون تأسیس شورایعالی شهرسازی و معماری مصوب 1351 مشخص شده و لذا همه طرحهای جامع باید با همین رویه و محتوا تهیه شوند. لذا می‌توان بسیاری از اشکالات طرح جامع شهر ملایر را به سایر شهرهای ایران نیز تعمیم داد. در ادامه مزایا و تنگناهای طرح جامع شهر ملایر مورد بررسی قرار می‌گیرد.
الف) مزایا
- تحقق پذیری مناسب و بیشتر از میانگین کاربریهای آموزشی، درمانی، تجاری، اداری-انتظامی و فرهنگی
- عدم تلاطم‌های شدید در افزایش جمعیت شهر در دو دهه اخیر
- توجه مناسب مدیریت شهری شهر ملایر به طرح جامع به عنوان سند اصلی توسعه شهر
علاوه بر آنچه بیان شد موارد جانبی و موثر دیگری نیز در شهر ملایر وجود دارد که از آن جمله می‌توان به وجود هماهنگی خوب بین اعضای شورای اسلامی شهر؛ وجود تعامل مناسب بین مدیریت شهری و مدیریت‌های دولتی خدمات رسان؛ نبود دوگانگی یا چندگانگی فرهنگی در شهر؛ وجود صنایع دستی مانند قالیبافی، چوب، منبت و محصولات خشکبار در شهر؛ موقعیت مناسب جغرافیایی و قرار گرفتن شهر ملایر در محور مراسلاتی اراک- همدان؛ شرایط و امکانات مساعد اقتصادی و امکان ایجاد رشد مطلوب در سرمایه گذاری در بخش صنعت؛ وجود جاذبه‌های طبیعی و تاریخی در جذب گردشگر به عنوان یک شهر توریستی و وجود پیوند تنگاتنگ شهر ملایر با روستاهای حوزه نفوذ و عرضه نمودن خدمات به این روستاها و .... اشاره نمود.
ب) تنگناها
- کاهش سطح، درصد و سرانه کاربری تأسیسات و تجهیزات شهری نسبت به وضع موجود سال 65
- تحقق پذیری اندک و کمتر از میانگین کاربریهای بهداشتی و بهزیستی، ورزشی و خدمات جهانگردی و پذیرایی
- عدم توفیق طرح در ساماندهی مجتمع‌های صنعتی و کارگاهی مزاحم و آلوده‌کننده در داخل محدوده و حریم شهر مانندکوره‌های آجر پزی و .... و افزایش بیضابطه سطح، درصد و سرانه کاربریهای صنعتی
- توسعه شهر فراتر از محدوده‌های مصوب طرح جامع و پراکنده رویی جمعیت و فعالیت به ویژه در حواشی شهر و اراضی کشاورزی و افزایش بی ضابطه سطح، درصد و سرانه کاربریهای حمل و نقل.
- عدم ایجاد تحول در بافت ارگانیک و آشفته در محله‌های قدیمی و حاشیه‌ای شهر
- در نظر گرفتن سرانه بسیار پایین‌تر از حد استاندارد برای کاربریهای تجاری، مذهبی، فرهنگی در طرح جامع مصوب
- در نظر گرفتن سرانه بسیار بالاتر از حد استاندارد برای کاربری درمانی در طرح جامع مصوب
- در نظر گرفتن تراکم ناخالص زیاد (123 نفر در هر هکتار) و سرانه زمین پایین‌تر از حد استاندارد برای هر نفر در طرح جامع مصوب شهر (2/81 مترمربع)
- نبود تعادل در توزیع پهنه‌ها و مراکز خدماتی
- فقدان فضاهای شهری مناسب جهت برقراری تعاملات اجتماعی
- عدم وجود سلسله مراتب مناسب شبکه معابر به ویژه در بافت ارگانیک و خودرو در شهر ملایر
- وجود کاربریهای مسکونی ریز دانه در سطح شهر
- کمبود بوستآن‌ها ی محله‌ای و همسایگی
البته باید اضافه نمود که برخی از این مشکلات مربوط به شرایط پیرامونی و محیطی شهر ملایر است که ارتباط مستقیمی با شیوه و محتوای طرح جامع ندارد که از آن جمله می‌توان به وجود ناهمواری‌های شمالی با فاصله کم از بافت‌های مسکونی و ایجاد مشکل در توسعه شهر؛ وجود شیب بسیار ملایم از مرکز به سمت جنوب و جنوب غربی و ایجاد مشکلاتی جهت دفع آب‌های سطحی؛ نزدیکی ملایر به شهر بزرگ همدان (مرکز استان) و لاجرم ضعیف شدن نقش بازرگانی شهر ملایر در فعالیت‌های عمده فروشی، هتل و رستوران و ... اشاره نمود. همچنین ضعف نهادهای مجری در اجرای برنامهها و اهداف طرح جامع شهر نیز می‌تواند در بروز برخی مشکلات نظیر اغتشاش و نابسامانی سیمای جداره در خیابآن‌ها ی اصلی؛ وجود کاربریهای مسکونی ریزدانه در سطح شهر؛ گسترش شهر به سمت حومه‌های نامناسب، عدم شکل‌گیری سلسله مراتب شبکه ارتباطی و ... موثر باشد.
بحث و نتیجه‌گیری
در فرایند تهیه و اجرای طرحهای توسعه شهری تلاش می شود تا با تأمین منافع وامکانات عمومی، مشکلات شهری تعدیل و کیفیت زندگی شهری افزایش یابد. در این راستا آنچه اهمیت درجه اولی دارد تحقق پذیری این طرحها است. در این پژوهش، تحققپذیری طرح جامع شهر ملایر به عنوان یک شهر میان اندام با جمعیتی حدود 170 هزار نفر، مورد بررسی قرار گرفت. با این بررسی چالش ها و فرصتها و میزان تحققپذیری طرح جامع شهر ملایر مورد بررسی قرار گرفت.
داده‌های مورد نیاز پژوهش از طرح جامع جدید و قدیم شهر گرفته شد. در این مقاله درصد تحقق کاربریها از طریق تقسیم تفاضل مساحت کاربری در دو مقطع ابتدای دوره تهیه طرح و آخرین وضع موجود برداشت شده‌ی طرح بر تفاضل سطح در ابتدای دوره با سطح پیشنهادی ضربدر 100 به‌دست آمد. این میزان سپس برای تعیین میزان موفقیت در تحققپذیری با میزان تحقق پذیری جمعیتی شهر(به عنوان متوسط و شاخص تحققپذیری) مقایسه شد. نتایج حاصل از بررسی‌های انجام شده نشان داد که تحقق پذیری کاربریهای پیشنهادی طرح جامع مصوب از وضعیت مناسبی برخوردار نیست. در این میان کاربری تأسیسات و تجهیزات شهری با درصد تحقق (5/3-)، در رده اول عدم تحقق پذیری کاربریهای طرح جامع جای دارد. کاربریهای بهداشتی-بهزیستی، ورزشی و خدمات پذیرایی و جهانگردی نیز با تحقق کمتر از 30 درصد در رده کاربری‌هایی با تحقق پذیری اندک می‌باشند. کاربریهای مسکونی، درمانی، تجاری و فرهنگی نیز بین 30تا 45 درصد تحقق یافته‌اند. همچنین کاربریهای آموزشی و اداری- انتظامی و فضای سبز و پارک جنگلی بیش از 45 درصد اجرایی شده‌اند.
کاربریهای صنعتی، مذهبی و حمل و نقل بیش از میزان پیش بینی شده در طرح پیشنهادی و بیش از 100 درصد تحقق داشته است. بدین ترتیب ملاحظه می‌شود که تنها کاربریهای مسکونی، درمانی، تجاری و فرهنگی از تحقق پذیری منطقی و تقریباً متناسب با تحقق پذیری جمعیتی (حدود 37 درصد) برخوردار بوده‌اند و سایر کاربریها یا بسیار کمتر از میزان پیش بینی شده و یا بسیار بیشتر از میزان پیشنهاد شده در طرح جامع تحققپذیری داشته‌اند. این تحقق بسیار کمتر و یا بسیار بیشتر هر دو مشکلاتی را بدنبال می‌آورد. تحقق کمتر از میزان
پیشنهادی بروز مشکل در تأمین نیازمندی‌های شهروندان و فشار بر مردم و مراکز خدمات رسان را سبب می‌شود و تحقق بیش از میزان پیشنهادی نیز به هدر رفتن امکانات و تحمیل هزینه‌های بیهوده در ایجاد و نگهداری کاربریها و ... را به دنبال دارد. در این بین افزایش بیرویه سطح و سرانه کاربری صنعتی و معابر خسارات بیشتری را متوجه شهر ملایر نموده است. زیرا کاربری صنعتی به عنوان یک کاربری ناسازگار با کاربریهای شهری و همچنین آلوده‌کننده محیط زیست موجب تنزل کیفیت زندگی شده و کاربری معابر نیز، توسعه بیرویه شهر، افزایش بیمنطق هزینه‌های زندگی و پراکنده رویی جمعیت و فعالیت و البته از بین رفتن اراضی مرغوب کشاورزی و ... را باعث می‌شود.
در یک جمع‌بندی کلی می‌توان گفت که طرح جامع شهر ملایر به مانند همه طرحهای جامعی که در ایران با الگـوی سـنتی (الگوی جامع-تفصیلی) تهیه شده از ضعف‌ها و تهدیدهای عام این الگو، از جمله جدایی روند تهیه طرح از مرحله اجرا، قطعی نگری در برنامه ریزی و مکانیابی کاربریها و به دنبال آن انعطاف ناپذیری و عدم تطبیق با شرایط متغیر مکانی-زمانی، بیتوجهی به امکانات مالی و اجرایی شهرداری، کلیشه‌ای بودن تهیه طرح، بیتوجهی به منافع و نیاز ذینفعان، عدم توجه به عوامل کلان اقتصادی و سیاسی و اجتماعی، بیتوجهی به مالکیت زمین، عدم تطابق با برنامهها و توانایی‌های سازمآن‌ها ی مجری، عدم تطبیق سیستم برنامه ریزی طرحهای جامع با ماهیت بخشی سیستم برنامه ریزی عمومی کشور و نظام بودجه ریزی، مشخص نبودن سیاست‌های شهرنشینی و توزیع جمعیت در کشور، نبود طرحهای ملی و منطقهای فرادست، نبود ارتباط مناسب بین وزارت راه و شهرسازی (کارفرمای تهیه طرح جامع) و شهرداری و ... مواجه است و اصولا علت اصلی تحقق پذیری اندک طرح جامع شهر ملایر همین ضعف‌ها و تهدیدها می باشد.
در پایان برای بهبود وضعیت نظام برنامه ریزی کاربری اراضی شهر ملایر پیشنهادات زیر ارائه می‌شود:
- اولویت دادن به ایجادکاربری‌های تاسیسات و تجهیزات، بهداشتی، ورزشی و پذیرایی وجهانگردی؛
- برنامه ریزی جهت اجرای کاربریهای مصوبی که هنوز تغییر کاربری نیافته و بایر هستند؛
- تاکید براجرای ضوابط ساختمانی و شهرسازی مصوب به منظور حفظ چشم اندازهای مصنوع و مناظر طبیعی زیبا و ارتقا کیفیت سیمای شهر؛
- توجه به شاخص‌ها و عوامل کلان در پیش بینی جمعیت آتی شهر ملایر؛
- توجه به توزیع یکنواخت کاربریهای خدماتی در نواحی مختلف شهر؛
- تکمیل قطعات باقیمانده از شبکه معابر اصلی مصوب به منظور کامل نمودن سلسله مراتب شبکه راه‌ها به ویژه در محدوده مرکزی شهر؛
- اولویت دادن به اجرای کاربریهای فضای سبز با مقیاس محله ای؛
- بسترسازی جهت بهره برداری از موقعیت مناسب شهر در افزایش حجم سرمایه گذاری و بهره برداری از قابلیت‌های صنعتی شهر ملایر؛
- برنامه ریزی جهت معرفی و بهرمندی از مزایای وجود جاذبه‌های توریستی شهر؛
- تسهیل رفت آمد ساکنان سکونتگاه‌های اطراف شهر ملایر و پیش بینی رفع نیازهای خدماتی آن‌ها ؛
- برنامه ریزی جهت انتقال صنایع و کارگاه‌های مزاحم به خارج از محدوده شهر و مکانیابی درنقاط مناسب؛
- تاکید بر تداوم ساماندهی و بهسازی پهنه فرسوده داخلی و مساله دار حاشیه کمربندی‌های شهر ملایر؛
- جلوگیری از شکل‌گیری سکونتگاه‌های بدون برنامه و توسعه‌های خارج از محدوده؛
- عدم اختصاص بودجه به عملیات عمرانی به ویژه ساخت راه‌های جدید غیر مصوب.
[1] . P.Gedess
[2] .L.Mumford
[3] . Survey . Analysis. Plan
[4] .Monalisha
[5] -Kleemann
[6] - Hersperger & Gradinaru
)