مقدمه

منابع گردشگری غالباً بر پایه قابلیت‌ها و امکانات طبیعی موجود در هر منطقه پایه‌ریزی شدند و یا حداقل عامل عمده‌ای برای تعیین یک محل به‌عنوان تفرجگاه محسوب می‌شوند. پارک‌های شهری به‌عنوان یکی از فضاهای سبز شهری نقشی بی‌بدیل در ایجاد فرصت‌های تفرجی برای شهروندان دارند (Shing&Marafa, 2006: 27). پارک‌های شهری از یک‌سو نقش مؤثری در بالا بردن کیفیت محیط‌زیست شهری و دستیابی به اهداف توسعه پایدار داشته و از سوی دیگر در صورت استفاده بهینه، منبع درآمد اقتصادی ارزشمندی برای شهرداری‌ها محسوب می‌شوند (Manlun, 2003:18). لذا، مدیریت این مکان‌ها و ارائه برنامه و خط­مشی صحیح جهت حفظ کیفیت و دستیابی به اهداف آن‌ها امری اجتناب­ناپذیر است (Saeednia, 2004:35).

بنابراین، افزایش روزافزون جمعیت در نواحی شهری و استفاده از پارک‌های شهری به‌عنوان یکی از مناطق تفرجی، مستلزم به‌کارگیری راهکارهای مناسبی ازجمله ظرفیت برد گردشگری، در راستای کاهش اثرات گردشگری بر محیط‌زیست می‌باشد. مفهوم ظرفیت برد در ابتدا در زمینه بوم‌شناسی و مدیریت حیات‌وحش ایجاد گردید و برای تعیین شمار جانورانی که می‌توانند در یک زیستگاه زندگی نمایند بدون این‌که اثرات نامطلوب زیستی یا بوم‌شناختی رخ دهد به وجود آمد؛ و پس‌ازآن به‌منظور رفع نگرانی‌های ناشی از افزایش شمار بازدیدکنندگان و مدیریت پارک‌ها، مورداستفاده قرار گرفت (Dearlove & Molinaro, 2010:16).

ظرفیت برد به­عنوان یک مفهوم، جهت برنامه­ریزی در این مناطق به شمار می­آید (Saveriades, 2000:22) و به‌صورت یک مفهوم پویا نتیجه‌ی آن ممکن است تغییر کند (Santo Lobo et al., 2013: 31). لذا، اگر ظرفیت برد به‌طور صحیح و استاندارد موردمحاسبه قرار گیرد، می­توان بر اساس آن برنامه­ریزی مناسب­تری در زمینه گردشگری اتخاذ نمود (Simon et al., 2004). با توجه به اهمیت استفاده و بهره‌وری مناسب (در حد ظرفیت برد) از منابع محیط‌زیست، با حفظ زیبایی‌های طبیعی آن، ارزیابی نیازهای فراغت (تقاضا) و قابلیت منابع (عرضه) برای فراهم آوردن فرصت‌های گردشگری مناسب، امری ضروری است. به‌طوری‌که این امر در طرح­ریزی تفرجگاه‌ها، از نقش اساسی و مهمی برخوردار بوده و فرصت‌های لازم برای تفرج را برحسب حداقل تأثیرات استفاده‌کنندگان روی منابع، به وجود می‌آورد (نهرلی و رضائی،1381. ص:24).

بر طبق تعریف سازمان جهانی گردشگری، ظرفیت برد شامل حداکثر شمار افرادی است که می‌توانند از یک مقصد گردشگری بازدید کنند، بدون ایجاد تخریب محیط فیزیکی، شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کاهش غیرقابل‌پذیرش در کیفیت رضایت بازدیدکنندگان شوند‌(WorldTourismOrganization, 2013).

اثرات ناشی از طرح‌های گردشگری بر روی محیط‌زیست، تنها موجب اختلال در منابع طبیعی و فرهنگی نمی‌شود، بلکه بر میزان تجربه‌ی گردشگران نیز اثرگذار خواهد بود. در این میان پرسش مهم این است که چگونه می‌توان با حداکثر کردن میزان تجربه گردشگر، اثرات آن‌ را بر روی محیط‌زیست به حداقل رساند؟ پاسخ به این پرسش از طریق بررسی و تعیین ظرفیت برد بهینه برای یک منطقه‌ی گردشگری، امکان‌پذیر می‌باشد (Zhong et al. 2011:23).

در برنامه‌ریزی توسعه توریسم، برای ظرفیت برد دو عنصر اصلی یعنی عنصر رفتاری به معنی کیفیت تجربه‌ای که بازدیدکنندگان از ناحیه گردشگری به دست می‌آورند و عنصر بیوفیزیکی که مشخص‌کننده کیفیت طبیعی و فیزیکی ناحیه گردشگری، با توجه به رفتار گردشگران می‌باشد، در نظر گرفته می‌شود. بر این اساس، درروش شناسی معرفی‌شده توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی برای برآورد ظرفیت برد نواحی طبیعی برای مقاصد گردشگری سه نوع ظرفیت برد فیزیکی[1] (Pcc)، واقعی[2] (Rcc) و مؤثر[3] (Ecc) موردتوجه قرارگرفته است (طبیبیان و دیگران، 1386:24).

بنابراین با توجه به اینکه ظرفیت برد هر منطقه فقط مختص همان منطقه بوده و از یک مکان به مکان دیگر تغییر می‌یابد، لذا در این پژوهش سعی گردیده است ظرفیت برد گردشگری بوستان خلیج‌فارس فولادشهر به‌عنوان یکی از پارک‌های شهری موردبررسی قرار گیرد. هدف اصلی این تحقیق مقایسه انواع ظرفیت برد گردشگری با استفاده از روش (IUCN) و شناسایی نقاط ضعف و قوت آن به‌عنوان راهکاری جهت بهبود مدیریت آن می‌باشد. چراکه ظرفیت برد می‌تواند در جهت ارتقای کیفیت امکانات گردشگری بوستان خلیج‌فارس و همچنین برنامه‌ریزی مدیریتی به‌منظور کاهش فشار بر منابع و تسهیلات پارک مورداستفاده سازمان‌های مرتبط قرار گیرد.

مبانی نظری

مفهوم ظرفیت برد در ابتدا در زمینه بوم‌شناسی و مدیریت حیات‌وحش ایجاد گردید و برای تعیین شمار جانورانی که می‌توانند در یک زیستگاه زندگی نمایند بدون این‌که اثرات نامطلوب زیستی یا بوم‌شناختی رخ دهد، به وجود آمد و پس‌ازآن به‌منظور رفع نگرانی‌های ناشی از افزایش شمار بازدیدکنندگان و مدیریت پارک‌ها، مورداستفاده قرار گرفت (Dearlove & Molinaro, 2010).

مفهوم ظرفیت برد تابعی از ویژگی‌های سرزمین، ماهیت، کیفیت و میزان عرضه و تقاضا به منابع در یک پهنه مدیریتی می‌باشد که درنهایت آستانه تغییرات که مقبولیت آن تابعی از ماهیت، عملکرد و فرایند اکوسیستم­ها و الگوهای رفتاری و ارزش‌های مدیریتی بهره­وران و بهره­برداران می‌باشد، می‌تواند تنوع رهیافت‌ها و شیوه‌های برآورد ظرفیت برد را معادل تعداد موارد برنامه‌ریزی برای مدیریت سرزمین با بهره­گیری از روش­های شناخته‌شده و رایج برآورد ظرفیت برد دانست (طبیبیان و دیگران، 1386: 19). در برآورد ظرفیت برد، روش‌های مختلفی وجود دارد که معتبرترین روش ارائه‌شده، دستورالعمل پیشنهادی توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی دارند و از سوی دیگر در صورت استفاده بهینه منبع درآمد اقتصادی برای شهرداری­ها محسوب می­شوند. ازاین‌رو، مدیریت این مکان­ها و ارائه خط­مشی­ها و سیاست‌گذاری‌های صحیح جهت حفظ کیفیت و دستیابی به اهداف آن­ها امری اجتناب­ناپذیر است (Saeednia, 2004).

 ظرفیت برد گردشگری در مطالعات مختلفی موردبررسی قرارگرفته است که ازجمله آن می‌توان به مقایسه­ی ظرفیت برد فیزیکی، واقعی و مؤثر با استفاده از روش IUCN اشاره داشت (شیرانی سرمازه و دیگران، 1396)، تعیین ظرفیت برد گردشگری در سه سطح فیزیکی، واقعی و مؤثر پناهگاه حیات‌وحش میانکاله (تیرافکن و دیگران، 1391)، تعیین ظرفیت برد فیزیکی، واقعی و مؤثر مجتمع اقامتی چاهو واقع در زون تفرج متمرکز منطقه حفاظت‌شده گنو (پرورش و دیگران، 1389) و بررسی ظرفیت برد فعالیت قایقرانی در تالاب بین‌المللی ‌ حرا رود گز (پرورش و دیگران، 1389)، تعیین ظرفیت پذیرش گردشگری در مناطق کویری و بیابانی ایران (حسن‌پور و دیگران، ۱۳۹0)، تعیین ظرفیت برد گردشگری در 4 بوستان در شهر قم (پوریزدی و ملکیان، 1392)، تعیین ظرفیت برد فیزیکی و واقعی دره عباس‌آباد گنج‌نامه ﻫﻤﺪان (طبیبیان و دیگران، 1386)، ﺑﺮرسی و ﻣﻌﺮفی ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺑﺮد ﺗﻔﺮﺟﮕﺎهی در جنگل‌های ﻣﺎﻧﮕﺮو (مجنونیان و میراب زاده، 1381) و تعیین ظرفیت برد مؤثر پارک ملی ترمسوس در جنوب ترکیه (Sayan & Atik, 2011) ازجمله مواردی می‌باشند که موردبررسی قرارگرفته شدند.

روش تحقیق

محدوده‌ی موردمطالعه

شهرستان فولادشهر در ۲۰ کیلومتری جنوب غرب اصفهان و ۱۱ کیلومتری شمال شرقی مرکز شهرستان واقع‌شده است. این شهر با ارتفاع بین ۱۶۲۰ تا ۱۸۰۰ متر از سطح دریا و در جهت جنوب شرقی ـ شمال غربی قرار دارد. فولادشهر از شمال به شهرستان فلاورجان، از جنوب به کارخانه ذوب‌آهن و اراضی زرین‌شهر، از شرق به کوه نمتک و از غرب به رشته پنجه محدود می­گردد. با توجه به قرارگیری بوستان خلیج‌فارس در ورودی شهرستان و در مجاورت پایانه­ی مسافربری، مورد استقبال عموم مردم قرار می­گیرد. در محوطه‌ی این بوستان امکاناتی نظیر آلاچیق، نیمکت، زمین‌بازی کودکان، سوپرمارکت، تلویزیون شهری، وسایل ورزشی، باربی کیو، آب‌سردکن و سرویس‌های بهداشتی ایجاد گردیده است. امکانات، فضاها و قابلیت‌های این بوستان منجر به تقاضای تفرجی بالا و عدم برنامه‌ریزی صحیح جهت مدیریت تعداد بازدیدکنندگان و ظرفیت برد تعداد گردشگران این پارک شده است.

روش‌شناسی

پژوهش حاضر به لحاظ روش و ماهیت کار توصیفی و ازنظر هدف کاربردی می‌باشد. در این پژوهش، ابتدا با به‌کارگیری دستورالعمل پیشنهادی توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی، به برآورد ظرفیت برد گردشگری بوستان خلیج‌فارس پرداخته‌شده است و سپس با مقایسه سه نوع ظرفیت برد فیزیکی، واقعی و مؤثر راهکارها و پیشنهادهایی جهت بهبود وضع مدیریت کنونی بوستان موردمطالعه ارائه‌شده است. اطلاعات لازم جهت انجام این تحقیق با استفاده از مطالعات میدانی، پرسش‌نامه، آمار و اطلاعات اداره کل هواشناسی استان اصفهان، شهرداری شهرستان فولادشهر و فضای سبز شهری جمع‌آوری و مورد ارزیابی قرارگرفته است.

توزیع پرسش­نامه­ها در راستای انجام این تحقیق در بهار و تابستان سال 1396 انجام گرفت. کسب اطلاعات لازم در محاسبه‌ی ظرفیت برد از طریق پرسشنامه‌ای ﺑﻪ تعداد 21 سؤال صورت پذیرفت. طرح سؤالات نیز بر اساس معیارهای منتخب در تحقیقات قبلی (شیرانی سرمازه و دیگران، 1396)، (جلایری، 1393)، (پوریزدی و ملکیان، 1392)، (شورچه، 1386) مصاحبه با کارشناسان منطقه در رابطه با عوامل محدودکننده­ی گردشگری و مطالعه­ی گزارش آب‌وهوا شناسی نزدیک­ترین ایستگاه سینوپتیک هواشناسی به منطقه (ایستگاه زرین‌شهر) صورت گرفته شد.

سؤالاتی از قبیل حداقل فاصله بازدیدکنندگان با یکدیگر، طول مدت‌زمان استقرار بازدیدکنندگان در پارک، میزان رضایت افراد از امکانات و امنیت پارک و ... در پرسش‌نامه مطرح شد. پرسشنامه به‌صورت ﮐﺎﻣﻼً ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻣﯿﺎن 100 نفر از بازدیدکنندگان در بهار و تابستان سال 1396 در منطقه ﺗﻮزﯾﻊ ﮔﺮدﯾﺪ. هم‌چنین پایایی پرسش‌نامه از طریق ضریب آلفای کرونباخ توسط نرم‌افزار spss17 محاسبه گردید که میزان این ضریب برای پرسش‌نامه با جامعه آماری 100 نفری 848/0 برآورد گردیده است که این نشان می‌دهد پرسشنامه­ها از پایایی بالایی برخوردار می‌باشند و جهت بررسی آماری تحقیق مناسب هستند. جهت انجام این تحقیق داده‌های موردنیاز در روابط شامل: مساحت بوستان، فضای مطلوب جابه‌جایی، مدت‌زمان قابل‌استفاده بودن محل، طول زمان بازدید، عوامل محدودکننده‌ی اقلیمی و نیروی انسانی با استفاده از آمار و اطلاعات اداره کل هواشناسی استان اصفهان، شهرداری و سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهری و مطالعات میدانی جمع‌آوری و مورد ارزیابی قرار گرفت.

ظرفیت برد فیزیکی

ظرفیت برد فیزیکی به حداکثر تعداد بازدیدکنندگانی که در یک‌زمان و مکان معین می‌توانند حضور فیزیکی داشته باشند، گفته می­شود که بر اساس رابطه (1) محاسبه می‌شود (طبیبیان و دیگران،1386). قابل‌ذکر است در رابطه 1،   Aمساحت کل پهنه‌های تفرجی، V/a مقدار فضایی که هر بازدیدکننده نیاز دارد تا به‌راحتی در آن جابه‌جا شود و تداخلی با سایر پدیده‌های فیزیکی یا سایر افراد نداشته باشد.Rf  تعداد بازدید روزانه از یک مکان گردشگری است، که بر این اساس محاسبه می‌شود: 14">

14Pcc=Aأ—Vaأ—Rf">

14Rf=ظ…ط­ظ„ ط¨ظˆط¯ظ† ط§ط³طھظپط§ط¯ظ‡ ظ‚ط§ط¨ظ„ ط²ظ…ط§ظ† ظ…ط¯طھط¨ط§ط²ط¯غŒط¯ غŒع© ظ…ط¯طھ ط·ظˆظ„ ظ…غŒط§ظ†ع¯غŒظ†">

رابطه1.محاسبه ظرفیت برد فیزیکی

در برآورد ظرفیت برد فیزیکی به دانستن مقدار فضای موردنیاز هر فرد نیازمند هستیم. بررسی مطالعات انجام‌شده در این زمینه نشان می‌دهد که تعداد استفاده‌کنندگان در مناطق گردشگری شهری 1000 تا 5000  نفر در هر هکتار برآورد شده است (جدول 1) (باوی و لاوسون، 1998).

جدول 1.ارتباط تراکم و شمار استفاده‌کنندگان با ویژگی منطقه تفرجگاهی

ظرفیت‌ برد واقعی

ظرفیت برد واقعی عبارت است از حداکثر تعداد بازدیدکنندگان از یک مکان گردشگری که با توجه به عوامل محدودکننده که ناشی از شرایط ویژه آن مکان و تأثیر این عوامل بر ظرفیت برد فیزیکی می‌باشد، مجاز هستند تا از آن مکان بازدید به عمل‌آورند (علیزاده و دیگران، 1390). البته باید در نظر داشت عوامل محدودکننده هر منطقه فقط می‌تواند مختص به همان منطقه باشد (قنبری نسب، 1388). برای مثال، سیل در یک منطقه عامل محدودکننده می‌باشد درحالی‌که در منطقه دیگر این تهدید وجود ندارد(شورچه، 1386). به‌عبارت‌دیگر، عوامل محدودکننده کاملاً به شرایط و ویژگی‌های مشخص هر منطقه بستگی دارد. در منطقه موردمطالعه عوامل محدودکننده با توجه به آمار اقلیمی نزدیک‌ترین ایستگاه سینوپتیک هواشناسی (زرین‌شهر) شامل تعداد روزهای بارانی، تعداد روزهای همراه با گردوغبار، تعداد روزهای با دمای بیش از 30 درجه، تعداد روزهای با دمای کمتر از 10 درجه، ساعات آفتابی شدید و تعداد روزهای یخبندان می­باشد که آمار آن به‌صورت سالانه (آمار سال 1395) در جدول 2 مشخص‌شده است و محاسبه‌ ظرفیت برد واقعی با کمک رابطه 2 صورت گرفته‌شده است:

14Rcc=Pcc-cf1-cf2-…-cfx">

رابطه2.محاسبه ظرفیت برد واقعی

در رابطه 2، Cf یک عامل محدودکننده است و به‌صورت درصد بیان می‌گردد. بنابراین رابطه 2 به‌صورت رابطه 3  بیان می­شود:

14CF=mMأ—100">

رابطه3.محاسبه عامل محدودکننده

Cfها ضرایب محدودیتی بوده و به‌صورت کاهنده عمل می‌کنند،که در آن m مقدار محدودکننده یک متغیر و M مقدار کل یک متغیر می‌باشد و درنهایت جهت به دست آوردن ظرفیت برد واقعی، پس از به دست آوردن عوامل محدودکننده، آن‌ها در رابطه 4 جایگزین شدند:

14Rcc=Pccأ—100-cf1100أ—100-cf2100أ—100-cfx100">

رابطه4.محاسبه ظرفیت برد واقعی

جدول 2.آمار عوامل محدودکننده در محدوده‌ی مطالعاتی

مأخذ : اداره کل هواشناسی استان اصفهان.

ظرفیت برد مؤثر

به حداکثر تعداد بازدیدکنندگان از یک مکان که مدیریت موجودی توانمندی اداره آن را به‌صورت پایدار دارد، ظرفیت برد مؤثر نامیده می‎شود. توانمندی‌های مدیریتی شامل مجموعه شرایطی است که مدیریت یک منطقه برای رسیدن به اهداف و عملکردهای موردنیاز دارد و به‌صورت رابطه 5 محاسبه می‌شود. در برآورد کمی این توانمندی‌ها متغیرهای فراوانی دخالت دارند، که می‌توان از سیاست‌گذاری‌ها و خط‌مشی‌ها، قوانین، تسهیلات زیربنایی، تجهیزات و نیروی انسانی موردنیاز نام برد (طبیبیان و دیگران، 1386). 

14Ecc=Rccأ—100-FM100">

رابطه5.محاسبه ظرفیت برد مؤثر

14FM=Imc-AmcImcأ—100">

رابطه6.محاسبه ظرفیت برد مؤثر

در این رابطه Imcظرفیت مدیریت ایده‌آل وAmc ظرفیت مدیریت موجود را نشان می‌دهد.

ظرفیت برد خدماتی

ظرفیت امکانات و خدمات موجود در پارک  نیز به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های ظرفیت برد مؤثر مطرح می‌باشد. لذا، ظرفیت برد خدماتی جهت تعیین حداکثر ظرفیت برد مؤثر محاسبه‌شده است. به‌منظور به دست آوردن ظرفیت خدماتی موجود در پارک، ابتدا اطلاعات مربوط به شاخص­ها و امکانات رفاهی پارک محدودشده است و سپس ظرفیت هر یک نیز به‌دست‌آمده است. در رابطه با امکاناتی مانند تعداد آلاچیق، تعداد نیمکت، تعداد وسایل بدنسازی و غیره ظرفیت آن­ها به‌عنوان ظرفیت خدماتی در نظر گرفته‌شده است. در آخر با استفاده از رابطه 7 (شیرانی سرمازه، 1396) ظرفیت خدماتی پارک محاسبه گردید.

14ط®ط¯ظ…ط§طھغŒ ط¸ط±ظپغŒطھ=ظ¾ط§ط±ع© ط¯ط± ظ…ظˆط‌ظˆط¯ ط§ظ…ع©ط§ظ†ط§طھ ط¸ط±ظپغŒطھأ—ظ¾ط§ط±ع© ط¨ظˆط¯ظ† ط§ط³طھظپط§ط¯ظ‡ ظ‚ط§ط¨ظ„ ط²ظ…ط§ظ† ظ…ط¯طھط¨ط§ط²ط¯غŒط¯ غŒع©â€Œط²ظ…ط§ظ† ط·ظˆظ„ ظ…غŒط§ظ†ع¯غŒظ†">

    رابطه7.محاسبه ظرفیت خدماتی پارک

یافته‌ها

ظرفیت برد فیزیکی

بر اساس بررسی مدت‌زمان اقامت افراد در بوستان موردمطالعه از طریق پرسشنامه، میانگین طول مدت بازدید 5/2ساعت به دست آمد (شکل 2). در این مطالعه، حداقل تراکم یعنی 1000 نفر در هر هکتار  در نظر گرفته‌شده است.

شکل 2. مدت‌زمان حضور افراد  در بوستان موردمطالعه

درنهایت، ظرفیت برد فیزیکی بوستان موردمطالعه با دانستن مساحت بوستان (93000 مترمربع) و با در نظر گرفتن 10 مترمربع فضای موردنیاز برای هر فرد و قابلیت استفاده به‌صورت شبانه‌روزی (24 ساعت) و محاسبه­ میانگین مدت‌زمان هر بازدید (بر اساس پرسشنامه) طبق مراحل زیر حاصل گردید.

14Pcc=93000أ—11000أ—242.5">

14ط±ظˆط² ط¯ط± ظ†ظپط±Pcc=892.8">

14Pcc=892.8أ—365">

14ط³ط§ظ„ط¯ط± ظ†ظپط±Pcc=325872">

رابطه8. محاسبه ظرفیت برد فیزیکی

ظرفیت برد واقعی

جهت محاسبه‌ ظرفیت برد واقعی، داده‌های عوامل محدودکننده‌ ‌اقلیمی از اداره کل هواشناسی استان اصفهان به دست آمد. بنابراین از آمار اقلیمی سالانه جدول 1، استفاده گردید. لازم به ذکر است که با توجه به قرارگیری این بوستان در محدوده شهری، عوامل اکولوژیکی و زیستی نظیر خاک و پوشش گیاهی

محدودیتی ایجاد نمی‌کنند. به‌منظور محاسبه دقیق‌تر ظرفیت برد واقعی، بر اساس جدول (1) عوامل محدودکننده‌ که در یک ماه باهم هم‌پوشانی داشتند، مشخص و درنهایت، مجموع عوامل محدودکننده‌ی موجود در جدول 1، به‌صورت جدول 3، تغییر یافت.

جدول 3. مجموع عوامل محدودکننده گردشگری

عامل محدودیت بارندگی  14Cf1">

بر اساس محاسبات انجام‌شده محدودیت روزهای بارانی در

بوستان خلیج‌فارس معادل 5/9 % به‌دست‌آمده است.

14Cf1=35365أ—100=9/5">

رابطه9.محاسبه محدودیت روزهای بارانی

عامل محدودیت روزهای گردوخاکی 14Cf2">

بر اساس محاسبات انجام‌شده، محدودیت روزهای همراه با

گردوخاک در بوستان خلیج‌فارس معادل 1/13% به‌دست‌آمده است.

14Cf2=48365أ—100=13/">

رابطه10.محاسبه محدودیت روزهای همراه با گردوخاک

عامل محدودیت دمای بیش از 30 درجه 14Cf3">

مبنی بر بررسی آمار اقلیمی سالانه (ایستگاه سینوپتیک هواشناسی زرین‌شهر) محدودیت روزهای با دمای بیش از 30 درجه 6/35% به‌دست‌آمده است.

14Cf3=130365أ—100=35/6">

رابطه11.محاسبه محدودیت روزهای با دمای بیش از 30 درجه

عامل محدودیت دمای کمتر از 10 درجه 14Cf4">

بر اساس آمار اقلیمی سالانه (ایستگاه سینوپتیک هواشناسی زرین‌شهر) محدودیت روزهای با دمای کمتر از 10 درجه 6/47%

به‌دست‌آمده است.

14Cf4=174365أ—100=47/6">

رابطه12. محاسبه محدودیت روزهای با دمای کمتر از 10 درجه

عامل محدودیت ساعات آفتابی شدید 14Cf5">

در این بخش، ساعاتی که به دلیل تابش شدید خورشید، شرایط نامساعدی برای حضور افراد وجود دارد محاسبه گردید. بر اساس آمار ایستگاه هواشناسی، مجموع کل ساعات آفتابی 8/3401 ساعت در سال است (اداره کل هواشناسی استان اصفهان، 1395). با توجه به هم­پوشانی محدودیت تعداد ساعات آفتابی شدید در ماه‌های خرداد، تیر، مرداد و شهریور با روزهایی که دمای هوا بیش از 30 درجه است، لذا محدودیت تعداد ساعات آفتابی شدید فقط برای اردیبهشت‌ماه منظور گردید که برای محاسبه آن نیاز به تابش شدید خورشید است و از ساعت 11 تا 16 اردیبهشت در نظر گرفته می‌شود که در این ماه 155 ساعت آفتابی شدید بوده است. بنابراین محدودیت ساعات آفتابی شدید 5/4% به‌دست‌آمده است.

14Cf5=1553401/8أ—100=4/5">

رابطه13. محاسبه محدودیت ساعات آفتابی شدید

عامل محدودیت یخبندان 14Cf6">

با توجه به اینکه در ماه‌های آذر، دی و بهمن دو عامل دمای هوا و یخبندان باهم هم‌پوشانی دارند، لذا محدودیت ناشی از عامل یخبندان (ماه‌های آذر، دی و بهمن) در محاسبه‌ی ظرفیت برد واقعی وارد نگردید. بر اساس محاسبات انجام‌شده محدودیت روزهای یخبندان 5/0% به‌دست‌آمده است.

14Cf6=2365أ—100=0/5">

رابطه14.محاسبه محدودیت یخبندان

در پایان، نتایج حاصل از بررسی عوامل محدود‌کننده و ظرفیت برد فیزیکی، جهت به دست آوردن ظرفیت برد واقعی در رابطه 4، جایگزین گردید. با توجه به نتایج حاصله، ظرفیت برد واقعی در محدوده‌ی مطالعاتی معادل 2/214 نفر در روز و 78183 نفر در سال به‌دست‌آمده است.

14Rcc=892/8أ—100-9/5100أ—100-13/1100أ—100-35/6100أ—100-47/6100أ—100-4/5100أ—100-0/5100=214/2">  نفر در روز

نفر در سال 14Rcc=214/2أ—365=78183">

رابطه15. محاسبه ظرفیت برد واقعی

ظرفیت برد مؤثر

جهت برآورد ظرفیت برد مؤثر از توانمندی‌های مدیریتی و نیازهای آن استفاده می‌گردد. ظرفیت مدیریت ایده‌آل 18 نفر و ظرفیت مدیریت موجود 9 نفربر اساس نظر کارشناسان حاصل گردیده است. بر این اساس ظرفیت مدیریت در محدوده‌ی مطالعاتی معادل  107  نفر در روز و 39091  نفر در سال به‌دست‌آمده است.

14FM=18-918أ—100=50">

14Ecc=214/2أ—100-50100=107/1 ط±ظˆط² ط¯ط± ظ†ظپط±">

14Ecc=107/1أ—365=39091/5ط³ط§ظ„ ط¯ط± ظ†ظپط±">

رابطه16. محاسبه ظرفیت برد مؤثر

ظرفیت برد خدماتی

برای به‌دست‌آمده آوردن امکانات و شاخص‌های موجود در پارک پیمایش میدانی صورت پذیرفته است. امکانات و شاخص‌های موجود نیز در جدول 4،  مطرح‌شده است.

جدول 4.امکانات و شاخص‌های موجود در بوستان خلیج‌فارس

برای به دست آوردن ظرفیت برد خدماتی، از رابطه 7، استفاده گردید. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده ظرفیت برد خدماتی در پارک خلیج‌فارس معادل 297 نفر در روز و 2851 نفر در سال می‌باشد.

هم‌چنین لازم به ذکر است این پارک فاقد ساختار رسمی پارکینگ بوده و از خیابان‌های اطراف به‌عنوان پارکینگ استفاده می‌گردد.

14 (35*1)+(11*4)+(105*2)+(2*2)+(2*24)=297">

14ط±ظˆط² ط¯ط±ط®ط¯ظ…ط§طھغŒ ط¸ط±ظپغŒطھ :297أ—242/5=2851/2">

14ط¸ط±ظپغŒطھ ط®ط¯ظ…ط§طھغŒ=2851أ—365=1040615ط³ط§ظ„ ط¯ط± ظ†ظپط±">

رابطه17. محاسبه ظرفیت برد خدماتی

شکل 3، نیز اختلاف انواع ظرفیت برد فیزیکی، واقعی و مؤثر در بوستان موردمطالعه را نشان می‌دهد که بر این اساس ظرفیت برد فیزیکی بیشترین میزان و ظرفیت برد مؤثر کمترین میزان را به خود اختصاص داده‌اند.

شکل3. انواع ظرفیت برد سالانه گردشگری بوستان خلیج‌فارس

بحث و نتیجه­گیری

بهره‌وری‌های انسانی به‌عنوان عاملی عمده در آسیب­رسانی  به پارک­ها و مناطق گردشگری باید تحت کنترل قرار گیرد و در این زمینه برآورد ظرفیت برد می­تواند به‌عنوان اقدامی مؤثر تلقی شود. بنابراین ظرفیت برد به‌عنوان یکی از اجزای هر طرح مدیریت در مکان­های بازدیدی باید پذیرفته شود. در این مقاله سعی گردید تا با تعیین سه نوع ظرفیت برد فیزیکی، واقعی و مؤثر پارک­های شهری، مبنای کمی قابل‌اعتمادی برای تصمیم‌گیری و برنامه­ریزی در راستای توسعه پایدار، در اختیار برنامه­ریزان و طراحان پارک­های شهری قرار گیرد. جهت بررسی قابلیت‌ها و محدودیت‌های منابع و زیرساخت‌های موجود در محدوده‌ موردمطالعه بر اساس روش به کار گرفته‌شده، داده­های موردنیاز در روابط یادشده شامل مساحت بوستان، مدت‌زمان بازدید و سایر داده‌های ذکرشده با استفاده از، آمار و اطلاعات اداره کل هواشناسی استان اصفهان، شهرداری و سازمان پارک­ها و فضای سبز شهری، پرسش‌نامه و مطالعات میدانی جمع‌آوری و

مورد ارزیابی قرار گرفت. ظرفیت برد گردشگری هر منطقه مختص آن منطقه بوده و از یک پارک به پارک دیگر متفاوت است که متأثر از شرایط آن پارک است. وسعت یک پارک اولین فاکتور مؤثر بر ظرفیت گردشگری یک پارک است، اما محدودیت‌های فیزیکی، اقلیمی و همچنین وضعیت امکانات، تسهیلات پارک و کیفیت مدیریت و ارائه خدمات، ظرفیت برد فیزیکی و واقعی پارک را تحت تأثیر قرار می­دهد. وجود توانمندی­های مدیریتی نیز می­تواند موجب استفاده از یک منطقه تا حد ظرفیت برد واقعی آن شود. نتایج پژوهش حاکی از آن است که ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﯾﮏ بخش گردشگری و ﺗﻮﺳﻌﻪ‌ اﻣﮑﺎﻧﺎت، ﺗﺴﻬﯿﻼت و ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﮔﺮدﺷﮕﺮان ﻗﺮار می‌گیرد ﺑﺮ ﻇﺮﻓﯿﺖ ﭘﺬﯾﺮش آن ﺗأﺛﯿﺮ زﯾﺎدی دارد و ﺑﺎ ارﺗﻘﺎی توانمندی‌های ﻣﺪﯾﺮیتی موجود می‌توان ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺑﺮد ﮔﺮدﺷﮕﺮی آن را اﻓﺰاﯾﺶ داد.

تحقیقات نشان می­دهد محاسبه ظرفیت برد در هر نوع مقـصد گردشـگری با توجه به قابلیت‌ها، ویژگی‌ها و اولویت‌هـای مـدیریتی آن منطقه متفاوت است. به‌عنوان‌ مثال اگرچه در محاسبه‌ی ظرفیت برد گردشگری بوستان خلیج‌فارس از همان روش به‌کاررفته در برآورد ظرفیت برد گردشگری دره­گنجنامـه همـدان (طبیبیان و دیگران، ۱۳۸۶)، معبـد آناهیتـای کنگاور (شورچه و دیگران ، 1386)، مناطق کویری (حسن‌پور و دیگران ، 1390) و منطقه حفاظت‌شده قیصری (شیخ و دیگران ، 1392) استفاده‌شده است، اما یکی از تفاوت­های آن با سایر تحقیقات در نظر گرفتن هم­پوشانی محدودیت­ها می­باشد و در اﯾﻦ تحقیق ﺳﻌﯽ ﮔﺮدﯾﺪ تا ﺑﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ اﻧﻮاع ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺑﺮد ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ، واﻗﻌﯽ، ﻣﺆﺛﺮ، ﻣﺒﻨﺎی ﮐﻤﯽ قابل‌اعتمادی ﺑﺮای تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی در راﺳﺘﺎی ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﺎﯾﺪار گردشگری در پارک‌های درون‌شهری، در اﺧﺘﯿﺎر برنامه‌ریزان و طراحان پارک شهری ﻗﺮار ﮔﯿﺮد. در همین راستا، در پژوهش حاضر پس از شناسایی پهنه‌های تفرجی و محاسبه‌ی مساحت آن‌ها جهت انجام تحقیق، از شاخص‌ها در قالب پرسش‌نامه استفاده نمود و اطلاعات منطقه نیز دخالت داده شد و همچنین نحوه‌ی مدیریت کنونی منطقه مدنظر قرار گرفت. ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺑﺮد ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ، واﻗﻌﯽ و ﻣﺆﺛﺮ و خدماتی به ترتیب 325872، 78183 ، 39091 و 1040615 نفر در سال می‌باشد که ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ محدودیت‌های ﻣﺆﺛﺮ در زمان بازدید برآورد گردید و درنهایت توانمندی‌های ﻣﺪﯾﺮﯾﺘﯽ و خدماتی بوستان موردمطالعه به‌صورت کمی درآمد و ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺑﺮد ﻣﺆﺛﺮ آن نیز ﺑﺮآورد ﮔﺮدﯾﺪ. در بوستان موردمطالعه، ﺷﺮاﯾﻂ و محدودیت‌های ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ و اﻗﻠﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺗأﺛﯿﺮ می‌ﮔﺬارﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ و محدودیت‌های اﻗﻠﯿﻤﯽ ایستگاه سینوپتیک زرین­شهر ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ، ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﯾﮏ بخش گردشگری و ﺗﻮﺳﻌﻪ‌ اﻣﮑﺎﻧﺎت، ﺗﺴﻬﯿﻼت و ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﮔﺮدﺷﮕﺮان ﻗﺮار می‌گیرد ﺑﺮ ﻇﺮﻓﯿﺖ ﭘﺬﯾﺮش آن ﺗأﺛﯿﺮ زﯾﺎدی دارد و ﺑﺎ ارﺗﻘﺎی توانمندی‌های ﻣﺪﯾﺮیتی موجود می‌توان ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺑﺮد ﮔﺮدﺷﮕﺮی آن را اﻓﺰاﯾﺶ داد.

بر اساس نتایج حاصل از پرسش‌نامه اکثریت افراد به‌صورت خانوادگی و با استفاده از خودروی شخصی از این بوستان استفاده می‌کنند. بررسی پاسخ افراد بیانگر این است که اکثریت افراد تراکم ازدحام موجود در این بوستان را متناسب با ظرفیت آن نمی­دانند. هم­چنین، میزان رضایت آن­ها از امکانات، امنیت، کنترل و نظافت آن در حد متوسط می­باشد که این مهم مؤید کمبود نیروی انسانی و درنتیجه کاهش ظرفیت برد مدیریتی (مؤثر) آن می­باشد. لذا، ضروری است از سوی برنامه­ریزان، برنامه­ریزی صحیح و فشرده­ای جهت مدیریت افراد در نظر گرفته شود. ازآنجایی‌که ظرفیت برد خدماتی بیش از ظرفیت برد ﻣﺆﺛﺮ آن می‌باشد، سبب می‌گردد سطح استفاده از منطقه بیش از توان مدیریتی و ظرفیت برد ﻣﺆﺛﺮ آن صورت گیرد و حاکی از این مطلب است که برنامه‌ریزی و طراحی مهندسی پارک در این بوستان متناسب با ظرفیت برد ﻣﺆﺛﺮ آن نمی‌باشد. این عدم تناسب میان امکانات موجود و ظرفیت برد موجب استفاده‌ی بیش‌ازحد از سوی بازدیدکنندگان می‌گردد.

درمجموع، مطالعات نشان می­دهد که توانمندی مدیریتی پارک، نقش بسزایی در ظرفیت برد گردشگری پارک‌های شهری دارد و بیشترین محدودیت را در استفاده بهینه از پارک‌های شهری ایجاد می­نماید (پوریزدی و ملیکان، 1392). با توجه به اینکه ظرفیت برد خدماتی به‌دست‌آمده 1040615 نفر بازدیدکننده در پارک می­باشد، می‌توان نتیجه گرفت که از منظر امکانات خدماتی، پارک بیش از ظرفیت استفاده‌شده به افراد خدمات ارائه می­دهد.

راهکارها

پیشنهاد می‌گردد پیش از طراحی و اجرای زیرساخت‌ها و امکانات گردشگری در پارک­های شهری، ابتدا اقدام به برآورد ظرفیت برد ﻣﺆﺛﺮ آن گردد و طراحی و به‌کارگیری امکانات بر اساس اصول و متناسب با ظرفیت برد اجرا گردد؛ چراکه وضعیت امکانات و خدمات رفاهی موجود، ظرفیت برد فیزیکی و واقعی را نیز تحت تأثیر قرار می­دهد. بنابراین، مدیریت پارک و امکانات موجود، بر ظرفیت برد یک پارک اثر بسزایی دارد و ارتقا توانمندی­های مدیریتی موجب افزایش ظرفیت برد آن می‌گردد؛ در همین راستا، افزایش نیروی انسانی در بوستان خلیج‌فارس، می­تواند تا حدودی باعث افزایش ظرفیت پذیرش آن گردد.