Spatial Analysis and Optimization of Urban Fuel Planning (CNG), Case Study of West Regions of Tehran

Document Type : Science - Research

Authors

1 Associate Professor, Department of Geography and Urban Planning, Payame Noor University, Tehran, Iran

2 Assistant Professor, Department of Geography and Urban Planning, Payame Noor University, Tehran, Iran

3 M. A. in Geography & Urban Planning, Payame Noor University, Tehran, Iran.

Abstract

The purpose of this study was to determine the appropriate locations of fuel supply stations (CNG) according to the existing criteria in the western areas of Tehran. In this regard, by using GIS, a map of effective parameters in locating gas refueling stations, such as: population density, passages and access, land slope, compatible and incompatible uses was prepared. By utilizing the Analytic Hierarchy Process (AHP) model parallel comparisons between criteria were performed and the importance and weight of each criterion was determined by using Expert Choice software. The results of weighing the criteria showed that the benchmarks of fire, access and population density had the greatest impact on creating suitable locations for gas refueling, respectively, and the development of gas stations in the western part of Tehran Municipality has not been done based on population needs of different areas. The output map obtained by spatial analysis and AHP indicated that among the available stations, about 29% of them are located in areas with good potential and 71% of places are in places with medium potential and no places are located in areas with unsuitable potential. Also, 32.53% of the areas have suitable potential, 43.76% have medium potential and 23.7% have inappropriate potential for construction of refueling station. The novelty of the present study is that it examines a set of effective parameters.
 
 
 

Highlights

The novelty of the present study is that it examines a set of effective parameters.

Keywords

Main Subjects

Full Text

مقدمه

امروزه مبحث انرژی یکی از مهم­ترین مباحث اقتصادی در دنیا محسوب شده و گام برداشتن در راستای تولید و همچنین مصرف بهینه آن، از جمله سیاست­های هر دولتی است. به موازات رشد روزافزون جمعیت شهری و توسعه فزاینده شهرها، ضرورت ایجاد مراکز خدمات عمومی جدید و تعیین مکان بهینه این مراکز، به شیوه‌ای که همه شهروندان به نحو مؤثر و عادلانه از آن بهره­مند شوند، آشکارتر شده است. مکان‌یابی تسهیلات خدماتی عمومی به صورت صحیح و مناسب همواره اولین دغدغه در جهت احداث این اماکن بوده است (Aronof, 1989: 23) به همین دلیل مطالعات گسترده­ای پیرامون مدل­های مکان‌یابی و محدودیت­های آن‌ها انجام گرفته است. به­طور کلی مطالعات مکان‌یابی از اوایل قرن بیستم آغاز گردید، اما از حدود 1960 به صورت جدی به آن پرداخته شد (نوبخت، 1390: 171( و (Kar, 2011: 23 ).

با توجه به رشد سریع جمعیت و گسترش شهرنشینی و در پی آن افزایش استفاده از خودروها و نیاز به تأمین سوخت آن‌ها، مکان‌یابی جایگاه­های سوخت (پمپ گاز) به منظور ارائه خدمات مطلوب، سریع و ایمن بایستی مدنظر برنامه­ریزان و متخصصان این صنعت قرار گیرد (Bento, 2012: 311).

امروزه بر همگان روشن است که عدم مکان‌گزینی بهینه مراکز خدمات شهری در بیش‌تر شهرها، به‌ویژه در شهرهای بزرگ، چه معضل عظیمی در رفت و آمدهای داخل شهرها ایجاد کرده و حجم بسیار نیروی انسانی به‌دلیل سفرهای بی‌مورد و مکرر چقدر بر مشکلات زیست‌محیطی افزوده است (Current, 2012: 190).

با توجه به مسائل و مشکلات ذکر شده، مکان­گزینی صحیح مراکز خدمات شهری در شهرها، به­ویژه شهرهای بزرگ، می‌تواند جابجایی‌های روزانه و عملکردهای متقابل عناصر شهری را روان و پویا کند (Kuby, 2014:142) و ضمن صرفه­جویی‌های اقتصادی از اتلاف وقت شهروندان جلوگیری کند و محیط­ زیست سالم و زندگی مطلوبی که مورد نظر برنامه­ریزان شهری است را به ارمغان بیاورد (Diego, 2010: 62). استفاده از منابع زمین و حفظ و نگهداری و احیاء محیط­ زیست که ظاهرا دو مقوله متضاد می‌باشند، نیاز روزافزون به برنامه­ریزی و مدیریت قوی در سطوح محلی، شهری، ناحیه­ای، منطقه­ای و جهانی را می‌طلبد (Firman, 2013: 350). این مدیریت بدون استفاده از ابزار و روش‌های علمی قدرتمند، نمی‌تواندمسئولیت سنگین خود را به انجام برساند (ولی­پوری، 1392: 2).

 شهر تهران، با توجه به نقش مرکزیتی که دارد، همواره با افزایش جمعیت و تراکم آن همراه بوده و به تبع آن در ارائه خدمات در زمینه‌های مختلف، به‌دلیل کمبود در برخی از موارد و عدم توزیع جغرافیایی مناسب کاربری‌ها، دچار نارسایی‌ها می‌باشد (زیاری، 1388: 1).

کاربری­های خدمات شهری برای ارائـه تسهیلات بهتر به شهروندان، نیازمند اصول و قواعد علمی مکان‌یابی هستند که مکان‌یابی بهینه کاربری­ها از لحاظ شعاع دسترسی، سازگاری همجواری­های مختلف، سنخیت کاربری­ها بـا یکدیگر و آستانه هر کدام از آن‌ها را مورد تأکید قرار می‌دهد (Lin 2011: 395).

مکان‌یابی جایگاه­های سوخت تحت تأثیر معیارها و متغیرهای مختلفی می‌باشد که در نظر گرفتن معیارها در قالب سنتی مشکل است. در حالی‌که در نرم­افزار ArcGIS می‌توان معیارهای مورد نظر را به‌صورت لایه‌های مختلف در مکان‌یابی جایگاه­های سوخت به‌کار برد (خلیل‌زاده، 1392: 22). در این نرم‌افزار می‌توان تغییرات جدید را بلافاصله در مدل اعمال نمود و در نتایج قبلی تجدید نظر کرد 2009: 275) Hodgson,).

مناطق غربی شهر تهران (مناطق 22، 21، 18، 9 و 5) دارای 14 جایگاه سوخت­رسانی می­باشند و نیاز به ایجاد شبکه بهینه ایستگاه‌های سوخت­رسانی گازی در این مناطق با توجه با توجه به شاخص‌های اجتماعی (جمعیت)، محیطی (شیب زمین) و کالبدی ضروری به نظر می‌رسد. بر همین اساس این سوال پیش می‌آید که مکان‌های مناسب جایگاه‌های عرضه سوخت CNG با توجه به معیارها و ضوابط موجود در مناطق غربی شهر تهران، کدام مناق می‌باشند؟ در همین راستا، هدف کلی تحقیق شناسایی و تعیین مکان‌های مناسب جایگاه­های عرضه سوخت گازی (CNG) در مناطق غرب شهر تهران با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی در نظر گرفته شد. نوآوری پژوهش در استفاده از مجموعه پارامترهای مؤثر در مکان‌یابی بهینه است.

 

مبانی نظری

چارچوب نظری

تحلیل تناسب فضایی- مکانی فرآیندی است که مکان مناسب را در پهنه تعیین شده برای کاربری خاص تعیین می‌کند (Shultz, 2012: 259).

مکان‌یابی بهینه و مناسب زمانی امکان­پذیر است، که محقق بتواند ارتباط علمی و منطقی مناسبی میان اطلاعات و داده­های به‌دست آمده از کارشناسان مرتبط با موضوع مکان‌یابی با توجه به اولویت­ها برقرار سازد (Lund, 2014: 60).

برای اجرای طرح‌های عمرانی در جهت بهبود رفاه حال جامعه ذینفع، محل صحیح استفاده از امکانات موجود باید مطابق با برنامه­ریزی‌های تدوین شده و نحوه اجرای آن‌ها باید منطبق بر

استانداردهای رایج باشد (Paul, 2013: 32).

مکان‌یابی صحیح و اصولی خدمات شهری می‌تواند تا حدود زیادی در نظم بخشیدن به عملکرد شهرها مؤثر باشد (مهدوی، 1392: 18). به‌عبارت دیگر توزیع متعادل خدمات باید به ­گونه­ای باشد که همه اقشار جامعه به صورت متعادل به آن‌ها دسترسی پیدا کنند (زیاری، 1389: 46).

نظریه‌های مکان‌یابی برآنند که با استخراج قوانین عمومی بر اساس عوامل و متغیرهای مؤثر بر مکان‌یابی ساختار موجود مکان‌یابی فعالیت‌های صنعتی، تجاری، خدماتی و غیره را توضیح دهند و بهترین مکان استقرار را معرفی کنند. با توجه به این‌که از دهه 1970 به بعد نظریه‌های مکان‌یابی به سمت مکان‌یابی مراکز خدمات‌رسانی سوق یافته است؛ لذا یکی از وظایف اساسی و مهم برنامه‌ریزان شهری، تخصیص زمین به کاربری‌های گوناگون شهری است (معززآبادی و همکاران، 1395: 10).

 

معیارهای مکان‌یابی

معیارهای مکان‌یابی بهینه عبارتند از:

  1. سازگاری: منظور از مؤلفه سازگاری قرارگیری کاربری‌های سازگار در کنار یکدیگر و برعکس جداسازی کاربری‌های ناسازگار از یکدیگر است.
  2. آسایش: برای تأمین آسایش شهروندان برنامه‌ریزی کاربری اراضی و مکان‌یابی عناصر شهری اهمیت زیادی دارد. فاصله و زمان دسترسی به عناصر شهری، از شاخص‌های اندازه‌گیری میزان آسایش و راحتی در امر بهسازی و نوسازی شهر هستند. افزایش هر دو عامل به معنای دسترسی نامناسب و کاهش آن دو به معنای دسترسی مناسب است.
  3. کارایی: یکی از عوامل اصلی تعیین ‌کننده مکان کاربری‌ها در شهر، الگوی قیمت زمین شهری است. به لحاظ این ‌که هر کاربری از لحاظ اقتصادی و سرمایه‌گذاری تابعی از قیمت زمین و هزینه‌های متصور بر آن است، تحلیل سود و هزینه معین می‌شود.
  4. مطلوبیت: منظور از مطلوبیت حفظ عوامل طبیعی، چشم ‌اندازها، فضاهای‌باز است به‌ عبارتی مطلوبیت و دلپذیری یعنی تلاش برای حفظ و نگهداری عوامل‌طبیعی، ایجاد فضاهای باز و دلپذیر، چگونگی شکل گرفتن راه‌ها، ساختمان‌ها و فضای‌شهری.
  5. ایمنی: حفاظت و ایمنی شهر در مقابل سوانح طبیعی مانند: طوفان، سیل و زلزله در معیارهای مکانی کاربری‌ها و فعالیت‌های متفاوت مؤثر است و براساس این معیارها، حریم ساخت‌وساز در سطح شهر رعایت می‌شود.
  6. سلامتی: امروزه برای بهبود فضاها و ساختمان‌ها و اماکن‌ صنعتی، رعایت استانداردهای‌ اجرایی بهداشت و محیط‌زیست نقش مهمی دارد. استانداردهای شهر سالم و مقررات معروف به اثرات محیطی هرگونه فعالیت شهر را از نظر حفظ محیط‌زیست، حراست از آسایش اجتماعی و حفاظت از میراث‌فرهنگی مورد ارزیابی قرار‌می‌دهد (سعیدپور، 1395: 78).

 

آمایش سرزمین

آمایش سرزمین با توجه به اهداف آن، در تنظیم بهینه روابط انسان با نوع فعالیت و محیط در فضای ملی به منظور بهره‌برداری منطقی از تمامی امکانات و قابلیت‌ها،‌ یکی از مهم‌ترین کاربردهای مطلوب در جهت به‌کارگیری و استفاده از نرم‌افزار ArcGIS است که در زمینه‌های مختلفی مورد توجه قرار می‌گیرد. با کمک این برنامه می‌توان انواع پردازش‌ها و تجزیه و تحلیل‌ها را با صرفه­جویی در هزینه و زمان انجام داد.

 سیستم اطلاعات جغرافیایی در اوایل دهه 1960 برای اولین­بار در کانادا مطرح و از آن تاریخ به بعد روز به روز بر طرفداران آن‌ افزوده شد و در دهه 80 جنبه جهانی پیدا کرد. امروزه از این سیستم به طور گسترده در سطح جهان در رشته‌ها و علوم مختلف برای حل مسائل گوناگون استفاده می‌شود (شجاعیان و همکاران، 1393: 62).

از نظر وبلن[1] (1993) سیستم اطلاعات جغرافیایی عبارت است از به­کارگیری نظامی یکپارچه و رایانه محور به منظور گردآوری، ذخیره‌سازی، بهره­برداری، تحلیل و مدیریت داده‌های مکانی در قالب نقشه. سیستم اطلاعات جغرافیایی با امکانات ویژه­ای چون سرعت و دقت، ورود و خروج اطلاعات و نقشه‌ها از سیستم‌های دیگر، امکان آنالیز و تلفیق چند متغیره، امکان برنامه‌نویسی، تهیه بانک‌های اطلاعاتی داده‌های مکانی، آنالیز واحدهای همسایگی و پیوستگی، روان‌یابی، مسیریابی و غیره از مهم‌ترین سیستم‌های طراحی شده سال­های اخیر است که پیاده‌سازی تکنیک‌های پیشرفته و پیچیده برنامه­ریزی را در کوتاه‌ترین زمان ممکن میسر می‌سازد)شجاع عراقی، 1390: 43).

در شهرهای کنونی با پیچیدگی­ها و عدم قطعیت‌ها و عوامل متعددی که بر نحوه توسعه آن تأثیر می‌گذارند، روش‌های سنتی در حل مسائل فضایی نظیر روی­هم­گذاری دستی نقشه‌ها دیگر نمی‌تواند پاسخگو باشد (عبدی و همکاران، 1391: 25)، سرعت رشد و دگرگونی شهرها و همچنین حجم انبوه عوامل تأثیرگذار بر

 

مسائل فضایی در شهر، چاره­ای جز استفاده از چارچوبی مدون مبتنی بر ArcGIS در حل مسائل فضایی در شهرسازی باقی نگذاشته است. مکان‌یابی مراکز خدمات­رسانی در برنامه­ریزی شهری از اهمیت خاصی برخوردار است. مکان‌یابی بهینه خدمات شهری باعث کاهش هزینه‌های مدیریت شهری و هزینه دسترسی می­شود) نوبخت، 1390: 175) و تحقق عدالت اجتماعی را به دنبال دارد و امکان زیست بهتر، رفاه و آسایش شهروندان را فراهم می‌آورد(مافی و همکاران،  1392: 62). به­طور کلی رویکرد به سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی، امروزه از جمله کارآترین شیوه‌ها برای ارتقای سیاست­گذاری‌ها و نیز بهبود برنامه­ریزی اجرای طرح‌های شهری به شمار می­رود (نصیری، 1389: 140). بنابراین برخورداری از یک شبکه اطلاعات جغرافیایی پیشرفته و کامل، بهترین زمینه را برای برنامه­ریزی‌های گوناگون فراهم می‌آورد و موجب افزایش بهره­وری در اجرای طرح‌ها حتی در بخش‌های مختلف ارائه خدمات شهری می­شود (سرور، 1384: 23).

 

پیشینه تحقیق

مافی و همکاران (1392)، به بررسی مکان‌یابی جایگاه‌های سوخت در شهر مشهد پرداختند نتایج مطالعه بیانگر عدم توجه به یک طرح کارشناسی جهت تعیین مکان بهینه محل احداث جایگاه است که این امر باعث شده است در مناطقی با تراکم زیاد و در مناطقی با تعداد کم جایگاه و فقدان جایگاه مواجه باشیم (سرور، 1384: 23).

نوبخت و همکار (1390)، مکان‌یابی بهینه جایگاه‌های عرضه سوخت با استفاده از برنامه‌ریزی ریاضی و سیستم اطلاعات جغرافیایی در کلان‌شهر مشهد را بررسی نمودند و دریافتند که برای بررسی خدمات­رسانی به یک ناحیه با در نظر گرفتن سناریوهایی، باید پتانسیل هر ناحیه تعریف و محاسبه گردد و براساس مدل­ ریاضی مکان‌یابی انجام گیرد.

زیاری و همکار (1389)، به تحلیل­کاربری ­اراضی ­شهری و وزن‌دهی معیارهای مکان‌یابی جایگاه­های پمپ گاز در تهران پرداختند. نتایج مطالعه آن‌ها نشان داد که شهر تهران با توجه به نقش مرکزیتی که دارد، همواره از تراکم بالای جمعیت برخوردار بوده و در ارائه خدمات در زمینه­های مختلف، به‌دلیل کمبود و در پاره­ای از موارد، به‌دلیل عدم توزیع جغرافیایی مناسب، دچار نارسایی­هایی می­باشد.

نصیری و همکار (1389)، با استفاده از نرم­افزار ArcGIS به مکان‌یابی جایگاه­های CNG شهر قم پرداختند و به این نتیجه رسیدند که جایگاه­ها در مکان­های مناسب مکان‌یابی نشده­اند.

شاه‌حسینی و همکار (1389)، سامانه اطلاعات مکانی GIS و    راه کارهای وزارت نفت برای استفاده بهینه از مزایای آن در صنعت نفت مطالعه نمودند. نتایج تحقیق آن‌ها نشان داد که سیستم اطلاعات جغرافیایی شامل یک نظام منسجم از سخت‌افزار، نرم‌افزار  و داده‌ها است که در آن اطلاعات وارد شده به رایانه ذخیره، تجزیه و تحلیل، انتقال، ارزیابی و بازیابی شده و به صورت اطلاعات نقشه‌ای، جدولی و مدلی از پهنه­های جغرافیایی منتشر می­گردد.

 

روش انجام پژوهش

روش مطالعه پژوهش ترکیبی از روش‌های توصیفی، تحلیلی و پیمایشی است. جامعه آماری در این مطالعه شامل اطلاعات مربوط به بلوک‌های آماری شامل تعداد جمعیت خانوار، تراکم جمعیتی، نقشه‌های توپوگرافی 25000/1 شهر تهران، نقشه‌های موقعیت سیاسی، جمعیتی، شبکه‌های ارتباطی و کاری و جایگاه‌های سوخت‌رسانی موجود در منطقه مورد مطالعه بودند. تمام اطلاعات، آمار و نقشه‌های مورد نیاز از شهرداری تهران در سال 1393 دریافت گردید.

برای انجام محاسبات و تعیین وزن، نرم­افزار Expert Choice مورد استفاده قرار گرفت. لایه‌های اطلاعاتی در نرم­افزار ArcGIS مورد تحلیل قرار گرفتند و با توجه به وزن‌های به‌دست آمده با استفاده از روش AHP، مکان‌‌های مناسب برای احداث جایگاه سوخت تعیین گردید.

با تحلیل فاکتورهای مؤثر در زمینه مکان‌یابی جایگاه­های CNG، شاخص سازگاری: پارک­ها و فضای­سبز، آتش­نشانی؛ شاخص مطلوبیت: فاصله از گسل، درجه شیب، معابر و دسترسی و تراکم جمعیت و شاخص ناسازگاری: فاصله از مراکز آموزشی، فاصله از مراکز بهداشتی و درمانی، فاصله از مراکز تجاری، به‌عنوان مهم‌ترین شاخص­ها تشخیص داده شدند.

 

محدوده مورد مطالعه

محدوده مورد مطالعه تحقیق، شامل غربی‌ترین مناطق شهر تهران شامل منطقه 5 به مساحت 5420 هکتار و با ۸۵۸۳۴۶ نفر، منطقه 9 به مساحت 6/19 کیلومترمربع با ۱۷۴۲۳9 نفر، منطقه 18 به مساحت 8083 هکتار و با ۳۹۱۳۶۸ نفر، منطقه 21 به مساحت بالغ بر 5156 هکتار و با ۱۶۲۶۸۱ نفر و منطقه 22 شهرداری تهران به مساحت 5881 هکتار و با ۱۲۸۹۵۸ نفر جمعیت بوده است.

در محدوده مورد مطالعه، 14 جایگاه پمپ گاز CNG مستقر است، به‌طوری‌که منطقه 5 با 5 جایگاه و منطقه 22 با 4 و مناطق 18 و 21 با 3 و 2، جایگاه به ترتیب دارای بیش‌ترین جایگاه سوخت CNG در غرب تهران هستند. موقعیت هر کدام از آن‌ها و همچنین میزان مساحت و تعداد هر جایگاه در هر منطقه در شکل 1، نشان داده شده است.

 

 

شکل 1. میزان مساحت و تعداد هر جایگاه در هر منطقه

 

جج

 

یافته­ها

شاخص سازگاری

شاخص سازگاری شامل معیارهای پارک­ها و فضای سبز، فضاهای ورزشی، آتش­نشانی بود و براساس این فاکتورها به هر یک از این جایگاه­ها امتیاز داده شد و لایه­های معیارهای سازگار وارد نرم­افزار ArcGIS گردید.

  • پارک­ها و فضای سبز

یکی از همجواری­های متناسب با جایگاه­های سوخت­رسانی درون شهری، فضای سبز می­باشد. در این تحقیق نیز با ایجاد بافر 800 متری در اطراف پارک­ها و فضای سبز موجود، اقدام به وزن­دهی این لایه گردید که نتایج آن در شکل 2، ارائه شده است.

 

 

شکل 2. نقشه فاصله جایگاه­های CNG با فضای سبز در محدوده مورد مطالعهج

 

 

52

 

 
 

فضاهای ورزشی

 با توجه به این‌که در محدوده مورد مطالعه کاربری­های ورزشی از نوع کوچک و متوسط می­باشند، به حریم­های ایجاد شده در اطراف این کاربری نگاه مثبت شده است، نقشه فاصله از مراکز ورزشی در منطقه غرب تهران با استفاده از قابلیت‌های نرم­افزار ArcGIS در 5 کلاس 0-200، 200-400، 400-600، 600-800 و بزرگ‌تر از 800 متر تهیه گردید که نتایج آن در شکل 3، نشان داده شده است.

 
   

 

شکل3. نقشه فاصله جایگاه­های CNG از مراکز ورزشی در محدوده مورد مطالعه

 

آتش­نشانی

موقعیت و مکان آتش­نشانی­های موجود در منطقه مورد مطالعه با استفاده از GPS مشخص و با استفاده از قابلبت­های نرم‌افزار
ArcGIS نقشه بافر یا فاصله از مراکز آتش­نشانی در 5 کلاس  100-0، 200-100، 300-200، 400-300 و بیش‌تر از 400 متر تهیه گردید که نتایج آن در شکل 4، نشان داده شده است.



شکل 4. نقشه فاصله جایگاه­های CNG از مراکز آتش­نشانی در محدوده مورد مطالعهج

 

 

شاخص مطلوبیت

در این شاخص سازگاری بین کاربری و محل استقرار جایگاه ارزیابی می­شود. برای شاخص مطلوبیت معیارهای فاصله از مسیر دسترسی، گسل، شیب، معابر، تراکم جمعیت در نظر گرفته شده است. شکل 5، نقشه حریم فاصله از مسیر دسترسی از روی نقشه
توپوگرافی تهیه و در نرم­افزار ArcGIS رقومی و به منظور تجزیه و تحلیل مورد استفاده قرار گرفت. بدین منظور نقشه حریم فاصله از جاده به 5 کلاس 100-0، 200-100، 300-200، 400-300 و بیش‌تر از 400 متر تقسیم گردید.



شکل 5. نقشه فاصله جایگاه‌های CNG از مسیر دسترسی محدوده مورد مطالعه

 

درجه شیب

برای تهیه نقشه شیب از نقشه مدل رقومی ارتفاع با استفاده از قابلیت‌های نرم‌افزار ArcGIS استفاده گردید. این نقشه در 3  
کلاس، 0-3 درجه، 3-6 درجه و بیش‌تر از 6 درجه با توجه به شکستگی منحنی هیستوگرام تهیه گردید. شکل 6، نقشه شیب جایگاه ها را در محدوده مورد مطالعه نشان می دهد.

 

شکل 6. نقشه شیب جایگاه­های CNG در محدوده مورد مطالعه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تراکم جمعیت

تراکم جمعیتی در منطقه مورد مطالعه در 4 کلاس، 0-70 نفر در
 هکتار، 70-140 نفر در هکتار، 140-210 نفر در هکتار و بیش‌تر از 210 نفر در هکتار تهیه گردید (شکل 6).

 

شکل 7. نقشه تراکم جمعیت جایگاه­های CNG در محدوده مورد مطالعه

 

شاخص‌های ناسازگاری

شاخص‌های ناسازگاری، شامل کاربری‌هایی می‌شوند که جایگاه سوخت باید در مکانی محفوظ از این گروه‌ها مکان‌یابی شود.

 

فاصله از گسل

نقشه حریم فاصله از گسل از روی نقشه زمین‌شناسی منطقه مورد

 

مطالعه قرار گرفت و نقشه حریم فاصله از گسل در 5 کلاس 100-0، 200-100، 300-200، 400-300 و بیش‌تر از 400 متر ترسیم گردید (شکل 7).

 

 

   شکل 7. نقشه فاصلله جایگاه­های GNC با گسل در محدوده مورد مطالعهج



  • فاصله از مراکز آموزشی

مراکز آموزشی به عنوان نقاط بحرانی تأثیر آلودگی در نظر گرفته می­شوند. بنابراین، احداث ایستگاه در نزدیکی مراکز آموزشی غیرقابل قبول تلقی می­شود و با افزایش فاصله، میزان مطلوبیت جهت احداث ایستگاه افزایش می‌یابد.

 

 شکل 8. نقشه فاصله جایگاه­های GNC با مراکز آموزشیدر محدوده مورد مطالعه

 

 

 

 

 

  • فاصله از مراکز تجاری

مراکز تجاری و صنایع عمده از اماکن شلوغ و پر سرو صدا و تولید کننده آلودگی­های صوتی و جوی ناشی از ترافیک و سروصدای مردم بوده و از کاربری­های ناسازگار با جایگاه­های سوخت­رسانی درون­شهری هستند. بنابراین هر چه این کاربری­ها به جایگاه­های سوخت­رسانی نزدیک­تر باشند، وزن کم‌تری می­گیرند. برای این منظور بعد از شناسایی و ورود لایه‌های مراکز تجاری و صنعتی عمده به محیط ArcGIS اقدام به تهیه بافرهای 800 متری در اطراف آن‌ها گردید (شکل 9).

 

شکل 9. فاصله جایگاه­های GNC با مراکز تجاری و صنایع در محدوده مورد مطالعه

 

 

 

ج

 

نتایج تهیه وزن هر معیار با استفاده از AHP

به منظور وزن­دهی و اولویت­بندی عوامل مؤثر بر مکان‌یابی جایگاه­های پمپ گاز در منطقه مورد مطالعه، به‌علت کارایی مناسب، از سیستم تصمیم­گیری چندمعیاره AHP، استفاده گردید.

نتایج مقایسه‌ها به‌صورت یک ماتریس وارد نرم‌افزار Expert Choice، گردید. با استفاده از قابلیت­های این نرم­افزار وزن نهایی و همچنین ضریب ناسازگاری که نشان­دهنده درستی مقایسه‌ها است، برای هر عامل محاسبه گردید. با توجه به وزن‌های به‌دست آمده برای هر یک از عوامل با استفاده از مدل AHP، برای تهیه نقشه ­نهایی مکان‌یابی جایگاه­های سوخت‌رسانی گازی، وزن هر فاکتور در نقشه کلاس‌بندی شده آن عامل ضرب و نقشه پهنه­بندی نهایی به دست آمد. نتایج نهایی به‌دست آمده از ماتریس کلاس‌بندی و ضریب وزن هر یک از متغیرهای 13گانه مؤثر بر مکان‌یابی جایگاه‌های سوخت‌رسانی گازی در مناطق غربی شهرداری تهران در جدول 1، ارائه شده است.

اطلاعات جدول 1، نشان می­دهند که کاربری ایمنی (آتش­نشانی) با وزن 14/0 موثرترین معیار و فضای سبز و پارک‌ها، مراکز آموزشی- تحصیلی و مراکز ورزشی - تفریحی کم‌ترین تأثیر را در مکان‌یابی جایگاه سوخت گازی دارند.

 

جدول 1. وزن نهایی معیارها بر اساس مدل تحلیل سلسله مراتبی

معیار

وزن

معیار

وزن

آتش نشانی

141/0

توپوگرافی زمین (شیب)

081/0

معابر و خیابان

121/0

مراکز فرهنگی- مذهبی

044/0

تراکم جمعیت

114/0

مراکز تجاری-صنعتی

044/0

جایگاههای سوخت گازی موجود

097/0

فضای سبز و پارک­ها

042/0

گسل

085/0

مراکز آموزشی و تحصیلی

042/0

رودخانه و آبراهه اصلی

085/0

مراکز ورزشی

041/0

مراکز درمانی و بهداشتی

062/0

 

 

جمع                                                 1



در این مطالعه میزان ضریب سازگاری CR در مقایسه برابر با 02/0 به‌دست آمد. با توجه به این‌که مقدار آن باید کوچک‌تر و یا مساوی 1/0 باشد، بنابراین مقایسه­های انجام یافته مورد قبول بوده و وزن­های محاسبه شده، استخراج شدند. در نهایت با اعمال وزن‌های لایه­ها و معیار­های آن‌ها در نقشه‌های هر عامل در سیستم اطلاعات جغرافیایی نقشه پهنه‌بندی جایگاه­های سوخت­رسانی در مناطق غربی (منطقه 5، 9، 18، 21 و 22) شهر تهران به‌دست آمد.

شکل 10، وضعیت محدوده مطالعاتی را از جنبه مکان­های بهینه احداث جایگاه­های سوخت­رسانی گازی نشان می‌دهد.

همان‌طور که اطلاعات نقشه پهنه‌بندی نهایی، نواحی غربی منطقه (مناطق 21 و 22 شهرداری تهران) بهترین شرایط را
جهت احداث جایگاه‌های  سوخت گازی جدید دارا هستند. با توجه به روند افزایشی ساخت و سازها و افزایش جمعیت  در این دو منطقه در سال‌های اخیر و عدم وجود جایگاه‌های سوخت‌رسانی و کاربری‌های ناسازگار (مراکز درمانی، آموزشی و فرهنگی و ...) در این مناطق و دسترسی مناسب از تمام مناطق تهران به این نواحی با احداث اتوبان‌های همت و آزادگان، به نظر می‌رسد شرایط بهتری جهت احداث جایگاه‌های سوخت گازی دارند. همچنین، با توجه به وجود مناطق بایر و خالی از سکنه زیاد در مناطق 21 و 22 تهران نسبت به مناطق دیگر محدوده مورد مطالعه و همچنین قیمت پایین زمین در این مناطق نسبت به نواحی دیگر، احداث جایگاه‌های سوخت در این نواحی مقرون به صرفه نیز می‌باشد.

 

 

شکل 10. نقشه پهنه‌بندی نهایی مکان‌یابی جایگاه های سوخت‌رسانی بر اساس مدل AHPج

 

مشخصات مربوط به هر یک از طبقات احداث جایگاه­های سوخت گازی در جدول 2، ارائه شده است. همان‌طور که ملاحظه می‌شود، بیش‌ترین مساحت منطقه مربوط به نواحی با شرایط متوسط احداث جایگاه سوخت گازی با مساحت 86/13038 هکتار و 76/43 درصد می­باشد و به ترتیب نواحی با شرایط مناسب (مساحت 15/9691 هکتار و 53/32 درصد) و نامناسب ( مساحت 45/7060 هکتار و 70/23 درصد) می­باشند. بیش‌تر جایگاه­های
سوخت­رسانی گازی موجود در منطقه مورد مطالعه (71 درصد) در پهنه متوسط نقشه نهایی جهت احداث جایگاه­ها قرار دارند و 29 درصد جایگاه­های موجود نیز در پهنه مناسب احداث جایگاه­های سوخت گازی قرار دارند. اما در پهنه نامناسب هیچ جایگاه سوخت­رسانی وجود ندارد. لازم به ذکر است که این نواحی، بیش‌تر مناطق نظامی و فرودگاه­ها را پوشش می‌‌دهند، نتایج به‌دست آمده منطقی به نظر می‌رسد.

 

 

جدول 2. سطوح و مساحت طبقات احداث

 جایگاه­های سوخت گازی

ردیف

سطوح

مساحت هکتار

مساحت درصد

1

مناسب

7101/30

1/32

2

متوسط

10449/10

1/43

3

نامناسب

4470/60

23

مجموع

2220/92

100

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بحث و نتیجه­گیری

هدف از مطالعه حاضر، تعیین مکان‌های مناسب جایگاه‌های عرضه

سوخت گازی با توجه به شاخص‌های اجتماعی- محیطی و کالبدی

است که با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی انجام شد. 

طبق نقشه همپوشانی، بیش‌تر مناطق 5 و 18 شهرداری تهران در محدوده متوسط از لحاظ احداث جایگاه سوخت گازی قرار گرفته‌اند. منطقه 5 به‌دلیل عدم وجود زمین خالی و گرانی زمین و منطقه 18، به‌علت بافت قدیمی و ساخت و ساز متراکم و وجود مراکز تجاری و کارگاهی و انباری­های زیاد در اولویت دوم (متوسط) جهت احداث جایگاه­های سوخت گازی قرار دارند.

منطقه 9 به‌دلیل اداری و نظامی بودن بیش‌تر سطح منطقه (وجود فرودگاه مهرآباد و پادگان­های نظامی)، عدم وجود سکونت و ترافیک زیاد ناشی از همجواری با ترمینال آزادی و میدان آزادی از لحاظ احداث جایگاه­های سوخت­رسانی گازی در اولویت آخر (نامناسب) قرار دارند.

همپوشانی نقشه پراکنش کاربری­های تراکم جمعیت، دسترسی و جایگاه­های سوخت گازی با نقشه نهایی مکان‌یابی جایگاه­های سوخت گازی تهیه شده نشان داد که نقشه تهیه شده بیش‌تر از هر عاملی تحت تأثیر عوامل تراکم جمعیت، دسترسی و عدم وجود جایگاه­های سوخت می­باشد. همان‌طور که در نقشه­ پراکنش جایگاه­های سوخت گازی موجود در منطقه مورد مطالعه مشاهده شد، بیش‌تر جایگاه­های سوخت گازی در مناطق 5 و 18 قرار دارند و کمبود این جایگاه­ها در مناطق 21 و 22 با توجه به روند افزایشی تراکم جمعیت و دسترسی آسان به‌خاطر وجود اتوبان­های همت و آزادگان ضروری به نظر می­رسد.

همپوشانی نقشه تراکم جمعیت با نقشه نهایی نیز نشان داد که مناطقی با تراکم جمعیتی بالا در نواحی با شرایط مناسب احداث جایگاه­های سوخت گازی قرار دارند و نواحی نامناسب و متوسط احداث جایگاه سوخت گازی، تراکم جمعیتی پایینی دارند. در مورد دسترسی نیز، دسترسی و خیابان در تمام سطح شهر وجود دارد.

همپوشانی نقشه پراکنش کاربری­های سازگار (فضای سبز و پارک، اماکن ورزشی و آتش­نشانی) با نقشه نهایی مکان‌یابی جایگاه‌های سوخت گازی تهیه شده نشان داد که تراکم مراکز ورزشی در مناطق بهینه جهت احداث جایگاه­های سوخت گازی کم است.

از لحاط وجود فضاهای سبز و پارک نیز نقشه همپوشانی نشان داد که نواحی مناسب احداث جایگاه­های سوخت گازی نسبت به نواحی متوسط و نامناسب، فضای سبز و پارک بیش‌تری جهت استراحت و گذراندن اوقات فراغت رانندگان دارا هستند.

همپوشانی نقشه پراکنش کاربری­های ناسازگار (مراکز درمانی، آموزشی، فرهنگی و ...) با نقشه نهایی مکان‌یابی جایگاه‌های سوخت گازی تهیه شده نشان داد که بیش‌ترین تراکم این کاربری‌های در مناطق نامناسب و متوسط احداث جایگاه سوخت گازی قرار دارند و مناطق مناسب دارای کم‌ترین تراکم از لحاظ کاربری­های ناسازگار می­باشند. همچنین نتایج وزن­دهی عوامل مؤثر در مکان‌یابی جایگاه‌های سوخت­رسانی براساس روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) نشان داد که می­توان، عامل ایمنی (آتش­نشانی) با نمره 141/0، دسترسی و معابر با نمره 121/0 و تراکم جمعیت با نمره 114/0 را مهم‌ترین عوامل مؤثر در انتخاب مکان مناسب جهت احداث جایگاه­های سوخت­رسانی گازی در آینده در نظر گرفت.

نقشه خروجی به‌دست آمده با تحلیل‌های مکانی وAHP ، مناطق مختلف منطقه مورد مطالعه را از لحاظ، مناسب بودن برای احداث جایگاه سوخت گاز نشان داد که حدود 53/32 درصد مناطق دارای پتانسیل مناسب برای احداث جایگاه سوخت می‌باشند، حدود 76/43 درصد مناطق پتانسل متوسط دارند و مناطق دیگر که شام 70/23 درصد از محدوده مورد بررسی می‌باشد، دارای پتانسل نامناسب (ضعیف) برای احداث جایگاه سوخت­رسانی شناخته شد و احداث جایگاه سوخت در آن‌ها توصیه نمی‌گردد.

تحلیل نتایج به‌دست آمده با جایگاه‌های موجود عرضه سوخت گاز نیز  نشان داد که از میان جایگاه‌های موجود، حدود 29 درصد آن‌ها در مناطقی با پتانسیل مناسب و حدود 71 درصد جایگاه‌ها در مکان­هایی با پتانسیل متوسط واقع شده‌اند و در مکان‌های با پتانسیل نامناسب (ضعیف) هیچ جایگاهی قرار نگرفته ‌است.

 

راهکارها

با توجه به یافته‌های تحقیق راهکارهای زیر پیشنهاد می‌گردد:

  • ایجاد جایگاه­های سوخت­رسانی در منطق 21 و 22 و دسترسی مناسب از تمام مناطق تهران به این نواحی؛
  • ایجاد فضاهای سبز و پارک جهت استراحت و گذراندن اوقات فراغت رانندگان؛
  • در تعیین مکان بهینه، سنجش پتانسیل منطقه برای ایجاد جایگاه و معیار ترافیک معیارها است.

 

 

[1] . Quinn Weblen

 

 

 

References

 
زیاری، یوسفعلی، حسین­مردی، مهدی (1389)، بررسی و تحلیل کاربری اراضی شهری و وز­ن­دهی معیارهای مکان‌یابی جایگاه­های پمپ­گاز CNG با استفاده از مدل AHP (مطالعه موردی: منطقه 4 گازی شهر تهران)، فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیای انسانی، دوره دوم، شماره 1: 52-39.
سرور، رحیم (1384)، استفاده از روش AHP در مکان­یابی جغرافیایی (مطالعه موردی: مکان­یابی جهت توسعه آتی شهر میاندوآب)، مجله پژوهش­های جغرافیایی. دوره 49: 38-19.
 سعیدپور، شراره، زنگی‌آبادی، علی (1394)، تحلیل فضایی پراکنش مراکز فرهنگی و مکان‌یابی بهینه آن، پژوهش موردی: شهر سقز، دو فصلنامه پژوهش‌های بوم‌شناسی‌شهری، سال 7، شماره 13: 83-96.
شاه­حسینی، مهدی، میرزاعلی، مهبد (1389)، سامانه اطلاعات  مکانی GIS و راه کارهای وزارت نفت برای استفاده بهینه از مزایای آن در صنعت نفت، ماهنامه اکتشاف و تولید نفت و گاز، دوره 76: 93-83.
شجاعیان، علی، ملکی، سعید، امیدی­پور، مرتضی(1393)، ساماندهی مکان‌گزینی مراکز آموزشی شهری با استفاده از منطق بولین و تصمیم‌گیری چند معیاره فازی (مناطق 8 گانه شهر اهواز )، دو فصلنامه مطالعات برنامه­ریزی آموزشی، دوره 2، شماره 4: 62-74.
شجاع عراقی، مهناز، تولایی، سیمین، ضیائیان، پرویز (1390)، مکان­یابی بهینه پایگاه­های پشتیبانی مدیریت بحران با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (مطالعه موردی منطقه 6 شهرداری تهران)، مطالعات و پژوهش­های شهری و منطقه­ای، دوره سوم، شماره 10: 60-41.
عبدی، علی، جوانشیر، حسن، ناصری­علوی، میرپویا (1391)، مکان‌یابی جایگاه‌های سوخت CNG با استفاده از سیستم اطلاعات مکانی GIS و روش ارزیابی چند معیاره AHP (مطالعه موردی: شهر رشت)، نهمین کنگره بین­المللی مهندسی عمران، اصفهان: دانشگاه صنعتی اصفهان: 36-25.
مافی، عزت­اله، قاسمی­خوزانی، محمد، خیام­پور، روح­اله، حیاتی، سلمان (1392)، تحلیل مکان‌یابی جایگاه‌های سوخت CNG  در شهر مشهد با استفاده از مدل AHP در GIS، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه­ای، سال 11، شماره 20: 76-62.
معززبرآبادی، محدثه، علوی، سیدعلی،  دیوسالار، اسداله، جعفری، بهبود (1394)، مکان‌یابی جایگاه‌های سوخت CNG با استفاده از تکنیک‌های تلفیقی عملگرهای فازی و تحلیل‌های فضایی GIS، پژوهش موردی: منطقه 7 شهر مشهد، دو فصلنامه پژوهش‌های بوم‌شناسی‌شهری، سال 7، شماره 13: 9-18.
مهدوی، شهناز، میری­لواسانی، محمدرضا (1392)، ارزیابی قابلیت اطمینان جایگاه سوخت­رسانی CNG به روش دیاگرام بلوکی(RBD)، دو ماهنامه سلامت کار ایران، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی علوم و تحقیقات تهران، دوره 11، شماره3: 29-18.
نصیری، علیرضا، چهرقانی، ابوالقاسم (1389)، تعیین معیارهای مؤثر بر مکان‌یابی شبکه‌ها و زیرساخت‌های برون‌شهری صنعت گاز با رویکرد GIS با تأکید بر مکان‌یابی جایگاه‌های سوخت CNG  استان قم، تهران، دانشگاه تهران، مجله آمایش سرزمین، دوره 2، شماره: 2: 164-133.
نوبخت، شمس، مصطفوی­ماریان، امیر (1390)، مکان‌یابی بهینه جایگاه­های عرضه سوخت با استفاده از برنامه­ریزی ریاضی و سیستم اطلاعات جغرافیایی(مطالعه موردی شهر مشهد)، فصلنامه مهندسی حمل و نقل، شماره 2: 180-171.
ولی­پوری، معصوم، بهرامی، محبوبه، رحیم­آبادی، ابوالفضل، کریمی، امید (1392)، مکان‌یابی پمپ بنزین­های شهر بروجرد با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری چشم­انداز زاگرس، دوره 6، شماره20 : 14-1.
Arono, Suzan (1989), Geographic Information Systems: A Management Perspective, Ottawa, Canada: WDL Publications.
Kar, B. Hodgson. M.E. (2012), A GIS-Based Model to Determine Site Suitability of Emergency Evacuation Shelters, London: Transactions in GIS, hedge.
Bento, Navin (2012), Building and interconnecting hydrogen networks: insights from the electricity and gas experience in Europe. Article in Energy Policy, 36: 311-328.
Current, J. R., ReVelle, C.S. Cohon, J. L. (2012), The maximum covering/shortest path problem: a multiobjective network design and routing formulation. European Journal of Operational Research , 2(21): 198-189.
Diego, Garan (2010), NGV Integration in Latin America, www.Iangv.org. Estimated Number of Alternative – Fueled Vehicles in Use in United States, www.ia.afdc.gov: 75-62.
Firman, Taylor (2013), New town development in Jakarta Metropolitan Region: a perspective of spatial segregation, Habital International  1(28): 350-361.
 
 
 
Hodgson, Manjor (2009), A flow capturing location–allocation model, Geographical Analysis 1(22): 285-273.
Kuby, Macel (2014), The flow-refueling location problem for alternative-fuel vehicles, Socio-Economic Planning Sciences, 2(12): 137-146.
Lin, Z. Ogden, J. Fan, Y. Chen, C.W. (2011), The fuel-travel-back approach to hydrogen station siting. International Journal of Hydrogen Energy, 1(33): 395-411.
Journal of Urban Ecology Researches
Volume 11, Issue 22 - Serial Number 22
Autumn & Winter
March and April 2020
Pages 47-60

Files

History

  • Receive Date: 29 July 2017
  • Revise Date: 16 November 2020
  • Accept Date: 08 August 2018

Share

How to cite

Statistics