مقدمه

مرور مطالعات بالینی و اپیدمیولوژیک انجام شده طی سالیان گذشته نشان می‌دهد فعالیت فیزیکی منظم باعث حفاظت فرد در برابر بیماری‌های قلبی-عروقی، چاقی، فشارخون، دیابت نوع دو و بیماری‌های ریوی می‌شود. فعالیت جسمانی موجب ارتقای کیفیت زندگی و سطح رضایت‌مندی افراد و کاهش میزان مصرف سیگار و اتخاذ رژیم غذایی مناسب می‌شود. به همین دلیل تلاش‌های متعددی در سطح محلی و ملی از سوی سازمان‌های دولتی و غیر دولتی برای ارتقای سطح فعالیت جسمانی در جامعه در حال انجام است. این تلاش‌ها شامل برنامه‌‌های مشوق ورزش، ایجاد، توسعه و تکمیل امکانات و فضاهای ورزشی است. مطالعات نشان می‌دهد هر چه تسهیلات بیش‌تری در دسترس باشند، میزان فعالیت جسمانی افراد جامعه بیش‌تر خواهد بود (سلیمی، 1391: 158).

یکی از مشکلات اساسی ایجاد شده در شهرهای کشور، عدم ‌‌مکان‌گزینی صحیح و مناسب مراکز ورزشی و عدم ‌‌مکان‌یابی بهینه بوده است که آثاری همچون بی‌عدالتی اجتماعی در شهر، دسترسی‌های نامناسب و تأثیرپذیری نامناسب کاربری‌ها از یکدیگر را در پی داشته است (قربانی، 1394: 47).

اماکن ورزشی به‌عنوان اساسی‌ترین بخش سخت‌افزاری در حوزه تربیت­بدنی و ورزش و جزء مهمی از تأسیسات سازمان­های انسانی به شمار می­رود (شکوهی، 1383: 54) و به دلیل اهمیت فراوانی که دارد نمی­توان آن را به سازوکار اقتصاد بازار واگذار کرد (رشید امیر، 1394: 8). به منظور استفاده بیش‌تر از این ا‌‌مکانات و تجهیزات، در دسترس بودن آن برای همه اقشار جامعه ضروری است.

مطالعات متعدد نشان داده‌اند که فراهم بودن و دسترسی آسان به اماکن ورزشی و هدایت کننده‌‌های محیطی فعالیت‌‌های جسمانی با حضور مداوم در فعالیت‌‌های جسمانی مرتبط است (Riva, 2007: 25؛ وندادیان و ابراهیمی، 1392: 116). باید توجه داشت که هر ساله اماکن ورزشی زیادی در نقاط مختلف کشور ساخته می­شوند که طبق بررسی­های به‌عمل‌ آمده از سازمان­های متولی امر مشخص گردید که ‌‌مکان‌یابی آن‌ها براساس روش­های سنتی انجام یافته است. به نظر می­رسد که در برخی از این ساخت‌وسازها با دادن پروانه برای تأسیس، به نکات مهم ‌‌مکان‌یابی صحیح توجه چندانی نشده است که این ممکن است از کارایی بهینه این فضاها کاسته یا مشکلاتی را برای شهر و شهروندان ایجاد نماید (رشید امیر، 1394: 8). شایان ذکر است، تعیین ‌‌مکان‌­های بهینه مراکز ورزشی از وظایف مهم برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران شهری است (شکوهی، 1383: 54).

در حال حاضر یکی از مهم­ترین مشکلات موجود در شهرهای کشور ما از جمله کلان‌شهر شیراز، استقرار نامناسب کاربری­ها از
جمله ‌‌مکان‌­های ورزشی و تفریحی است. به‌نحوی ‌که بسیاری از افراد به‌علت عدم دسترسی به آن‌ها نمی­توانند از ا‌‌مکانات موجود به نحو کافی بهره­برداری نموده یا باعث معضلات شهری از جمله ترافیک و صرف وقت و هزینه زیاد برای استفاده‌ کنندگان شده است. از طرف دیگر، مراکز براساس نیازهای اجتماعی و فرهنگی و در نظر گرفتن عدالت اجتماعی شهروندان ‌‌مکان‌یابی نشده‌اند بنابراین با توجه به پارامترهای جمعیتی و شعاع دسترسی و استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی در ‌‌مکان‌یابی مراکز ورزشی می‌توان، نیازهای فرهنگی و اجتماعی شهروندان را مرتفع ساخت. بر همین اساس این سوال مطرح می‌گردد که توزیع ‌‌مکان‌­های ورزشی موجود در شهر شیراز چگونه است و فضاهای مناسب کدامند؟ استفاده از چند روش تحلیلی ترکیبی در بستر GIS، نوآوری تحقیق محسوب می‌شود.

مبانی نظری

چارچوب نظری

میلر[1] عدالت را به معنی چگونگی تقسیم چیزهای خوب و بد در میان اعضای جامعه بشری می­داند و زمانی که برخی سیاست­ها را ناعادلانه می­دانیم، مدعی هستیم که یک شخص یا گروهی از افراد کم‌تر از فرد یا گروه دیگر از منافع بهره­مند شدند (صالحی، 1387: 26).

از نظر هاروی[2]، عدالت اجتماعی در شهر باید نیازهای جمعیت شهری را پاسخگو باشد و تخصیص منطقه­ای منابع را به گونه­ای هدایت کند که افراد با کم‌ترین شکاف و اعتراض نسبت به دریافت حقوق مواجه باشند (وارثی و همکاران، 1386: 54).

در تحلیل گسترده از عدالت اجتماعی، فقر نه صرفا به‌صورت پایین بودن درآمد که به‌شکل محرومیت از قابلیت اساسی در نظر گرفته می­شود. براساس نظریه روسو[3]، اگر بین مردم قرارداد اجتماعی وجود داشته باشد، امتیازها و محرومیت­ها در آن وارد می­شود و این طبیعی است. رالز[4] می­گوید اگر بخواهیم عدالت بر مبنای انصاف را پایه­گذاری کنیم، امتیازات موجود نباید نقشی پیدا کند پس در تنظیم قرارداد باید اینطور فکر کنیم که همه ما، در آستانه ورود به دنیایی هستیم و به قول او پشت یک پرده بی خبری هستیم (نیلی، 1386: 58).

از نظر گری[5] توزیع فضایی متعادل خدمات شهری از مهمترین نشانه‌های عدالت اجتماعی در شهر به شمار می‌رود. عدالت اجتماعی در شهر یعنی تداوم حفظ منافع گروه­های اجتماعی متفاوت براساس

بهینه منابع شهری، در آمدها و هزینه­ها .(Gray, 2002: 51)

هاروی نیز در این زمینه معتقد است مسئله مهم در توزیع عادلانه

ا‌‌مکانات به عنوان راهبرد عدالت اجتماعی، چگونگی توزیع خدمات و توانایی­ها بین نواحی شهری است (هاروی، 1379: 98).

گلدفرب و گرینبرگ[6] عدالت اجتماعی را به عنوان اعمال مدیریت برنامه­ها (برنامه­های نهادی و سازمانی) توسط فعالان درگیر در امور در جهت اصلاح، بازگرداندن، حفظ و پیشبرد ذاتی حقوق بشر از برابری، مساوات و انصاف در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فضای باز در جهت بروز استعدادها در فعالیت­های اکتسابی، تعریف کرده­اند. در واقع مدیریت عدالت اجتماعی به معنای آن است که به دور از چشم‌اندازهای نژادی، طبقه­ای، جنسیتی و غیره، کار برنامه­ریزی صورت گیرد. نظریه عدالت اجتماعی رالز که به عنوان مبنای نظریه‌های عدالت رایج شناخته شده ­است، بر قرارداد اجتماعی به‌عنوان مبنایی برای برقراری عدالت تکیه دارد و هیچ تلقی و تصور پیشینه­ای از عدالت را منعکس نمی­کند. این مفهوم قرارداد اجتماعی او ریشه در نظریه‌های جان لاک[7]، روسو[8] و کانت[9] دارد و بر اصل عدالت مبتنی بر انصاف تأکید دارد .(Rawls, 1999: 101)

تعادل فضایی

تعادل فضایی یکی از شاخه­های عدالت اجتماعی محسوب می‌شود که در زمینه خدمات شهری کاربرد بیش‌تری دارد و به تخصیص عادلانه هزینه­های اجتماعی و برابری استفاده از ظرفیت­های محلی می­پردازد که یکی از اهداف مهم برنامه­ریزان شهری محسوب می‌گردد. این مفهوم با تضمین مساوی بودن فرصت­ها و توزیع ‌‌مکانی عملکردها به‌ویژه در ارتباط با جمعیت نقاط مورد مطالعه و دسترسی مناسب به مراکز خدمات­دهی و فعالیتی که نمود عینی و کالبدی آن را می­توان در کاربری و سرانه­های مختلف شهری دید ارتباط تنگاتنگی دارد. در این زمینه برخی تعادل فضایی را دسترسی برابر به تسهیلات عمومی تعریف نموده و معیار سنجش این تعادل، میزان فاصله از خدمات بوده است. همچنین تالن و انسیلین[10] معتقدند که برای تحلیل تعادل فضایی، باید بر مقایسه توزیع ‌‌مکانی تسهیلات و خدمات عمومی با توزیع ‌‌مکانی گروه­های مختلف اقتصادی - اجتماعی تأکید بیش‌تری صورت بگیرد (داداشپور، 1390: 4).

پیشینه پژوهش

حسینی و همکاران (1392)، به ‌‌مکان‌یابی اماکن ورزشی با استفاده   از سیستم اطلاعات جغرافیایی در شهر سقز پرداختند. آن‌ها در مطالعه

خود دریافتند که غالب اماکن ورزشی موجود در محدوده، از لحاظ

‌‌مکانی دارای وضعیت نامناسب و متوسط و در برخی موارد اندک، دارای وضعیت مناسب و بسیار مناسب بودند.

رشید امیر و همکاران (1394)، به استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و مدل تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، برای ‌‌مکان‌یابی بهینه فضاهای ورزشی استان خراسان شمالی اقدام کردند. نتایج مطالعه آن‌ها نشان داد که سطح سرانه فضاهای ورزشی در شهرهای بجنورد و شیروان مناسب بوده و شهرهای آشخانه و اسفراین، با کمبود فضاهای ورزشی مواجه هستند.

شمس‌الدینی و کریمی (1396)، به مکان‌یابی مراکز آموزشی شهر شیراز با استفاده از مدل همپوشانی شاخص‌ها (IO) و تلفیق آن با AHP پرداختند. آن‌ها در مطالعه خود دریافتند که در مناطق مرکزی شهر شیراز به ویژه در مناطق هشت شهرداری شیراز (بافت قدیمی شهر)، منطقه چهار و شش بیش از سایر مناطق نیاز به احداث مدارس جدید یا جابجایی مدارس کنونی دارد.

پوگیو و رسکیج^[11] (2009)، به ‌‌مکان‌یابی پارک­ها و فضاهای تفریحی ‌ورزشی در شهر تورین (منطقه گروگالیاسکو) ایتالیا با استفاده از GIS پرداختند. طبق نتایج مطالعه آن‌ها ‌‌مکان‌یابی ساخت پارک­های جدید مناسب و بر پایه میزان تراکم جمعیت موجود در منطقه و توجه به عدم آلودگی موجود در خاک می‌‌باشد.

چاندیو و همکاران^[12] (2011)، به تعیین بهترین ‌‌مکان‌ مناسب برای ایجاد پارک­های عمومی شهر لارکانا در پاکستان پرداختند. آن‌ها در مطالعه خود دریافتند که بررسی شاخص­های در دسترس بودن، ارزش زمین و تراکم جمعیت، برای یافتن ‌‌مکان‌­های مناسب کاربرد دارند.

چادری و همکاران^[13] (2016)، به انتخاب ‌‌مکان‌ مناسب جهت برپایی ایستگاه آتش­نشانی با استفاده از مدل AHP و GIS در شهر کاتماندو کشور نپال اقدام کردند. آن‌ها دریافتند که تنها 46/13 درصد از منطقه مورد مطالعه جهت تأسیس ایستگاه آتش­نشانی مناسب است.

روش انجام تحقیق

روش تحقیق توصیفی – تحلیلی بوده است که براساس 11 معیار صورت گرفت. برای بررسی معیارها از لایه‌های مجاورت با کاربری‌های سازگار، عدم مجاورت با کاربری‌های ناسازگار، دسترسی به حمل‌ونقل عمومی، پارکینگ عمومی، شبکه حمل‌ونقل

شریانی، تعیین شعاع عملکرد در مقیاس منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، توجه به کاربری ‌مصوب طرح تفصیلی، جمعیت جوان، تراکم جمعیت، سرانه ورزشی موجود و عدم قرارگیری بر روی شیب نامناسب استفاده شد. به‌منظور تعیین اولویت و وزن‌دهی هرکدام از معیارها، پرسشنامه محقق‌ساخته با نرخ سازگاری (CR)، 1/0 معیارها و زیرمعیارها
تنظیم و توسط 40 نفر از متخصصین تکمیل گردید. سپس با تشکیل ماتریس مقایسه زوجی داده‌ها امتیاز هر معیار توسط متخصصین تعیین شد و 7 اولویت استخراج گردید.

جدول 1، معیارها و زیرمعیارهای تحقیق جهت ‌‌مکان‌یابی مراکز ورزشی در شهر شیراز را نشان می‌دهد.

جدول 1. معیارها و شاخص‌های مورد سنجش پژوهش

محدوده مورد مطالعه

شهر شیراز در بخش مرکزی شهرستان شیراز در حدود 71/1 درصد مساحت شهرستان شیراز و حدود 15/0 درصد از کل مساحت استان را شامل می­شود. این شهر در ارتفاع 1484 متری از سطح دریا و در منطقه کوهستانی زاگرس واقع‌شده و آب‌وهوای معتدلی دارد. شهر شیراز، براساس سرشماری سال 1395 با مساحت19322 هکتار مربع جمعیت در حدود 1547129 نفر در خود جای می­دهد که از
این تعداد 775733 نفر مرد و 771396 نفر زن می­باشند. تراکم جمعیت در شهر شیراز 80 نفر در هر هکتار مربع است این شهر به لحاظ اداری به یازده منطقه شهرداری تقسیم‌شده است (سالنامه آماری شهرداری شیراز، 1396). در شهر شیراز تعداد 124 مرکز ورزشی (اعم از محله­ای، ناحیه­ای، منطقه­ای و شهری) وجود دارد که از این تعداد، 81 مرکز آن در مالکیت شهرداری می­باشد. (سالنامه آماری شهر شیراز، 1394).

                شکل 1. موقعیت منطقه 1شهرداری در کشور، استان، شهرستان و شهر شیراز

یافته‌ها

مقایسه زوجی معیارهای اصلی تحقیق

برای تسهیل محاسبات و قضاوت‌ها از مقایسه زوجی استفاده
گردید. به‌منظور وزن‌دهی به معیارهای معرفی‌ شده در تحقیق حاضر از پرسشنامه­ای با 5 معیار اصلی طراحی و بین 36 نفر از خبرگان توزیع و جمع‌آوری گردید(جدول 2).

جدول 2. جدول زوجی معیارهای ‌‌مکان‌یابی مراکز ورزشی

فاکتور براساس داده­های موجود و با استفاده از قابلیت نرم‌افزار GIS، متناسب با معیارهای 11 گانه پژوهش نقشه‌ها برای تمام معیارها تولید گردید.

تعیین کاربری­های ناسازگار

کاربری­های ناسازگار شامل صنایع، ترمینال­های مسافربری، سایر
آلاینده­های محیطی مثل فاضلاب­های شهری، کشتارگاه­ها، دامداری­ها، مرغداری­ها، گورستان­ها و … می­باشد. با استفاده از دستور Select کاربری­های ناسازگار از لایه کاربری­های شهر استخراج ‌شده و محدوده­های 300 و 500 متری از کاربری­های ناسازگار تعیین و به آن وزن‌دهی شد (شکل 2).

                شکل 2. نقشه فاکتور، کاربری‌های ناسازگار

ج

کاربری­های سازگار

کاربری­های سازگار مانند (فضای سبز، مسکونی، آموزشی، تجاری

و ...) با استفاده از دستور Clip از نقشه کاربری اراضی شهر شیراز استخراج گردید (شکل 3)).

                شکل 3. نقشه فاکتور، کاربری‌های سازگار

ج

دسترسی به حمل‌ونقل عمومی

به منظور استخراج نقشه فاکتور دسترسی به حمل‌ونقل عمومی، ابتدا ایستگاه­های اتوبوس و ایستگاه­های قطار شهری در یک لایه
 تلفیق گردیدند. سپس با استفاده از دستور بافر محدوده­های 200 و 400 متر اطراف ایستگاه ایجاد و به آن وزن‌دهی شد و در شکل 4 ارائه گردیده است.

                شکل 4. نقشه فاکتور، دسترسی به حمل و نقل عمومی ج

دسترسی به پارکینگ عمومی

برای جلوگیری از ترافیک و ازدحام در مجاورت کاربری­های ورزشی اختصاص بخشی از زمین در مجاورت دسترسی سواره به توقف‌گاه موقت الزامی است. جهت استخراج نقشه دسترسی به
پارکینگ عمومی سطح شهر، ابتدا پارکینگ­های عمومی سطح شهر از نقشه کاربری استخراج و سپس محدوده­های 200، 200 تا 400 و بیش از 400 متر با استفاده از دستور بافر اطراف پارکینگ­های عمومی ایجاد و به آن وزن‌دهی شد.

                شکل 5. نقشه فاکتور، پارکینگ عمومی

تعیین شعاع عملکرد در مقیاس محله­ای، ناحیه­ای و منطقه‌ای

شعاع عملکردی در سطوح مختلف شهری براساس استانداردهای فضاهای ورزشی بررسی گردیده است. فضاهایی که با توجه به جمعیت تحت پوشش و ظرفیت اماکن ورزشی از پوشش عملکردی محدودی برخوردارند و یا دارای هم­پوشی نیستند، کم‌ترین امتیاز و فضاهایی که قادر به پوشش کامل و متناسب با جمعیت و ظرفیت هستند، از بالاترین امتیاز برخوردار خواهند شد.

برای ایجاد این لایه ابتدا ‌‌مکان‌­های ورزشی موجود از لایه کاربری شهری استخراج گردید، سپس براساس شعاع عملکرد هر یک از این ‌‌مکان‌­ها (شعاع 300 متر جهت مراکز ورزشی محله­ای، شعاع دسترسی 800 تا 1000 متر جهت مراکز ورزشی ناحیه­ای، شعاع دسترسی 1500 متر جهت مراکز ورزشی منطقه­ای)، محدوده خدماتی آن‌ها با استفاده از تحلیل شبکه (Service Area) تعیین و ترسیم گردید و سپس به آن وزن‌دهی شد (شکل6 ).

                شکل 6. نقشه فاکتور، تعیین شعاع عملکرد در مقیاس محله­ای، ناحیه­ای و منطقه­ای

توجه به کاربری­های طرح تفصیلی

با توجه به این‌که تعیین کاربری زمین براساس طرح بالادست
جامع و تفصیلی انجام می‌شود، لایه کاربری­های پیشنهادی طرح تفصیلی، کاربری­های ورزشی استخراج گردید (شکل7).

                شکل 7. نقشه فاکتور، توجه به کاربری‌های طرح تفصیلججج

دسترسی به شبکه معابر

برای ایجاد هماهنگی بین ظرفیت ترافیک خیابان­ها و بار ترافیکی ناشی از ایجاد فضاهای ورزشی باید نوع خیابان­های منطقه بر حسب استاندارد درجه­بندی می‌شد. در این مرحله از ارزش‌گذاری، معابر عریض با ظرفیت بالا دارای امتیاز بالاتری هستند. برای ایجاد این لایه ابتدا معابر براساس عرض و نوع آن دسته­بندی و معابر اصلی و درجه یک از لایه معابر شهری استخراج گردید، سپس با استفاده از دستور بافر محدوده­های 200، 400، 600 و 800 متر اطراف معابر ترسیم و به آن وزن‌دهی شد (شکل 8).

شکل 8. نقشه فاکتور، دسترسی به شبکه معابر

جمعیت جوان

نسبت جمعیت زیر 15 سال به کل جمعیت را جمعیت جوان می‌نامند. از آن‌جایی‌که بیش‌تر مخاطبین مراکز ورزشی نسل جوان

می‌باشد از این لایه استفاده گردید.

به منظور ایجاد نقشه فاکتور جمعیت جوان، نسبت جوانی جمعیت محاسبه و  براساس ده درصد - ده درصد، طبقه­بندی گردید. سپس

به هر کدام از درصدها وزن مربوطه داده شد (شکل 9).

                شکل 9. نقشه فاکتور، جمعیت جوان

سرانه ورزشی

با توجه به تعریف سرانه ابتدا سطح مورد استفاده بر مبنای محلات شهرداری تعیین گردید، سپس نسبت مجموع مساحت ‌‌مکان‌­های
ورزشی موجود در محله به جمعیت آن محله محاسبه و در نهایت این لایه طبقه­بندی و به آن وزن‌دهی شد (شکل 10).

شکل 10. نقشه فاکتور، سرانه ورزشی

تراکم جمعیت

در این لایه، محل­هایی که تراکم جمعیت بالایی دارند، به منظور استقرار کاربری ورزشی اولویت بیش‌تری خواهند داشت. برای تهیه لایه تراکم جمعیتی، ابتدا مساحت بلوک­های جمعیتی با استفاده از دستور Calculate Geometry محاسبه گردید، سپس تراکم با استفاده از رابطه نسبت افراد ساکن به مساحت بر حسب نفر در هکتار محاسبه شد. در مرحله نهایی نقشه تراکم جمعیت طبقه­بندی گردید و به هر طبقه براساس تراکم از کم به زیاد وزن‌دهی اعمال شد (شکل11).

                شکل 11. نقشه فاکتور، تراکم جمعیت

عدم قرارگیری بر روی شیب نامناسب

زمین­های با شیب زیاد برای احداث ‌‌مکان‌­های ورزشی مناسب

نیستند و استفاده از لایه شیب ضروری می­باشد. برای این منظور ابتدا نقاط ارتفاعی برداشت ‌شده توسط ایستگاه­های نقشه­برداری استخراج گردید، سپس برای مناطقی که فاقد نقطه ارتفاعی بودند از لایه DEM، 30 متر نقاط ارتفاعی استخراج شد. این دو دسته از نقاط در لایه­ای با هم تلفیق شدند و سپس یک لایه DEM براساس آن ایجاد گردید. در نهایت، با استفاده از دستورات          3D Analyst، شیب هر پیکسل لایه استخراج شده و شیب طبقه­بندی و وزن‌دهی شد (شکل12).

شکل 12. نقشه فاکتور، عدم قرارگیری بر روی شیب نامناسب

ارزیابی مدل‌های تلفیق شده

برای تهیه نقشه ‌‌مکان‌یابی بهینه نقشه‌های فاکتور باید در یک مدل تلفیق گردد. از میان مدل­های موجود، مدل­های منطقی بولین، همپوشانی شاخص و منطق فازی سه رویکرد اساسی و مهم برای تلفیق نقشه­ها در GIS هستند که در این مطالعه از مدل همپوشانی شاخص و منطق فازی استفاده گردید.

مدل همپوشانی شاخص به کمک AHP

با محاسبه درصد وزن‌های معیارهای مؤثر در ‌‌مکان‌یابی مراکز ورزشی

مشخص گردید در بین فاکتورهای تعیین‌ کننده دسترسی و جمعیت به‌ترتیب با اختصاص 35 درصد و 22 درصد وزن نرمال دارای بیش‌ترین نقش و عوارض زمین با 7 درص د وزن نرمال کم‌ترین تأثیر را داشته­اند. همچنین در بین زیرمعیارها نیز دسترسی به حمل‌ونقل عمومی (اتوبوس و مترو) با احتساب 19 درصد وزن نرمال و جغرافیای جمعیت با وزن نرمال 13 درصد، بیش‌ترین تأثیر و توجه به کاربری‌های مصوب طرح تفصیلی با 3 درصد وزن نرمال کم‌ترین تأثیر را در امر ‌‌مکان‌یابی مراکز ورزشی داشته­اند (جدول 3).

جدول 3. وزن‌دهی معیارهای اصلی

میزان ضریب سازگاری (CR) ماتریس­های مقایسه زوجی عبارت‌اند از: ضریب سازگاری زیرمعیارهای همجواری 00/0، ضریب سازگاری زیرمعیارهای دسترسی 00/0، ضریب سازگاری زیرمعیارهای شعاع عملکرد مفید 01/0، ضریب سازگاری زیرمعیارهای جمعیت 00/0 و ضریب سازگاری مقایسه معیارها به شرح جدول زیر می­باشد (03/0). با توجه به این نکته که مقادیر مذکور باید کوچک‌تر یا مساوی 1/0 باشد، پذیرفتنی هستند. از مقایسه دودویی معیارها اعداد اختصاص یافته به هر معیار در غالب جدول 4، آمده است.

جدول 4. مقایسه دوبه‌دویی معیارها

پس از وزن‌پذیری با روش AHP، داده­ها و لایه­هایی که در مراحل قبل تهیه شدند در قالب عملیات انطباقی و همپوشی لایه‌ها ترکیب و تلفیق گردیدند. جهت یافتن ‌‌مکان‌­های مناسب جهت مراکز ورزشی بعد از روی‌هم ‌گذاری یازده لایه شامل کاربری­های سازگار، کاربری­های ناسازگار، دسترسی به شبکه معابر، دسترسی به پارکینگ، دسترسی به شبکه کاربری ورزشی موجود، شعاع ورزشی موجود، جمعیت جوان، کاربری پیشنهادی طرح تفصیلی، تراکم جمعیت، سرانه ورزشی موجود و شیب اراضی و ارائه ضرایب حاصل از مدل AHP و سپس با اشتراک‌گیری نقشه‌های حاصل با نقشه زمین­های بایر ‌‌مکان‌ مناسب برای احداث مراکز ورزشی جدید مشخص گردید. نتایج به‌دست‌ آمده از همپوشانی در 5 دسته: بسیار نامناسب، نامناسب، متوسط، مناسب و بسیار مناسب طبقه‌بندی شده است.

 مکان‌­ دارای اولویت اول ‌‌مکانی جهت احداث مراکز ورزشی با  توجه به مدل همپوشانی شاخص در شکل 13 و  مکان‌­ دارای اولویت اول ‌‌مکانی جهت احداث مراکز ورزشی با توجه به مدل همپوشانی منطق فازی در شکل 14، مشخص گردیده است.

شکل 13. نقشه همپوشانی شاخص، شهرک گلشن

شکل 14. نقشه همپوشانی فازی، شهرک امیرکبیر

مقایسه نتایج مدل همپوشانی شاخص و مدل منطق فازی

نقشه­های به‌دست آمده از 2 مدل استفاده شده در جانمایی مراکز ورزشی شهر شیراز نشان می­دهد که در روش همپوشانی شاخص انعطاف‌پذیری مناسبی وجود ندارد. زیرا ‌‌مکان‌­ها براساس معیارهای قطعی انتخاب‌ شده‌اند. در مقابل مزیت این مدل این است که هیچ‌گونه ریسکی را قبول نمی­کند. زمین­های انتخاب ‌شده در این مدل به‌طور قطع، دارای بهترین شرایطی است که برای انتخاب تعریف ‌شده‌اند. این مدل برای مناطقی که زمین مناسب کم است، ایراد محسوب می­گردد؛ زیرا قدرت مانور معیارهای مختلف در این مدل بسیار کم است.

در روش فازی برجستگی بهتری بین طیف­های مختلف موجود در لایه­ها دیده می­شود و این موضوع نشان می­دهد که مدل فازی به تصمیم‌‌گیرنده کمک می­کند که مناطق را با توجه به نیازهای واقعی انتخاب نماید. بنابراین با توجه به این‌که مدل فازی قدرت پتانسیل سنجی بیش‌تری دارد، می­تواند نسبت به مدل همپوشانی شاخص بهتر و مفیدتر عمل نماید.

باتوجه به گام‌های انجام شده در تحقیق حاضر روند زیر اجرا گردید:

 با توجه به تعریف سرانه، در این پژوهش ابتدا سطح مورد استفاده برمبنای محلات شهرداری تعیین گردید، سپس نسبت مجموع مساحت ‌‌مکان‌­های ورزشی موجود در محله به جمعیت آن محاسبه و در نهایت سرانه ورزشی موجود شهر شیراز مشخص گردید. سرانه استاندارد اماکن و فضاهای ورزشی براساس سطح عملکرد محله­ای را 2 مترمربع گزارش نموده­اند. جمعیت شهر شیراز 1460665 نفر در سال 1390 بوده است. سرانه اماکن و فضاهای ورزشی شهر شیراز برحسب جمعیت شهری سال 90 براساس عملکرد محله­ای به میزان 1/1 متر مربع محاسبه گردید. بنابراین در شهر شیراز این مقدار کم‌تر از میزان سرانه استاندارد می­باشد. برای سنجش وضعیت به تدوین معیارهای پرداخته شد که به قرار زیر می‌‌باشد:

• همجواری (سازگاری با سایر اماکن)

انتخاب زمین برای ساخت مراکز ورزشی باید پس از بررسی کاربری­های هم­جوار و تعیین میزان سازگاری آن‌ها با فعالیت­های ورزشی انجام شود که مستلزم شناخت کامل ویژگی­های کالبدی و عملکردی هر یک از کاربری­ها است.

• دسترسی

سهولت دستیابی به خدمات، تسهیلات و یا ا‌‌مکانات را شامل می­شود. مهم­ترین معیار در ‌‌مکان‌یابی فضاهای ورزشی، آسانی دسترسی است. این معیار برای همه مرکزهای ورزشی از کوچک‌ترین آن‌ها تا مرکز ورزشی شهر مصداق دارد.

• شعاع عملکردی

منظور فاصله­ای است که شهروندان با طی کردن آن می­توانند به خدمات دسترسی داشته باشند.

• جمعیت

در این معیار بایستی تعداد ساکنان و تراکم جمعیت، ساخت سنی و جنسی و مشخصات اجتماعی و فرهنگی منطقه یا مناطقی که قرار است برای احداث مراکز ورزشی در آن‌ها برنامه­ریزی شود مورد بررسی قرار گیرد. طبیعی است محل­هایی که تراکم جمعیتی بالایی دارند، به‌منظور استقرار کاربری ورزشی اولویت بیش‌تری خواهند داشت.

عوارض زمین

 بررسی موقعیت زمین از نظر شیب، پستی ‌و بلندی، خاک، گسل، حریم، مسیر رودخانه، سیلاب و ... به‌منظور جانمایی کاربری با ضوابط مشخص می­باشد. در این معیار به‌دلیل در دسترس نبودن اطلاعات سایر لایه­ها فقط عدم قرارگیری بر روی شیب نامناسب در نظر گرفته شد.

روش­های نرم­افزاری و دستی متعددی برای استخراج وزن هر یک از معیارها وجود دارد که در این تحقیق از نرم­افزار Expert choice 11 استفاده‌ شده، به این ‌صورت که به معیارهای معرفی ‌شده در تحقیق با کمک پرسشنامه­ای که به‌صورت ماتریس طراحی‌ شده بود، استفاده گردید. پرسشنامه طراحی‌ شده بین 36 نفر از خبرگان، توزیع و پس از جمع­آوری ماتریس دوبه‌دویی تشکیل شد. که بر این اساس وزن هرکدام به شرح جدول 5، به دست آمد:

جدول 5. وزن­ متغیرها

بحث و نتیجه­گیری

امروزه با توجه به پیشرفت تکنولوژی و مدرن شدن سبک زندگی تحرک انسان‌ها کاهش یافته و همین امر موجب بروز بسیاری از بیماری‌ها گردیده است. بالطبع هر سکونتگاهی به فراخور خصوصیات خود بهره‌‌ای از این موضوع برده است و قدر مسلم در شهرها این مشکل کم تحرکی به شکل فزاینده‌تری وجود دارد. در پاسخ به این مشکل تأسیس کاربری‌ها و فضاهای ورزشی می‌تواند موجب کاهش این معضل گردد. توجه به ‌‌مکان‌یابی صحیح این کاربری‌ها نکته اساسی بسیار حائز اهمیت و حیاتی می‌باشد. اگر کاربری‌های ورزشی به‌طور صحیح چه از نظر کمی و چه از نظر کیفی ‌‌مکان‌یابی نشوند، نمی‌توانند رسالت خود را در قبال سکونتگاه انجام دهند. زیرا افراد سعی در مراجعه به ‌‌مکان‌هایی می‌کنند که در عین داشتن کیفیت از فاصله مناسبی نسبت به آن‌ها برخوردار باشد. توزیع عادلانه کاربری‌های ورزشی و رعایت شعاع عملکردی آن‌ها موجب استفاده تمامی افراد و قشرهای جامعه خواهد بود و با ایجاد عدالت فضایی به تحقق عدالت اجتماعی در این مورد نزدیک می‌شود. در همین راستا پژوهش حاضر با در نظر گرفتن مبحث عدالت اجتماعی در کنار ملاحظات اقتصادی به‌دنبال ‌‌مکان‌گزینی بهینه کاربری‌ها بوده و رویکری جدید و جامع در قبال موضوع ‌‌مکان‌گیزی در نظر گرفته است. از نقاط قوت مطالعه انجام شده وجود سیستم مدیریت شهری با تأکید بر شهرداری بر نظارت و بهره برداری از بیش‌تر اماکن ورزشی موجود و اراضی مستعد جهت تأسیس این قیبل کاربری‌ها می‌‌باشد. روند کار در این تحقیق بدین شرح است که محقق ابتدا با مراجعه به سازمان­ها و ادارات متولی اماکن ورزشی از قبیل اداره کل ورزش و جوانان، سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری شیراز و ... اقدام به شناسایی و بررسی اماکن ورزشی موجود نموده است. سپس با توجه به اطلاعات کسب شده به تعیین معیارها و زیرمعیارهای دخیل در امر ‌‌مکان‌یابی مراکز ورزشی پرداخته است. پس از شناسایی عوامل مؤثر در ‌‌مکان‌یابی، نقشه­های معیار تهیه و آماده­سازی گردید و پایگاه داده در سیستم اطلاعات ‌‌مکانی شد. در نهایت با استفاده از تلفیق مدل تحلیل سلسله مراتبی و ارزش‌گذاری لایه­ها با منطق فازی، به جانمایی مراکز ورزشی پرداخته شد.

در سال‌های اخیر شهرداری شیراز رویکرد و جهت‌گیری مثبتی در تأسیس اماکن ورزشی و ایجاد بسترهای مهم جهت رخدادهای ورزشی در پیش گرفته است که از مصادیق آن چند برابر شدن این اماکن و ادغام بخش ورزشی در سازمان فرهنگی شهرداری شیراز می‌باشد. از محدودیت‌ها و چالش‌های مقابل این رویکرد می‌‌توان موارد زیر را برشمرد: کمبود کمک‌های مالی و بودجه‌‌ای در این راستا، منفی بودن دیدگاه برخی از مسئولین در رابطه با فعالیت‌های ورزشی، عدم آگاه‌سازی شهروندان و متعاقب آن عدم حمایت لازم از سوی اقشار پایین جامعه و ... . در این پژوهش سعی در ‌‌مکان‌یابی این نوع کاربری‌ها با توجه به استاندارها و اصول موضوعه پرداخته شده است.

نقشه­های به‌دست آمده از 2 مدل مورد استفاده در جانمایی مراکز ورزشی شهر شیراز نشان داد که در روش همپوشانی شاخص، انعطاف‌پذیری مناسبی وجود ندارد. زیرا ‌‌مکان‌­ها براساس معیارهای قطعی انتخاب‌ شده‌اند. در مقابل مزیت این مدل این است که هیچ­گونه ریسکی را قبول نمی­کند. زمین­های انتخاب ‌شده در این مدل به‌طور قطع، دارای بهترین شرایطی است که برای انتخاب تعریف ‌شده‌اند. این مدل برای مناطقی که زمین مناسب، کم است، مطلوب نبوده و قابلیت استفاده کمتری دارد.

در روش فازی برجستگی بهتری بین طیف­های مختلف موجود در لایه­ها دیده می­شود و این موضوع نشان می­دهد که مدل فازی به تصمیم گیر کمک می­کند که مناطق را با توجه به نیازهای واقعی انتخاب نماید. بنابراین با توجه به اینکه مدل فازی قدرت پتانسیل سنجی بیش‌تری دارد، می­تواند نسبت به مدل همپوشانی شاخص بهتر و مفیدتر عمل نماید.

یافته‌‌های تحقیق با مطالعات حسینی و همکاران (1392)، رشید امیر و همکاران (1394) و سرایی و همکاران (1391) همراستا می‌باشد. بناببراین می‌توان نتیجه گرفت، مکان‌یابی بهینه به منظور تسهیلات خاص، سیستم اطلاعات جغرافیایی پتانسیل زیادی به منظور کاهش هزینه و زمان و بالا بردن دقت در تصمیم‌گیری‌‌های فضایی دارا است و چارچوب مناسبی را برای حل مسائل فضایی در شهرسازی فراهم می‌آورد.

نتایج به‌دست آمده در این تحقیق، بیانگر آن است که الگوی توزیع فضاهای ورزشی متناسب با حجم جمعیت شهر نیست. توزیع فضای ورزشی از الگوی منطقی پیروی نمی کند و عموما دسترسی به اماکن ورزشی با محدودیت‌‌های فضایی و زمانی بسیاری مواجه است. در نتیجه، برخی فضاهای ورزشی منطقه با تراکم بسیار بالای استفاده کنندگان مواجه هستند و برخی دیگر، به علت برنامه‌ریزی غلط و نامناسب، در بیش‌تر اوقات مورد استفاده مناسب قرار نمی‌گیرند.

نتایج نهایی تحقیق به‌طور خلاصه به شرح زیر به دست آمد:

• با بررسی فضاهای ورزشی موجود مشخص گردید در مناطق مرفه نشین شمال و شمال غربی شهر اماکن ورزشی بیش‌تر و با کیفیت تری قرار دارند و بخش‌های جنوبی که افرادی با بنیه ضعیف اقصادی زندگی میکنند از اماکن کم‌تر و با کیفیت پایین تری قرار دارند.
• فضاهای ورزشی جنوب شرق و جنوبی از تنوع پایین تری برخودارند و اغلب بصورت باشگاه‌های ورزشی و سالن‌های غیر استاندارد فوتسال وجود دارند اما در بخش‌های شمالی، غربی شمال غربی تنوع رشته‌ها بیش‌تر و باکیفیت تر می‌‌باشند و باشگاه‌های بیلیارد، والیبال و بسکتبال در کنار باشگاه‌های بدنسازی و زمین چمن‌های مصنوعی رخ نمایی می‌‌کنند.
• در بخش‌های شمالی و شمال غربی افراد با بنیه اقتصادی بالاتر و عدالت جنسیتی بیش‌تری وجود دارد و همچنین

بانوان نیز از ا‌‌مکانات بالاتری نسبت به مناطق فقیرنشین برخوردارند.

• نتایج تحقیق نشان می­دهد که مناطق 1، 2، 7، 8 و 9 نیازی به احداث مراکز ورزشی ندارند (با توجه به جمعیت سال 1390) و بیش‌ترین مناطق که نیاز به احداث مراکز ورزشی دارند مناطق 4 و 5 و سپس 6، 11 و 10 و 3 می­باشند.
• مناطق حاشیه­ای شهر از نظر دسترسی به ا‌‌مکانات در وضعیت نامساعدتری نسبت به مناطق مرکزی شهر برخوردارند.

راهکارها

با توجه به یافته‌های تحقیق، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:

• تعبیه و تاًسیس مجموعه ورزشی در بخش آپارتمان‌های سازمانی واقع در خیابان معالی آباد (با توجه به وجود زمین خالی وسیع در این مجتمع سازمانی)؛
• جانمایی و احداث سالن ورزشی در محدوده محله کشن به‌دلیل کمبود شدید سرانه ورزشی در آن منطقه؛
• تجهیز و ارتقاء زمین ورزشی موجود در کنار کمربندی رکن‌آباد؛
• ایجاد و تأسیس مجموعه ورزشی در منطقه فرسود، تاریخی و فرهنگی که به‌شدت با کمبود مواجه می‌باشد.

[1]. Miler

[2]. Harvey

[3]. Rousseau‎

[4]. Rawls

[5] . Gray

[6]. Goldfarb and Greenberg

[7]. John Locke

[8]. Rousseau

[9]. Kant

[10] .Talen&Anselin

[11]. Poggio & Vrscaj

[12]. Chandio & Matori & Lawal Sabri

[13]. Chaudhary & Pandav & Chhetri & Sachin Kumar & Joshi & Kiran Man & Shrestha & Basanta Man & Kayastha & Prabin