Document Type : Science - Research
Authors
1 Assistant Professor, Department of Geography, Payame Noor University,Tehran, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Geography, Payame Noor University, Tehran, Iran.
3 Msc, Department of Geography and Urban planning, Payame Noor University,Tehran, Iran.
Abstract
Highlights
The need to organize the uses of annoying and polluting businesses on the side of this street,
Keywords
Main Subjects
از نیمه دوم قرن بیستم، براثر شهرنشینی بی‌برنامه در کشورهای درحال‌توسعه، نابسامانی‌هایی در ویژگی‌های کاربری اراضی زمین در شهرها به وجود آمده است؛ لذا جهت ارتقاء کیفی شهرنشینی، ساماندهی کاربری اراضی شهرها از اهمیت بالایی برخوردار است (سیف‌الدینی و همکاران، 1385: 107).
برنامهریزی کاربری اراضی شهری، در واقع، مجموعه فعالیت‌هایی است که محیط انسانی را مطابق خواسته‌ها و نیازهای جامعه شهری سامان می‌بخشد و این مقوله، هسته اصلی برنامهریزی شهری را تشکیل می‌دهد. به‌عبارت دیگر، برنامهریزی کاربری زمین شهری به مثابه آمایش اراضی شهری، به چگونگی استفاده و توزیع و حفاظت اراضی، ساماندهی مکانی- فضایی فعالیت‌ها و عملکردها، بر اساس خواست و نیازهای جامعه شهری می‌پردازد و انواع استفاده از زمین را مشخص می‌نماید (زیاری و زرافشان، 1385: 100). بنابراین، در برنامهریزی کاربری زمین شهری، بایستی زمین مورد نیاز جهت رسیدن به اهداف آینده برآورد گردد. شاید آسان‌ترین و مؤثرترین روش، محاسبه نیاز واقعی بشر به زمین، به‌منظور تأمین کاربریهای مختلف در حال حاضر و تعمیم و تطبیق ارقام و کمیت‌های به‌دست‌آمده به آینده باشد (رضویان، 1381: 14).
نیاز به تأمین مایحتاج زندگی روزمره و بازار عرضه و تقاضا، از دیرباز موجب شکل‌گیری و گسترش گونه‌های مختلف مشاغل و صنایع در تاروپود شهرها شدهاست. با پیشرفت صنعت و گسترش روزافزون شهرها و افزایش مشکلات محیط‌های شهری، نیاز به ساماندهی محیط‌های شهری در عصر حاضر به‌طور مبرم احساس می‌شود. وجود بسیاری از کاربریهای مزاحم در محیط‌های مسکونی در سطح شهرها، وجود آلودگی‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و روحی- روانی ناشی از استقرار کاربریهای مزاحم در سطح شهرها به خصوص در هم‌جواری با کاربریهای مسکونی، عدم وجود کاربری‌ها بهینه و مطلوب شهری و عدم پراکنش بهینه کاربری‌ها در سطح شهر و مناطق آن، همگی بر ضرورت ساماندهی فضاهای شهری تأکید دارند. چرا که به‌موازات توسعه صنعتی و تغییرات فناوری شده در جوامع امروزی، مسائل و مشکلات زیست‌محیطی تشدید شدهاست. امروزه هوا، خاک، غذا و آب آشامیدنی جوامع امروزی در معرض انواع آلودگی‌ها قرار دارد (Tuulia, 2004: 230). 60 درصد مردم جهان در سکونتگاه‌های شهری زندگی می‌کنند، درحالی‌که بیشترین میزان انواع آلودگی‌ها درنتیجه فعالیت‌های مختلف شهری ایجاد می‌شود (Corra, 1993: 3).
مناطق شهری به‌عنوان کانون‌های جمعیتی و فعالیت‌های اقتصادی با تمرکز بالای واحدهای آلاینده محیط مواجه شده‌اند. سلامت شهروندان با این آلاینده‌ها مورد تهدید جدی قرار گرفته که برخی از آن عبارت‌اند از: بیماری‌های سرطانی، بیماری‌های تنفسی، حساسیت‌های پوستی و چشمی (Brussels, 1990: 14-22)؛ بدیهی است که این آلاینده‌های هوا در محیط‌های شهری، میزان ابتلا به بیماری‌های تنفسی را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهند (WHO, 2000)[1]. آلاینده‌های محیط شهری، اکوسیستم‌ها را در سطوح محلی، منطقهای، ملی و جهانی تحت تأثیر قرار داده‌اند، از آلودگی فضاهای شهری گرفته تا بارش باران‌های اسیدی و تغییرات اقلیمی در سطح جهانی Piracha & Marcotullio, 2003: 1-2)).
نظر به اینکه تحلیل سطوح کمی و کیفی کاربریهای شهری به‌منظور استقرار و توزیع بهینه کاربری‌ها، بر اساس نیازهای ساکنین شهر و دستیابی به راه‌حل‌های منطقی جهت رفع مشکلات موجود، گامی مؤثر برای مدیران، برنامهریزان و مسئولین شهری می‌باشد؛ و اینکه خیابان عاشوری یکی از خیابانهای اصلی و مهم شهر بوشهر با تنوع زیاد کاربریهای تجاری بوده و روزانه افراد زیادی (خانوارهای ساکن) برای تامین نیازهای روزانه خود به این خیابان مراجعه می کنند. هدف این پژوهش بررسی و تحلیل کاربریهای مزاحم شهری در محدوده خیابان عاشوری واقع در منطقه یک شهر بوشهر می‌باشد.
مبانی نظری
چارچوب نظری
وجود کارگاه‌ها، اصناف و مشاغل مزاحم شهری ازجمله معضلاتی است که باعث آلودگی صوتی و ایجاد مزاحمت برای شهروندان و نیز بروز سد معبر در پیاده‌روها در شهرها شده است و بر اساس طرح‌های بالادست و استانداردهای شورای عالی معماری و شهرسازی کشور وجود این کارگاه‌ها در سطح شهر ممنوع است و دستگاه‌های مربوطه بر اساس تفویض اختیار قانونی اختیار برخورد و انتقال این صنوف به خارج از شهر را دارند. بروز نابسامانی‌ها و ناهنجاری‌ها فزاینده کاربریهای مزاحم شهری نظریه‌پردازان، شهرسازان و جغرافی‌دانان را بر آن داشته است که در راستای دوری گزینی کاربریهای مسکونی و محیط شهری از کاربریهای مزاحم شهری کوششهایی را ساماندهی نمایند. حاصل این کوشش‌ها، نظریه‌ها و طرح‌هایی بوده که در باب ساماندهی فضایی شهری ارائه‌شده است. برخی از این ایده‌ها و نظریات در راستای دستیابی به الگوی شهر سالم، در پی ایجاد و بهبود محیط‌های اجتماعی و کالبدی پایدار است (حاجیخانی و صالحی، 1380:13).
پیشینه پژوهش
قرخلو و فرجام (1380)، در تحقیق خود با بررسی وضعیت ساماندهی کارگاه‌های مزاحم شهری در کرمانشاه به این نتیجه رسید که با توجه به سر و صدای ناشی از فعالیت‌های صنعتی، بوی ناخوشایند، آلودگی آب، آلودگی منظر و آثار زیان‌بار آن بر زندگی شهری و ناسازگاری صنایع و کارگاه‌های مزاحم از سطح محدوده موردمطالعه ساماندهی و انتقال آن‌ها امری ضروری می‌باشد(قرخلو و فرجام، 1380: 70).
مثنوی (1382)، در پژوهشی با بررسی دو شکل توسعه پراکنده و متراکم به این نتیجه دست یافته که الگوی توسعه متراکم یا فشرده شهری مناسب‌ترین الگوی رشد شهری به دلایل زیر است: ۱. حفظ محیط طبیعی ۲. بهبود سیستم حمل‌ونقل عمومی و حرکت پیاده ۳. کاهش میزان سفرهای سواره ۴. بهبود امنیت و تعاملات اجتماعی ساکنان محله ۵. صرفه‌جویی در مصرف انرژی(مثنوی، 1382: 100).
در مطالعه فلسفیزاده (1385)، با عنوان (ساماندهی صنایع و کارگاه‌های مزاحم شهری در منطقه 4 شیراز) به دسته‌بندی صنایع کارگاهی بر اساس میزان مزاحمت و آلایندگی به صنایع مجاز، مشروط و غیرمجاز، به ضوابطی برای ساماندهی آن‌ها در داخل شهر و یا انتقال به خارج از محدوده شهری پرداخته است. درنهایت راهبردهای ساماندهی در قالب تثبیت صنایع و کارگاه‌های غیر مزاحم (مجاز) ساماندهی صنایع مشروط (شری) اما مزاحم و جابه‌جایی صنایع غیرمجاز را ارائه داد(فلسفیزاده، 1385: 221).
اوگبوآگو و آجیو[2](1998) در مقاله‌ای با عنوان (بررسی آلودگی‌های صنعتی در ایالت آنامبرا[3] در نیجر) آلودگی ناشی از کارگاه‌ها و مشاغل صنعتی را بررسی کردهاند. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که برخی از واحدها و کارگاه‌های صنعتی، ضایعات حاصل از تولیدات خود را بدون انجام اقدامات لازم برای پاک‌سازی و مدیریت آن‌ها، روانه محیط‌زیست می‌کنند(Ogbuagu and Ajiwe, 1998: 269-275).
مگ هلدن[4] و همکاران (2002) در پژوهشی به این نتیجه رسیده‌اند که برای دستیابی به پایداری شهری در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی و کالبدی مستلزم رعایت رویکرد یکپارچه نگری در شهر است(Holden et al., 2002: 305-317).
یانگ و همکاران[5] (2002) در پژوهش خود به این نتیجه رسیده‌اند که اگرچه معیارهای مختلفی برای ارزیابی پایداری شهری وجود دارد اما مدل (UD-SAM) یک روش قوی است که می‌تواند به‌طور هم‌زمان ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی شهر را مورد سنجش و ارزیابی قرار داد(Yangang et al., 2002: 209-224).
یدلا[6] (2006) در مقاله‌ای با عنوان (فرایندهای مسائل محیطی در بمبئی[7]) برخی از علل آلودگی آب‌وهوا و تولید ضایعات جامد در شهر بمبئی را صنعتی شدن شدید، نارسایی و ناکافی بودن اقدامات مربوط به کنترل انتشار انواع آلودگی‌ها، و فقدان مدیریت کارآمد برشمرده و گستره تأثیر آلاینده‌های این شهر را در سطوح محلی و منطقهای برآورد کرده است(Yedla, 2006: 182-187).
دورسان[8] و دیگـران (2006) تـأثیر طرح‌هـای شهری را بر آلودگی صوتی مورد مطالعه قـرار داده و نقشه آلـودگی صوتی برای ۳۶۶ نقطه نمونه در خیابانهای اصلی بخش مرکز شهرکونیا[9] (قونیه) در ترکیه را با استفاده از GIS ارائه کردهاند(Dursun et al., 2006: 63-72). ازآنجاکه این بحث در داخل کشور ما نیز مطرح است، این پژوهش می‌تواند راهگشای مطالعات آینده در این زمینه قرار گیرد.
شهرها روزبه‌روز در حال ساخت‌وساز می‌باشد و برنامهریزی کاربری اراضی شهری به‌عنوان هسته اصلی برنامهریزی شهری نقش مهمی در ساماندهی فضایی- مکانی شهرها ایفا می‌کند و ارزیابی چگونگی برنامهریزی کاربری اراضی شهری مهم‌تر از آن می‌باشد. برنامهریزی کاربری اراضی زمین هم به‌عنوان هدف و هم به‌عنوان وسیله یکی از ارکان سامان بخشی به فعالیت‌های انسانی در عرصه محیط شهری محسوب می‌شود و در وقع، از طریق اثرگذاری بر تصمیمات عمومی و خصوصی و هدایت نحوه استفاده بهینه از زمین‌های شهری نقش اساسی در تعیین الگوی توسعه شهر و دستیابی به اهداف توسعه پایدار و اعتلای کیفیت محیط شهر و حومه را به عهده دارد (مهدیزاده، 1379: 65-53).
استوارت چاپین، هسته اصلی برنامهریزی کاربری زمین را تلاش در جهت تأثیرگذاری بر جریان تغییر کاربری زمین و هدایت آن می‌داند. برنامهریزی برای کاربری اراضی شهری یعنی ساماندهی مکانی و فضایی فعالیت‌ها و عملکردهای شهری بر اساس خواست‌ها و نیازهای جامعه شهری. این برنامهریزی در عمل هسته اصلی برنامهریزی شهری است و انواع استفاده از زمین را طبقه‌بندی و مکان‌یابی می‌کند (سعیدنیا، 1382: 14-13). طرح کاربری زمین بیانگر الگوی آتی استفاده از زمین در شهر است و انواع گوناگون کاربریهای شهری (مسکونی، تجاری و صنعتی) و استفاده عمومی (آموزشی، بهداشتی، اداری و تفریحی) را تعیین می‌کند. علاوه بر تعیین نوع استفاده از زمین تعیین و شدت و کثرت کاربری یا تراکم استفاده‌های متفاوت نیز اهمیت دارد. در کاربری زمین؛ کجایی و مکان نوع فعالیت‌ها و عملکردهای شهری مشخص می‌شود و بر همین اساس است که چارچوبی می‌سازد که در آن مکان زمان و ظرفیت عملکردهای گوناگون مشخص می‌شود (سعیدنیا، 1382: 15).
با توجه به هدف شناسایی کاربریهای مزاحم شهری در محدوده موردمطالعه از روش‌های تحقیق توصیفی- تحلیلی و میدانی بهره گرفته شده است. در این تحقیق ابتدا کلیه اصناف آلاینده و مزاحم تقسیم‌بندی شده است. سپس نوع آلایندگی و مزاحمت‌های آن تعیین‌شده است. همچنین ارزیابی‌های کمی و کیفی مربوط به آن‌ها انجام‌شده است که برای ارزیابی کیفی درجه سازگاری و ناسازگاری و نیز ارزیابی مطلوبیت هم‌جواری‌های هرکدام از کاربری‌ها تعیین‌شده است.
مواد اصلی تحقیق تشریح چگونگی توزیع مکانی/فضایی مشاغل مزاحم شهری در محدوده موردمطالعه بر اساس تعاریف طرح ساماندهی مشاغل شهری است. موضوع بررسی در این مقاله شامل گروه‌های دوم و سوم مشاغل مزاحم است. زیرا اثرگذاری این مشاغل به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم منجر به ازهم‌گسیختگی فضایی در محدوده موردمطالعه را باعث شده است. لذا ابتدا کلیه اصناف آلاینده و مزاحم تقسیم‌بندی شده است (جدول شماره 1).
جدول1. طبقه‌بندی مشاغل مختلف مزاحم (تولیدی و کارگاهی)
|
طبقه/نوع شغل |
عنوان شغل |
|
مشاغل نوع دوم |
اوراق کنندگان اتومبیل، باطری‌سازان، شوفاژ و تهویه، صفاران، صنعت چاپ، تولید پلاستیک، کلاهدوزان، گلگیر و رادیاتور، تعمیر و فروش لاستیک، نقاشان، عایق رطوبتی، گاز رسانان، تعمیر دوچرخه و موتور، تولید پوشاک، خدمات موتوری، برق اتومبیل، لوله‌کشی ساختمان، سراجان، فیروزه تراشان، چادردوزان، الکترومکانیک، کلاهدوزان |
|
شاغل نوع سوم |
آلومینیوم کاران، آهنگران، ماشین ساز و فلز تراش، صنایع فلزی، تولید تریکو، ریخته گران، مصالح گچ و آهک، تزئینات ساختمان، درودگران و مبل‌سازان، سنگ‌بری‌ها، فخاران، موزاییک‌سازان |
مآخذ: مهندسین مشاور آرمانشهر، طرح ساماندهی مشاغل شهری شهر مشهد،1380 ( به نقل از: طالشی و امیرفخریان، 1388:103)
پس از تقسیم‌بندی کلیه اصناف آلاینده و مزاحم شهری، صنوف و نوع آلایندگی و مزاحمت‌های آن‌ها نیز در محدوده موردمطالعه تعیین‌شده است (جدول شماره 2).
جدول 2. صنوف، نوع آلایندگی و مزاحمت
|
صنف |
اتحادیه |
نوع آلایندگی و مزاحمت صنف |
|
خدمات خودرویی |
نقاشی انواع خودرو |
آلودگی رنگ برای مواد غذایی، ایجاد مشکلات تنفسی، تخریب سیمای شهر |
|
مکانیکی اتومبیل سبک |
تخریب سیمای شهر |
|
|
صافکاری و گلگیرسازی |
آلودگی صوتی، تخریب سیمای شهر |
|
|
جلو بند و کمک فنرساز |
آلودگی صوتی، تخریب سیمای شهر |
|
|
تعویض روغن و پنچرگیری |
ایجاد آلودگی، تخریب سیمای شهر |
|
|
فلزکاران |
آلومینیوم‌سازی |
آلودگی صوتی، تخریب سیمای شهری |
|
آهنگری درب و پنجره |
آلودگی صوتی، تخریب سیمای شهری |
|
|
تراشکاری و فلزکاری |
ریخته‌گری: آلودگی هوا تراشکاری: آلودگی صوتی و تخریب سیمای شهری |
|
|
کارگاه جوشکاری |
آلودگی هوا، آلودگی صوتی، تخریب سیمای شهر |
محدوده مورد مطالعه
جامعه آماری در این پژوهش خیابان عاشوری واقع در منطقه یک شهر بوشهر می‌باشد. این خیابان از شمال به بلوار رئیس‌علی دلواری و از جنوب به خیابان فرودگاه منتهی می‌شود. محدوده موردمطالعه از ورودی شمالی خیابان عاشوری (خیابان رئیس‌علی دلواری) تا ورودی جنوبی به این خیابان (خیابان فرودگاه) می‌باشد. شکل شماره 1 موقعیت خیابان مورد مطالعه را در شهر بوشهر نشان می‌دهد.
شکل 1. موقعیت خیابان عاشوری
ارزیابی و تحلیل کمی
توزیع فضایی/مکانی مشاغل مزاحم در محدوده موردمطالعه (خیابان عاشوری شهر بوشهر)، بر اساس پیمایش میدانی، نشان می‌دهد که تعداد 28 نوع صنف یا شغل مزاحم و آلاینده در این محدوده، از نوع مشاغل گروه دوم و سوم مورد شناسایی قرارگرفته است (جداول 3 و 4).
جدول 3. مشاغل مزاحم نوع دو در محدوده موردمطالعه
|
نوع شغل |
تعداد |
نوع شغل |
تعداد |
|
تعویض روغن |
3 |
باطری‌سازی |
1 |
|
تعمیرگاه |
4 |
آپاراتی |
4 |
|
سیم‌پیچی |
1 |
بوسترسازی |
3 |
|
سیم‌کشی |
1 |
لوازم‌یدکی خودرو |
5 |
|
رادیات سازی |
1 |
ابزارفروشی |
4 |
|
کولرسازی |
2 |
نقاشی خودرو |
2 |
|
پیچ و مهره فروشی |
1 |
کارواش |
2 |
|
نمایشگاه خودرو |
7 |
یخچال سازی |
1 |
|
فنرسازی |
1 |
نصب دزدگیر |
2 |
|
اگزوزسازی |
2 |
جلوبندی |
2 |
|
لاستیک‌فروشی |
1 |
صافکاری |
1 |
|
تعمیر پمپ |
2 |
جمع |
53 |
بر اساس بررسی‌های میدانی بیش از 88 درصد از مشاغل مزاحم در سطح محدوده موردمطالعه مربوط به مشاغل نوع دوم است. از سوی دیگر نتایج توزیع مکانی این مشاغل نشان می‌دهد، بیشترین تعداد و با وسعت ترین این کاربری‌ها به ترتیب به نمایشگاه‌های خودرو سپس به تعمیرگاه‌های خودرو و لوازم‌یدکی آن، اختصاص دارد که مجموعاً بیش از 30 درصد از مشاغل نوع دوم را در برمی‌گیرد.
به دنبال آن کاربریهای مشاغل آپاراتی و تعویض‌روغنی و دیگر واحدهای خدماتی مربوط به وسایل نقلیه بیش از 50 درصد قرار دارد. بدین ترتیب در این خیابان همواره تمرکز واحدهای خدماتی مربوط به وسایل نقلیه (80 درصد) از اهمیت فراوان برخوردار است.
جدول 4. مشاغل مزاحم نوع سه در محدوده موردمطالعه
|
نوع شغل |
تعداد |
نوع شغل |
تعداد |
|
در و پنجره سازی |
1 |
لوله فروشی |
1 |
|
شیشه |
1 |
اره تیز کنی |
2 |
|
جوشکاری |
2 |
جمع |
7 |
نتایج پژوهش‌های میدانی در خصوص مشاغل نوع سوم نیز حکایت از این دارد که بیش از 11 درصد از کاربریهای مشاغل مزاحم در سطح محدوده مورد مطالعه، اختصاص به این مشاغل دارد. در بین این کاربری‌ها، مشاغل کارگاه‌های جوشکاری و در و پنجرهسازی بیش از 42 درصد از مشاغل نوع سوم را در برمی‌گیرد. البته کاربری اره تیز کنی نیز با بیش از 28 درصد بالاترین درصد تعداد کاربریهای مشاغل نوع سوم را در محدوده موردمطالعه شامل می‌شود. درمجموع مشاغل نوع دوم با 23 نوع شغل، در محدوده موردمطالعه، 88 درصد تعداد کاربری‌ها مزاحم را به خود اختصاص می‌دهد. در مقابل مشاغل نوع سوم با 5 نوع شغل، 12 درصد تعداد مشاغل مزاحم را به خود اختصاص می‌دهد (جدول 5).
جدول 5. مقایسه تعداد و درصد مشاغل نوع دوم و سوم در محدوده موردمطالعه
|
درصد مشاغل |
تعداد مشاغل (واحد) |
نوع مشاغل |
|
88 |
53 |
مشاغل نوع دوم |
|
12 |
7 |
مشاغل نوع سوم |
|
100 |
60 |
جمع |
ارزیابی و تحلیل کیفی
یکی از شیوه‌های مکمل در تحلیل و ارزیابی کاربریهای مختلف در سطح شهر، به‌موازات ارزیابی کمی، تحلیل کیفی کاربری‌ها است، که معمولاً به‌منظور اطمینان خاطر از استقرار منطقی آن‌ها و رعایت نکات و موارد لازم صورت می‌گیرد. در ارزیابی کیفی کاربریهای خیابان عاشوری نسبت آن‌ها به یکدیگر بر اساس ماتریس‌های سازگاری و مطلوبیت از ماتریس‌های متداول بررسی می‌شود؛ تا از این طریق چگونگی توزیع فضایی - مکانی کاربری‌ها در محدوده مورد مطالعه ازنظر ماتریس‌های فوق‌الذکر و در ارتباط با دیگر کاربری ها مورد سنجش قرار گیرد.
ارزیابی سازگاری:
در بررسی سازگاری کاربریهای موجود در خیابان عاشوری ابتدا با توجه به بررسی‌های به‌عمل‌آمده میزان سازگاری متقابل کاربریهای شهر در جدول مربوطه (جدول7) مورد ارزیابی قرار گرفت. سپس نسبت سازگاری و یا عدم سازگاری هر یک از کاربری‌ها نسبت به کاربریهای هم‌جوار خود ازنقطه‌نظر سازگاری با توجه به زمینه‌های قابل بررسی در تبیین سازگاری چون اندازه زمین، شیب، دسترسی، کیفیت هوا، صدا، نور و بو و ... از طریق مطالعات میدانی که صورت گرفته نیز مورد بررسی قرار گرفت.
جدول 7. ماتریس متقابل سازگاری وضع موجود کاربری‌ها
|
مسکونی |
1 |
|
|
|
|||||||||
|
تجاری |
1 |
2 |
|
||||||||||
|
آموزشی |
2 |
1 |
1 |
|
|||||||||
|
بهداشتی-درمانی |
3 |
4 |
2 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
اداری -انتظامی |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
|||||||
|
فرهنگی |
2 |
2 |
2 |
2 |
1 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
ورزشی |
1 |
1 |
2 |
2 |
2 |
1 |
1 |
|
|||||
|
مذهبی |
1 |
1 |
2 |
3 |
1 |
2 |
3 |
1 |
|
|
|
|
|
|
کارگاهی (جوشکاری) |
4 |
2 |
4 |
4 |
2 |
4 |
4 |
4 |
2 |
|
|||
|
خدمات خودرویی |
1 |
2 |
4 |
4 |
3 |
4 |
4 |
4 |
3 |
2 |
|
||
|
خیابان |
2 |
1 |
4 |
3 |
1 |
2 |
2 |
2 |
4 |
4 |
1 |
||
|
کاربری |
مسکونی |
تجاری |
آموزشی |
بهداشتی- درمانی |
اداری - انتظامی |
فرهنگی |
ورزشی |
مذهبی |
کارگاهی (جوشکاری) |
خدمات خودرویی |
خیابان |
||
لازم به ذکر است، به هر یک از این حالت پنج‌گانه در ماتریس سازگاری، وزن‌های مخصوص در جدول داده شد، که به این شرح می‌باشند: (کاملاً سازگاری=1، نسبتاً سازگار=2، بی‌تفاوت=3، نسبتاً ناسازگار=4، ناسازگار=5).
با توجه به جدول سازگاری متقابل کاربری‌ها و بر اساس بررسی‌های انجام‌شده مراتب سازگاری هریک از کاربری‌ها در قالب جدول شماره (8)، به درصد محاسبه شده است.
جدول 8. درصد میزان سازگاری کاربری‌ها با کاربریهای هم‌جوار (کاربری دایر)
|
کاربری
شاخص |
مسکونی |
تجاری |
آموزشی |
بهداشتی-درمانی |
اداری-انتظامی |
فرهنگی |
ورزشی |
مذهبی |
کارگاهی (جوشکاری) |
خدمات خودرویی |
خیابان |
|
کاملاً سازگاری |
(4/45)[10] |
5/54 |
3/27 |
2/18 |
7/72 |
3/27 |
3/27 |
3/36 |
- |
- |
3/27 |
|
نسبتاً سازگار |
3/27 |
3/36 |
5/54 |
3/27 |
2/18 |
5/54 |
5/54 |
3/27 |
3/36 |
09/9 |
3/36 |
|
بی‌تفاوت |
09/9 |
- |
- |
3/27 |
09/9 |
- |
09/9 |
2/18 |
- |
3/27 |
09/9 |
|
نسبتاً ناسازگار |
2/18 |
09/9 |
3/27 |
3/27 |
- |
2/18 |
2/18 |
2/18 |
7/63 |
7/63 |
3/27 |
|
ناسازگار |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
همان‌گونه که از جداول( 7 و 8 ) برمی‌آید، تنها کاربری اداری این محدوده با توجه به زمینه‌های قابل بررسی در این ماتریس از سازگاری نسبتاً کامل با کاربریهای هم‌جوار خود برخوردار است و به دلیل مجاورت در کنار هم، از وابستگی مطلوبی نیز برخوردارند. کاربری بهداشتی درمانی در شرایط نسبتاً ناسازگار و نسبتاً غیر وابسته با کاربریهای هم‌جوار خود قرار دارد. کاربری تجاری علیرغم داشتن بیش از 54 درصد سازگاری با کاربریهای هم‌جوار خود، در برخی از موارد، سایت این کاربری در ناسازگاری با کاربریهای اطراف خود می‌باشد که این امر ناشی از مجاورت تنگاتنگ این کاربری با خیابان و از طرفی تداخل کاربریهای تجاری و سازمانی نبودن این کاربری از دلایل اصلی این ناسازگاری به شمار می‌آیند.
کاربری آموزشی نیز با توجه محل استقرار آن‌ها و همچنین مجاورت با خیابان، ترافیک موجود وسایل نقلیه و خطر موجود برای دانش آموزان، مزاحمت و آلایندگی آلودگی صوتی کاربریهای مجاور و خیابان، و همچنین ترافیکی که حین تعطیلی مدارس در خیابان مذکور به وجود می‌آید از سازگاری نسبتاً پایینی برخوردار می‌باشد. کاربری فرهنگی این محدوده به دلیل کمبود فضای سبز، کمبود اماکن تفریحی و فرهنگی، کتابخانه عمومی، نسبت به کاربریهای اطراف خود بیگانه بوده و در وضعیت نسبتاً غیر وابسته‌ای با کاربریهای هم‌جوار خود قرار دارد. کاربریهای کارگاهی و خدمات خودرویی در ناسازگاری کامل با کاربریهای اطراف خود می‌باشد که این امر ناشی از نوع آلایندگی و مزاحمت شهری این نوع صنوف به همراه مجاورت تنگاتنگ این کاربری با خیابان و همچنین کاربریهای مسکونی می‌باشد. خیابان عاشوری نیز با توجه به عرض کم و وجود تراکم بالای واحدهای تجاری و مسکونی و همچنین ترافیک روزافزون وسایل نقلیه در این خیابان، از سازگاری پایینی برخوردار می‌باشد.
ارزیابی مطلوبیت
در این ماتریس، سازگاری بین کاربری و محل استقرار آن ارزیابی می‌شود و بر این اساس می‌توان گفت که هر کاربری طبق ویژگی‌های خاص آن برای محل خاصی مناسب است و هر محلی نیز کاربری خاص خود را می‌طلبد. برای تهیه ماتریس باید خصوصیات و نیازهای هر کاربری با ویژگی‌های محل استقرار تطبیق داده شود. خصوصیات محل استقرار ممکن است این عوامل باشد: اندازه و ابعاد زمین، موقعیت، شیب، خصوصیات فیزیکی (جنس خاک، توپوگرافی و ...)، دسترسی، تأسیسات و تجهیزات، صدا، هوا، بو و کاربریهای هم‌جوار.
جدول 9. ماتریس مطلوبیت کاربریهای خیابان عاشوری بوشهر
|
A |
B |
C |
D |
E |
F |
G |
H |
I |
J |
|
|||
|
موقعیت |
خصوصیات فیزیکی |
دسترسی |
تأسیسات و تجهیزات |
صدا |
هوا |
کاربری مجاور |
بو |
اندازه زمین |
شیب زمین |
کاربری |
|||
|
Å |
Å |
Å |
Օ |
Օ |
Å |
Ä |
Օ |
Ä |
Օ |
مسکونی |
|||
|
Օ |
Օ |
Å |
Ä |
Օ |
Å |
Օ |
Օ |
Օ |
Օ |
تجاری |
|||
|
Օ |
Օ |
Օ |
Օ |
Ä |
Å |
Օ |
Օ |
Օ |
Օ |
آموزشی |
|||
|
Å |
Օ |
Օ |
Å |
Å |
Å |
Օ |
Օ |
Օ |
Օ |
بهداشتی-درمانی |
|||
|
Å |
Օ |
Օ |
Օ |
Å |
Å |
Օ |
Օ |
Օ |
Օ |
اداری -انتظامی |
|||
|
Օ |
Օ |
Օ |
Օ |
Å |
Օ |
Օ |
Օ |
Օ |
فرهنگی |
||||
|
Օ |
Օ |
Օ |
Օ |
Օ |
Å |
Օ |
Օ |
Ä |
Օ |
ورزشی |
|||
|
Օ |
Օ |
Օ |
Օ |
Օ |
Å |
Օ |
Օ |
Օ |
Օ |
مذهبی |
|||
|
Ä |
Ä |
Օ |
Ä |
Ä |
Ä |
Ä |
Ä |
Ä |
Օ |
کارگاهی (جوشکاری) |
|||
|
Ä |
Ä |
Օ |
Ä |
Ä |
Ä |
Ä |
Ä |
Ä |
Օ |
خدمات خودرویی |
|||
|
Օ |
Օ |
Օ |
Օ |
Ä |
Å |
Օ |
Օ |
· |
Ä |
خیابان |
|||
(کاملاً مطلوب Å نسبتاً مطلوب Օ کاملاً نامطلوب · نسبتاً نامطلوب Ä )
با مقایسه عوامل مذکور می‌توان نتیجه گرفت که محل هر کاربری کاملاً مطلوب، نسبتاً مطلوب، نسبتاً نامطلوب و یا کاملاً نامطلوب است و بر اساس آن تصمیم مناسب گرفته شود (پورمحمدی، 1395: 113).
در جهت تحلیل مطلوبیت کاربریهای موجود در خیابان عاشوری (محدوده موردمطالعه) بر اساس خصوصیات مربوط به آن‌ها با سایر کاربریهای موجود، مطالعه و مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت که بیانگر مطلوبیت تقریباً بالای کاربریهای موجود بهغیر از کاربریهای کارگاه‌های (جوشکاری) موجود و کاربریهای مربوط به خدمات خودرویی، می‌باشد.
بر اساس جدول (9)، ماتریس مطلوبیت کاربریهای محدوده موردنظر، وضعیت کیفی کاربری‌ها این محدوده به شرح زیر و گویای درجه مطلوبیت کاربریهای موجود در خیابان عاشوری شهر بوشهر می‌باشد.
کاربری کارگاهی (جوشکاری) و خدمات خودرویی در کنار خیابان اصلی استقرار دارند، ازنظر آلودگی صوتی، شرایط بهداشتی و همچنین هوا و بو وضعیت نامناسبی را ایجاد کردهاند که در تضاد کارکردی با سایر کاربریهای موجود و مجاور خود در این محدوده می‌باشند. چراکه این کاربری‌ها جز مشاغل و کاربریهای آلاینده و مزاحم شهری بوده و لزوم توجه به آن‌ها در برنامه‌ریزی‌های شهری لازم و ضروری می‌باشد.
خیابان عاشوری شهر بوشهر به شکل شمالی جنوبی از خیابان رئیس‌علی دلواری تا خیابان فرودگاه امتداد می‌یابد. طول این خیابان حدوداً 2100 متر است که حدود 28 نوع شغل و کارگاه آلاینده و مزاحم شهری به تعداد 60 واحد در آن قرار دارد. که از این تعداد 53 واحد شغل یا کارگاه جزء مشاغل دسته دوم و 7 واحد جزء مشاغل دسته سوم می‌باشند. در شکل شماره (2) پراکندگی مشاغل و کارگاه‌های نوع دوم و نوع سوم موجود در این خیابان آورده شده است.
شکل 2. محدوده موردمطالعه و پراکنش مشاغل مزاحم در آن
جهت تحلیل مکانی/فضایی مشاغل مزاحم در سطح محدوده موردمطالعه با استفاده از نرم‌افزار ArcGis اقدام به تهیه نقشه مشاغل مزاحم در سطح محدوده موردمطالعه شده است؛ بر این اساس بالاترین میزان تراکم مشاغل مزاحم در محدوده موردمطالعه، مابین کوچه شهید رنجبر در قسمت شمالی و شرق خیابان تا خیابان غدیر (دانشگاه پیام نور) در قسمت غربی خیابان است؛ به‌طوری‌که سر نبش خیابان غدیر کارگاه جوشکاری دروپنجره‌سازی وجود دارد و سپس از کوچه بهارستان42 که کارگاه اره تیز کنی می‌باشد تا روبروی خیابان شهید رفعت آزاد (خیبر) و همچنین از کوچه‌های بهارستان 13 و امام‌زاده جعفر تا بهارستان 11 است.
با توجه به حجم روزافزون ترافیک شهری، عرض خیابان مذکور، در آینده این خیابان دارای ظرفیت لازم و جوابگو نخواهد بود. نکته قابل توجه دیگر اینکه از نظر مکانی کاربریهای مذکور به دلیل قدمت وجودی خود در فاصله کمی از خیابان قرار دارند و به تبع آن از پیاده‌رو و حتی حاشیه خیابان جهت انجام خدمات خود بهره و استفاده می‌برند؛ این امر باعث آن گردیده که علاوه بر اینکه پیاده‌رو، اشغال و مانعی بر راه پیاده‌روی شود؛ موجب حذف قسمتی از خیابان جهت تسهیل عبور و مرور شده و علتی مزید بر دیگر علل جهت افزایش ترافیک این خیابان شده است. نکته حائز اهمیت دیگر اینکه در این محدود کاربری مسکونی از آمار بالایی برخوردار می‌باشد و لزوم توجه به این امر در مواجهه با مشاغل آلاینده و مزاحم شهری در این محدوده از اهمیت بسیار بالایی برخوردار می‌باشد. بدین ترتیب با توجه به اینکه این خیابان یکی از خیابانهای اصلی و پرتردد شهر بوشهر می‌باشد، ساماندهی کاربریهای مشاغل مزاحم و آلاینده در حاشیه این خیابان، باید موردتوجه قرار گیرد.
شکل 3. میزان تراکم مشاغل مزاحم در محدوده موردمطالعه
این مطالعه و پژوهش، با هدف بررسی و تحلیل کاربریهای مزاحم شهری در خیابان عاشوری شهر بوشهر به اجرا درآمد. از دیدگاه برنامهریزی و مدیریت شهری می‌توان گفت که آلودگی و مزاحمت، پدیده‌هایی هستند که در اصل از هم‌جواری و تعامل سازمان نیافته فضاهای شهری با فعالیت‌های صنعتی ناشی می‌شوند که علل عمده این وضعیت عبارت‌اند از: تحصیل منافع اقتصادی، توسعه سریع شهری، استقرار صنایع قدیمی در کنار بازارها و مراکز شهری و ... (مهندسان مشاور فرنهاد، 1381). هدف مدیریت شهری پدید آوردن شهری سالم است که نشانه‌های آن عبارت‌اند از: فضای تمیز، محیط‌زیست پایدار، داشتن جامعه‌ای منسجم، مشارکت بالای مردم، برآوردن نیازهای اساسی، شهری زنده و پویا، حداقل سطح مناسب از بهداشت عمومی، دارا بودن وضعیت بالای بهداشتی و غیره (سلمان منش، 1373: 13-2).
یکی از مراحل مهم در فرایند برنامهریزی کاربری اراضی شهری مرحله ارزیابی کاربری‌ها و سنجش میزان تناسبات لازم در چارچوب معیارهای کمی و کیفی است. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از ارزیابی کمی کاربریهای موجود در محدوده موردنظر، مشخص شد که تعداد 28 نوع صنف یا شغل مزاحم در محدوده موردمطالعه از نوع مشاغل گروه دوم و سوم و مجموعاً به تعداد 60 مکان و شغل می‌باشند. از این تعداد حدود 88 درصد، یعنی 53 مورد آن از مشاغل آلاینده و مزاحم نوع دوم و مابقی 7 مورد یعنی حدود 12 درصد از این مشاغل در محدوده خیابان عاشوری از مشاغل نوع سوم می‌باشند.
نتایج حاصل از تحلیل کیفی در ماتریس سازگاری کاربریهای موجود در محدوده خیابان عاشوری بیانگر آن است که متوسط سازگاری کاربریهای این خیابان 57/30 درصد بوده است. کاربری اداری با 7/72 درصد بیشترین میزان سازگاری و کاربریهای فرهنگی ورزشی و آموزشی با 5/54 درصد در وضعیت نسبتاً سازگار با کاربریهای اطراف خود قرار دارند و کاربریهای کارگاهی و همچنین خدمات خودرویی با 7/63 درصد در شرایط نسبتاً ناسازگار با کاربریهای اطراف خود قرار دارند.
ازنظر ماتریس مطلوبیت برخی از کاربریهای این محدوده ازجمله کاربریهای آموزشی و بعضاً مسکونی به دلیل قرارگیری در مجاورت خیابان از آلودگی صوتی رنج می‌برد؛ همچنین کاربریهای کارگاهی و همچنین خدمات خودرویی موجود در این محدوده ازنظر آلودگی صوتی، شرایط بهداشتی و همچنین هوا و بو وضعیت نامناسبی را ایجاد نمودند.
شایان‌ذکر است که پژوهش‌های مشابهی در این رابطه صورت گرفته است. قرخلو و فرجام (1380)، در تحقیق خود با بررسی وضعیت ساماندهی کارگاه‌های مزاحم شهری در کرمانشاه به این نتیجه رسید که با توجه به سروصدای ناشی از فعالیت‌های صنعتی، بوی ناخوشایند، آلودگی آب، آلودگی منظر و آثار زیان‌بار آن بر زندگی شهری و ناسازگاری صنایع و کارگاه‌های مزاحم از سطح محدوده موردمطالعه ساماندهی و انتقال آن‌ها امری ضروری می‌باشد. این یافتهها با نتایج پژوهش حاضر، کاربری کارگاهی (جوشکاری) و خدمات خودرویی در کنار خیابان اصلی استقرار دارند، ازنظر آلودگی صوتی، شرایط بهداشتی و همچنین هوا و بو وضعیت نامناسبی را ایجاد نمودند و در تضاد کارکردی با سایر کاربریهای موجود و مجاور خود در این محدوده می‌باشند؛ و لزوم توجه به آن‌ها در برنامه‌ریزی‌های شهری لازم و ضروری می‌باشد. فلسفی زاده (1385) در پایان‌نامه خود با عنوان (ساماندهی صنایع و کارگاه‌های مزاحم شهری در منطقه 4 شیراز) به دسته‌بندی صنایع کارگاهی بر اساس میزان مزاحمت و آلایندگی به صنایع مجاز، مشروط و غیرمجاز، به ضوابطی برای ساماندهی آن‌ها در داخل شهر و یا انتقال به خارج از محدوده شهری پرداخته است. درنهایت راهبردهای ساماندهی در قالب تثبیت صنایع و کارگاه‌های غیر مزاحم، ساماندهی صنایع مشروط اما مزاحم و جابه‌جایی صنایع غیرمجاز را ارائه داد.
اوگبوآگو و آجیو (1998) در مقاله‌ای با عنوان (بررسی آلودگی‌های صنعتی در ایالت آنامبرا در نیجر) آلودگی ناشی از کارگاه‌ها و مشاغل صنعتی را بررسی کردهاند. یدلا (2006) در مقاله‌ای با عنوان (فرایندهای مسائل محیطی در مومبئی) برخی از علل آلودگی آب‌وهوا و تولید ضایعات جامد در شهر مومبئی را صنعتی شدن شدید، نارسایی و ناکافی بودن اقدامات مربوط به کنترل انتشار انواع آلودگی‌ها، و فقدان مدیریت کارآمد برشمرده و گستره تأثیر آلاینده‌های این شهر را در سطوح محلی و منطقهای برآورد کرده است. دورسان و دیگـران (2006) تـأثیر طرح‌هـای شهری را بر آلودگی صوتی مورد مطالعه قـرار داده و نقشه آلـودگی صوتی برای ۳۶۶ نقطه نمونه در خیابانهای اصلی بخش مرکز شهرکونیا (قونیه) در ترکیه را با استفاده از GIS ارائه کردهاند.
نتایج مطالعات یادشده، تأییدکننده نتایج پژوهش حاضر در بعد ساماندهی کاربریهای مشاغل مزاحم و آلاینده شهری در محدوده موردمطالعه (خیابان عاشوری شهر بوشهر) می باشد، توجه به این نکته حائز اهمیت است که در این محدوده، کاربری مسکونی از آمار بالایی برخوردار می‌باشد و لزوم توجه به این امر در مواجهه با مشاغل آلاینده و مزاحم شهری در این محدوده از اهمیت بسیار بالایی برخورداراست؛ و نظر به اینکه این خیابان یکی از خیابانهای اصلی و پرتردد شهر بوشهر می‌باشد، ساماندهی کاربریهای مشاغل مزاحم و آلاینده در حاشیه این خیابان، از اهمیت و ضرورت بالایی برخوردار است و باید موردتوجه قرار گیرد.
با توجه بـه کمبود فضای اکثر کاربری‌ها ازنظر ابعاد، برخی از کاربریهای اداری فضایی بیش‌ازحد نیاز را اشغال کردهاند که لازم است در این زمینه برنامهریزی صحیحی انجام و تلاشی مضاعف به عمـل آیـد. به دلیل محدودیت‌های مکانی و فضا و با توجه به شاخص‌های مکان گزینی کاربری‌ها، تفکیک قطعات با توجه به تراکم شهری، به کار بستن کادری متخصص و فنی در امور شهری، می‌تواند عاملی مؤثر در رشد و توسعه آتی ایـن محدوده و خیابان باشد.
با توجه به یافته های تحقیق، راهکارهای زیر پیشنهاد می شود:
[1]. World Health Organization
[2]. Ogbuagu and Ajiwe
[3]. Anambra
[4]. Holden
[5]. Yangang
[6]. Yedla
[7]. Mumbai
[8]. Dursun
[9]. Konya
[10] . از 11 نوع کاربری محدوده مورد مطالعه، تعداد 5 کاربری از آن‌ها در رتبه کاملاً سازگاری با کاربری مسکونی بوده است ().
)
