Measuring the Quality of Urban Environment in Small Cities in East Azerbaijan Province

مقدمه

با رواج و کاربرد مفاهیم اجتماعی نوینی هم­چون رفاه اجتماعی، عدالت اجتماعی و کیفیت زندگی در قلمرو برنامه‌ریزی و توسعه به دلیل نگاه­ صرف کالبدی- کارکردی برنامه­ریزی­ها به ابعاد و جنبه‌های مختلف زندگی در گذشته، به کارگیری این مفاهیم در جهت دستیابی به معیارهای کیفی در مطلوبیت کیفیت محیط‌های شهری، دخالت دادن فاکتورهای محیطی، فرهنگی و اجتماعی و روانی به عنوان اصلی ضروری مطرح شد. به تبع چنین رویکردهایی و با توجه به اینکه در سده کنونی شمار کسانی که در شهرها زندگی می­کنند و فرآیند شهری شدن همچنان رو به افزایش است و برآوردن نیازها و انگیزه­های اساسی انسان در محیط­های شهری، مفهوم "کیفیت محیط شهری" به عنوان فضای زندگی مردم دنیا، به عنوان موضوع بنیادی مورد توجه پژوهشگران، دانشگاهیان، سیاستگذاران و شهروندان قرار گرفته است (Mahdizadeh et al, 2006: 301. Pacione, 2003:1).

 اهداف اصلی این رویکرد، در دو محور تحلیل و ارزیابی شرایط کالبدی محیط سکونت و تصورات ذهنی شهروندان از وضعیت کیفی محیط زندگی خویش تبیین و تعریف می­شود. در این راستا بهبود زندگی مردم نیازمند توجه کردن به تأثیرات خاص ویژگی‌های محیطی و مورد توجه قرار دادن ارتباط مردم با محیط­شان است. این پدیده ما را برای یافتن یک محیط مسکونی که در آن سازگاری بین انسان و محیط بنیادی است، راهنمایی می­کند. در بسیاری از نقاط جهان سلامت و رفاه فردی از کمبودهای کیفیت محیطی مانند فقدان زیربناهای مناسب، هوای آلوده، سر و صدای ترافیک، ازدحام و بزهکاری، که روی هم رفته کیفیت زندگی فردی را دچار مشکل می‌کنند، تأثیر می‌پذیرد. پژوهش­های مختلفی بر روی کیفیت محیط مسکونی نشان داده­اند که کفیت محیط شهری به همان اندازه تحت تأثیر جنبه­های فیزیکی است، که متأثر از جنبه­های اجتماعی و برنامه‌ریزی است.

 از این­رو، برای تحقق اهداف رویکرد کیفیت محیط لازم است سطح رضایتمندی ساکنان از هریک از مولفه­ها و متغیرهای مربوط به وضعیت کیفی محیط سکونتشان در قالب امتیازهای کمی تعیین شود؛ به عبارت دیگر، در این رویکرد، ارزیابی کیفیت محیط شهری اولین گام در مدیریت کیفیت محیط نواحی سکونتی شهر است که از عوامل زیادی متأثر می­باشد. از مهم‌ترین این عوامل می­توان به انواع آلودگی­ها (هوا، آب، فاضلاب­های شهری، زباله­ها و غیره) محیط­زیست شهری، نحوه ارتباطات و دسترسی­ها، وجود تسهیلات و خدمات رفاهی، وجود امنیت اجتماعی، توجه به قشرهای خاصی از جامعه، فرهنگ و هویت آن­ها اشاره کرد. این عوامل هرچند که می­توانند به صورت مستقل عمل نمایند، اما بی­تردید هرگونه تغییر و پویایی در هر کدام از آن­ها سایر عوامل موجود در محیط را تحت تأثیر قرار می­دهد. بدین ترتیب، توجه به این عوامل و سنجش و ارزیابی آن­ها ما را در بهبود بخشی و ساماندهی محیط شهری یاری می‌نماید(Moloudi, 2009; 2. Aminsalehi, 2008: 2).

در این میان، بحث کیفیت در محیط­های سکونتی از جمله شهرهای کوچک (شهرهای زیر 50 هزار نفر) با توجه به شرایط و خصوصیات خاص خود از اهمیت بالایی برخوردار می­باشد؛ چرا که از یک طرف کنترل تغییرات محیط­های شهرهای کوچک هماهنگ با رشد روزافزون آنها باعث خواهد شد تا اینکه در طی زمان مشکلاتی را که ممکن است در روند رشد اجتماعی- اقتصادی، کالبدی و ابعاد مختلف آن شهر قرار گیرد، مرتفع سازد؛ از سوی دیگر، سنجش کیفیت محیط در شهرهای کوچک به دلیل اهمیت این نوع شهرها در سلسله مراتب شهری و ناحیه خودشان ونقشی که می‌توانند در نواحی اطرف خود عهده­دار گردیده امری لازم و ضروری است تا ضمن شناسایی وضعیت کیفیت محیط در این شهرها و تلاش در جهت بهبود آن الگوهای مناسب کیفیت محیطی برای توسعه­های جدید که با برنامه و طرح‌ریزی قبلی شکل می‌گیرند، شناسایی شده و به کار گرفته شود. آن­چه که به عنوان شهرهای کوچک در متون شهری رایج شده، بحث­های پردامنه­ای را در ارتباط با ماهیت، اهمیت و مسائل مختلف این شهرها از جمله کیفیت زندگی آن­ها در پی داشته است. شهرهای کوچک به عنوان یک عامل در ایجاد تعادل منطقه‌ای و با خصوصیات خاص محیطی، اجتماعی و اقتصادی خاص خود مورد توجه قرار گرفته­اند. این شهرها هر اندازه که کوچک هم باشند، با توجه به ماهیت شهری آن­ها دارای گستره­ای از مسائل و مشکلات هستند. امروزه توجه به شهرهای کوچک در کشورهای توسعه یافته نیز یک اولویت است، زیرا این شهرها با بهبود کیفیت زندگی در بسیاری از زمینه­ها می­توانند برای بهبود و کمک به مسائل اجتماعی، روانی، بهداشتی و انسانی ساکنان کمک گرفته شود(Cabro- Ramirez & Zuria, 2011: 213). با توجه به این امر، تحقیق حاضر در پی سنجش کیفیت محیط شهری در چند شهر کوچک­ استان آذربایجان­شرقی شامل عجب­شیر، ایلخچی، ملکان و آذرشهر و شناسایی مولفه­های موثر بر آن به نگارش در آمده است.

  بحث کیفیت محیط از جمله مباحث مهم در ادبیات برنامه‌ریزی شهری، شهرسازی و سایر رشته­های مرتبط تلقی می­شود که به ویژه در دهه­ها و سال­های اخیر توجه بسیار زیادی بدان شده است. شناسایی عوامل موثر بر میزان رضایت و نارضایتی از نواحی سکونتی، می­تواند به عنوان یکی از کلیدی­ترین معیارهای سنجش اقدامات و برنامه­ها در حیطه اقدامات و برنامه­ریزی مربوط به شهرها باشد؛ چرا که یکی از ابزارهای رسیدن به اهداف برنامه­ریزی شهرها، ارزیابی محیط­های شهری برمبنای نظرات ساکنین خود آن منطقه است. در واقع ارزیابی ساکنان از محیط­های سکونتی­شان می­تواند به عنوان یکی از مهم­ترین معیارهای سنجش دستیابی به اهداف و ارزیابی میزان موفقیت برنامه­ریزی­های شهری از جمله طرح­های مربوط به کیفیت محیط مطرح شود. با توجه به این که شهرهای کوچک­ دارای ویژگی­ها و محیط­های سکونتی خاص خود هستند ارزیابی و سنجش وضعیت کیفی این محیط­ها که در میزان رضایتمندی از آن­ها تجلی می­یابد، دارای ضرورت و اهمیت بالایی می­باشد.

   هدف کلی این پژوهش سنجش میزان کیفیت محیط در شهرهای عجب­شیر، ایلخچی، ملکان و آذرشهر و بنا به ضرورت، اتخاذ سیاست­ها و تدوین و برنامه­ریزی راهکارهای کالبدی و غیرکالبدی جهت ارتقای کیفیت محیط در محدوده مطالعاتی می‌باشد.

   در همین راستا، این پژوهش در پی پاسخگویی به این سوال‌ها است:

- از دیدگاه ساکنین شهرهای منتخب وضعیت عمومی کیفیت محیط و رضایتمندی از شرایط موجود در چه سطحی قرار دارد؟

- مولفه­های موثر بر فرآیند ارزیابی کیفیت محیط شهری و رضایتمندی ساکنین محدوده مورد مطالعه کدامند؟

روش­ تحقیق

روش تحقیق در مقاله حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی بوده و جمع­آوری داده­ها و اطلاعت به صورت اسنادی و پیمایشی خواهد بود. بدین­سان با مطالعه منابع داخلی و خارجی برای مبانی نظری تحقیق و بررسی نظریاتی که پیرامون موضوع تحقیق بیان شده است روش اسنادی و کتابخانه­ای لحاظ خواهد شد و در روش میدانی و به منظور آزمون فرضیه­های انتخاب شده، از طریق پرسشنامه و مشاهده داده­های مورد نیاز جمع­آوری شد و در نهایت اطلاعات استخراج شده از پرسشنامه­های مورد نظر، با استفاده از آزمون T تک نمونه و روش تحلیل سلسله­مراتبی چند متغیره و با استفاده از نرم­افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار می­گیرند. تحلیل رگرسیون چندگانه یک تکنیک آماری برای تحلیل رابطه بین یک متغیر وابسته (شاخص­های سطح بالاتر) و دو یا چند متغیر مستقل است(ویژگی های سطح پایین‌تر). تحلیل رگرسیون چند گانه برای پیش­بینی مورد استفاده قرار می­گیرد. معمولا این روش برای سنجش رابطه بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته به کار می­رود و اثرات مجموعه­ای از متغیرهای مستقل را بر روی متغیر وابسته می­سنجد. هم‌چنین این روش برای سنجش وزن‌های رگرسیون استاندارد شده به کار می­رود. یعنی وقتی که ضریب بتا برای مشخص کردن اهمیت نسبی شاخص­های سطح پایین­تر بکار می­رود، سنجش وزنها بسیار حائز اهمیت است. از مزیت های عمده روشHMR بالا بودن میزان درستی نتایج آن است. پاسخ­دهندگان اهداف واقعی را ارزیابی می­کنند. یکی دیگر از مزیت­های این روش این است که کار نظردهی می­تواند بوسیله پرسشنامه انجام پذیرد و باعث صرفه جویی در وقت شود. علاوه بر این تعداد بیشتری از مردم مورد سوال قرار می­گیرند و این امر می­تواند در بالا رفتن اعتبار بسیار مفید باشد(Asgharizadeh, 2008: 24-27).

  جامعه آماری این پژوهش شامل تمام خانوارهای ساکن در شهرهای عجب­شیر، ایلخچی، ملکان و آذرشهر می­باشند؛ در این تحقیق برای برآورد حجم نمونه از روش کوکران استفاده شده که تعداد 340 نمونه تعیین شد که برای مستندسازی بیشتر داده­های به دست آمده و هم‌چنین اطمینان از نتایج پرسشگری این تعداد نمونه به 450 مورد افزایش یافت. در این فرمول سطح اطمینان برابر 95 درصد و خطای 5 درصد در نظر گرفته شده است. سپس با توجه به جمعیت هر کدام از شهرها، تعداد نمونه بین شهرها توزیع گردید، که بر این اساس شهر عجب­شیر با حجم نمونه 115 مورد، شهر ایلخچی با حجم نمونه 80 مورد، شهر ملکان با حجم نمونه 105 مورد و بالاخره آذرشهر با حجم نمونه 150 مورد، حجم نمونه این تحقیق را تشکیل دادند. نحوه نمونه‌گیری نیز در این تحقیق، نمونه­گیری تصادفی می­باشد.

   مدل تجربی سنجش کیفیت محیط ساختاری سلسله­مراتب دارد که در آن معیارها، جزء معیارها و متغیرهای موثر در فرآیند سنجش کیفیت محیط شهر سطوح مختلف مدل را تشکیل می‌دهند. به طور کلی می­توان از منابع و روش­های متفاوتی نظیر رجوع به عرف جامعه، مرور متون مربوطه و مصاحبه با ساکنان یا کارشناسان برای تعیین و ایجاد متغیرهای مربوط به موضوع کیفیت محیط شهر استفاده کرد.

   سازماندهی متغیرها را نیز می­توان از دو رویکرد «تجزیه­ای» یا «بالا به پایین» و ترکیبی یا «پایین به بالا» انجام داد. حاصل هر دو رویکرد یاد شده (تجزیه­ای یا ترکیبی) درخت ارزشی در زمینه کیفیت محیط است. متغیرهای درخت ارزش به عنوان معیاری برای ارزیابی کیفیت محیط شهر به کار می­روند. ساختار این درخت نشان می­دهد که کدام متغیرهای سطح پایین­تر بر متغیرهای سطح بالاتر تأثیرگذارند یا به بیان آماری کدام متغیرهای مستقل و کدام متغیرهای وابسته‌اند(Aminsalehi, 2008: 87).

بر اساس مدل بکار گرفته شده در این تحقیق، به منظور ساختاربندی و ایجاد درخت ارزش کیفیت محیط در محدوده مورد مطالعه از روش کل به جزء (بالا به پایین) استفاده شده است. در مدل مورد بحث، کیفیت محیط شهری، در سطح اول درخت ارزش قرار دارد. در سطح دوم، محیط شهری شهرهای عجب­شیر، ایلخچی، ملکان و آذرشهر و محیط سکونتی آن­ها قرار دارند. بر اساس مدل مزبور شاخص‌ها و زیر شاخص‌های سازنده و متغیرها در پنج سطح قرار می­گیرند که در نمودار 1، این سطوح آمده است.

در ارتباط با متغیرها و شاخص­های ذکر شده در این مدل بایستی خاطر نشان شد که با توجه به ویژگی­های شهرهای کوچک از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و کالبدی- محیطی که تا حدودی متفاوت از شهرهای میانی و بزرگ می­باشد، این متغیرها نیز با در نظر گرفتن این امر و شرایط این شهرها طراحی گردیده است.

محدوده مورد مطالعه

شهر عجب­شیر مرکز شهرستان عجب­شیر (یکی از شهرستان‌های جنوبی استان آذربایجان­شرقی) در ساحل دریاچه ارومیه (چیچست) واقع شده است.

   این شهر در 45 درجه و 53 دقیقه و 45 ثانیه طول شرقی، 37 درجه و 28 دقیقه و 39 ثانیه عرض شمالی واقع شده و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 1300 متر است(Babak, 2010: 19).

شهرستان عجب­شیر بر اساس تقسیم­بندی از نظر کوپن، جزء اقلیم سرد کوهستان­های غربی محسوب می­شود. تا آغاز اولین سرشماری عمومی کشور که در سال 1335 شمسی انجام شد، اطلاع درستی از شمار جمعیت شهر عجب­شیر و تغییرات آن نداریم. ظاهراً جمعیت این شهر هم­مانند دیگر نقاط کشور قبل از سال 1335، به علت مرگ­ومیر فراوان به رغم باروری زیاد، رشدی تقریباً ثابت داشته است.

در سرشماری سال 1335 این شهر 4041 جمعیت داشت که این تعداد جمعیت در سال 1390 به 26280 نفر جمعیت با 7758 خانوار رسیده است (در طول این 55 سال جمعیت شهر عجب­شیر بیش از 6 برابر شده است(Statistical Centre of Iran, 2011).

از نظر شکل و بافت شهری، شهر عجب­شیر به صورت خطی حول محور ارتباطی تبریز- مراغه در امتداد شمالی- جنوبی شکل گرفته است. محققین علت وجودی این شهر را به عوامل مختلفی از جمله شرایط مناسب جغرافیایی، دسترسی به منابع آب، عامل پدافندی و نظامی و عامل بازرگانی و راه‌های تجاری نسبت

داده­اند (Babak, 2010: 155- 158).

 ایلخچی یکی از شهرهای استان آذربایجان­شرقی است که در بخش ایلخچی شهرستان اسکو واقع شده‌است. این شهر در ۲۵ کیلومتری جنوب غرب کلان‌شهر تبریز قرار گرفته‌ است. جمعیت این شهر، براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال1390خورشیدی، ۱۵۲۳۱ نفر بوده‌است، که از این جهت، هیجدهمین شهر پرجمعیت استان آذربایجان شرقی محسوب می‌شود. ایلخچی مرکب از کلمه­ی ایلخی و پسوند چی می باشد. ایلخی. (ترکی، اِ)رمه و گله اسبان و چی در ترکی پسوند نسبت شغلی است و دارنده و متصدی معنی می‌دهد. در نتیجه ایلخچی یعنی جایی که شغل مردم آن نگهداری و پرورش اسب باشد. البته این­کار درگذشته صورت می­گرفت و تعداد افرادی که الان به پرورش ونگهداری اسب مبادرت می­ورزند بسیار کم می­باشد. 77 درصد از مردم این شهر باسواد و ۲۳ درصد بی‌سواد می­باشند. مردم این شهر قبلاً کشاورز بوده‌اند و اکنون اکثراً در کارخانه‌های اطراف یا ادارات تبریز و خود ایلخچی شاغلند. شهر ایلخچی به جهت قرار گرفتن در جاده ترانزیتی، شاهرگ اتصال استان‌های کردستان و آذربایجان غربی به‌وسیله بزرگراه شهید کلانتری از وسط دریاچه اورمیه به استان آذربایجان شرقی می‌باشد. هچنین به‌وسیله ایستگاه زارعی که در ۳ کیلومتری شهر ایلخچی قرار گرفته به شبکه راه‌آهن سراسری کشور دسترسی دارد (Eilkhchi Municipality Portal, 2013).

ملکان یکی از شهرهای جنوب­غربی استان آذربایجان­شرقی و مرکز شهرستان ملکان است. این شهر با 25312 نفر جمعیت در سال 1390 به عنوان دوازدهمین شهر استان شناخته می‌شود. ملکان در جنوب­شرقی دریاچه ارومیه و در محل اتصال استان‌های آذربایجان­شرقی و آذربایجان­غربی قرار گرفته است. این شهر بر سر راه تبریز- میاندوآب و در 150 کیلومتری جنوب مرکز استان واقع شده است.

شهر ملکان که پیش­تر «ملک­کندی» خوانده می­شد، پیشینه تاریخی طولانی داشته و به دلیل آب­و­هوا و موقعیت گذرگاهی مناسب، از گذشته­های دور مسکن اقوام مختلفی بوده است؛ به‌طوری که از 6 هزار سال پیش از میلاد، روستاهای عباس­آباد و قوریجان از اصلی­ترین سکونتگاههای این منطقه به شمار می‌رفته است. از نظر آب­ و هوایی این شهر جزء اقلیم­های سرد کوهستانی قرار می­گیرد (Malekan Municipality, 2013).

آذرشهر یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی و مرکز شهرستان آذرشهر است. کوهستان سهند در سمت شرقی آذرشهر قرار گرفته و از همین روی، این شهر از آب­وهوای مناسبی برخوردار گشته است. هم‌چنین دریاچه ارومیه در غرب آذرشهر واقع شده و دارای زمین‌های مسطح در مناطق شمال‌غربی حوالی دریاچه ارومیه و مناطق کوهستانی در شرق و جنوب­شرقی می­باشد و آب ­و هوای این منطقه نیز در تابستان­ها گرم می­شود. این شهر در 45 درجه و 85 دقیقه طول شرقی، 37 درجه و 46 دقیقه عرض شمالی و در ارتفاع 1468 متری از سطح دریا قرار گرفته است. آذرشهر در 54 کیلومتری جنوب­غرب تبریز و در محور تبریز- بناب واقع شده است.

جمعیت آذرشهر بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390 بالغ بر 39918 نفر بوده است و به عنوان هشتمین شهر استان آذربایجان ­شرقی شناحته می­شود. هم‌چنین تعداد خانوارهای ساکن این شهر 9854 خانوار بوده است. آذرشهر یکی از شهرهای تاریخی آذربایجان است که منابع قدیمی آن را به صورت ده نخوارگان و ده نخیرجان نوشته­اند        (Azarshar Governor Website, 2013).

در پایان این بخش لازم به ذکر است که دارا بودن ویژگی‌هایی هم­چون جمعیت کم (زیر 50 هزار نفر)، عوامل اقتصادی مانند درآمد پایین نسنبت به شهرهای میانی و بزرگ و ساخت شغلی جمعیت که تا حدودی زیادی نسبت به شهرهای دیگر بیشتر مردم در بخش اول اقتصادی شاغل هستند، پایین بودن امکات رفاهی زندگی، مشکلات عدیده در ارتباط با رشد و توسعه، این شهرها را در زمره شهرهای کوچک قرار داده است.

مبانی نظری

بسیاری از دانشمندان علوم شهری، کیفیت محیط شهری را یکی از مولفه های کیفیت زندگی می­دانند. بنابراین می­توان گفت کیفیت محیط یک قسمت از کیفیت زندگی است و شامل تمام فاکتورهایی می­شود که بخشی از رضایتمندی انسان­ها را تشکیل می­دهند(Rafieian et al, 2007: 2).

در واقع جنبه­های خاص محیط به عنوان عناصر کلیدی مربوط به کیفیت زندگی فرد شناخته می­شوند. به عبارت دیگر می­توان گفت کیفیت زندگی شهر در ارتباط مستقیم با کیفیت آن است یعنی اگر کیفیت زندگی در شهر مناسب باشد، این امر به خاطر کیفیت بالای محیط شهر است. کیفیت محیط شهری یک مفهوم مبهم است که از عوامل انسانی و طبیعی که در مقیاس­های متفاوت فضایی عمل می­کنند منتج می­شود. به عبارت دیگر، کیفیت محیط شهری یک پارامتر متغیر فضایی و پیچیده است که از عمکرد فاکتورهای به‌هم‌ پیوسته از جمله جزیره گرمایی شهر، توزیع فضای سبز، تراکم ساختمان‌ها، شکل و طرح آنها و کیفیت هوا تشکیل شده است (Nichol,2005: 49).

کیفیت محیط شهری مدت­هاست که در نوشته­ها و تحقیقات جغرافیایی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. این امر با استفاده از داده‌های کمی، توصیفات کیفی، تبیین­های اندیشمندانه و ویژگی­های محیط توصیف و تشریح شده است. اما، به کارگیری کیفیت محیط شهری در عمل دشوار بوده و درک و فهم کامل آن هنوز در دسترس نیست. کیفیت محیط شهری اساساً یک مفهوم چند بعدی بوده و شامل ابعاد فیزیکی، فضایی، اقتصادی و اجتماعی محیط­زیست شهری می­شود.این مفهوم می­تواند از جنبه­های متفاوتی از جمله طرح­ریزی فیزیکی شهری، زیرساخت‌ها اثرات اقتصادی، خط مشی­های حکومت، اعتقادات عمومی و عوامل و واقعیت­های اجتماعی سنجیده شود(Liang & Weng, 2011: 43).

به طور کلی تحقیقات در زمینه کیفیت محیط شهری نخست از کیفیت مسکن و رضایت از محیط سکونتی شروع شده و به تدریج به مقیاس­های وسیع­تر در سطح محلات، شهر، منطقه و کشور کشیده شده است. در بسیاری از متون نظری مرتبط در ارتباط با کیفیت محیط و کیفیت محیط شهری تعاریف متعددی وجود دارد که در زیر به چند نمونه از آن­ها اشاره می­شود:

کیفیت محیط شهری عبارت است از شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و کالبدی- فضایی محیط شهری که نشان دهنده میزان رضایت و یا عدم رضایت شهروندان از محیط شهری می­باشد (Shamaei & Poorahmad, 2005: 274).

کیفیت محیط به عنوان شاخصی برای اندازه­گیری درجه­ای از محیط که برای زیست انسان مناسب می­باشد، مورد استفاده قرار گرفته است. بر طبق استانداردهای برنامه شهری چین، مفهوم کیفیت محیطی شهر می­تواند چنین تعریف شود؛ کیفیت محیطی شهر درجه­ای است که تمام محیط یا برخی عناصر محیط در مقیاس شهر، همانند اتمسفر و آب جهت زیست انسان، اقتصاد شهری و محیط اجتماعی مناسب باشد(Kaili, 2003: 6).

کیفیت محیط یک مفهوم چند بعدی است که با مفاهیمی هم­چون کیفیت زندگی، کیفیت مکان، ادراک و رضایت شهروندی و قابلیت زندگی اشتراکاتی دارند به طوری که در بسیاری موارد به عنوان معانی مشابه در نظر گرفته می­شوند. کیفیت محیط به صورت یک مفهوم پیچیده شامل ترکیبی از ادراکات ذهنی، ویژگی­ها و ارزش‌هایی است که در میان افراد، گروه­ها و جوامع متفاوت است(Rafieian et al, 2011; 47).

کیفیت محیط شهری بستگی به کیفیت زیرساختهای شهر و مدیریت مناسب آنها دارد، و شامل محیط کالبدی(فیزیکی) مانند (مدیریت آب باران، کیفیت هوا، فضای سبز، سروصدا، ترافیک و...)، تسهیلات مربوط به مسکن (تامین آب، برق، گاز، تلفن، بهداشت، دفع فاضلاب و...) و محیط اجتماعی (جامعه، استقلال،

کنش­های اجتماعی، احساس رضایت و امنیت اجتماعی) می‌شود.(Kamruzaman et al, 2007: 14).

سه دیدگاه متمایز در ارتباط با شکل­گیری کیفیت محیط شهری وجود دارد. به عقیده لینچ (1981)، عناصر سازنده سیمای شهر خوب و کیفیت مطلوب شهرهای موفق عبارتنداز: سرزندگی (محیط­زیست سالم)، ادراک (حس مکان و هویت)، تناسب (انطباق فضایی)، دسترسی (دسترسی به مردم، فعالیت‌ها و اطلاعات) و کنترل. جیکوبز و اپلیارد  (1987) از سرزندگی، هویت و کنترل، دسترسی به فرصت­ها، اصالت و ارزش، خوداتکایی شهر و یک محیط مطلوب برای همه به عنوان اهداف بنبادی برای آینده بک محیط مناسب را نام می‌برند.

  علاوه بر این، کارمونا و همکاران (2003)، آگاهی به اهمیت

نفوذپذیری، تنوع، پاکیزگی و انعطاف­پذیری را عناصر سازنده کیفیت محیط شهری می­دانند. به طور خلاصه، کیفیت محیط شهری بایستی پاسخگوی سرزندگی، زندگی شخصی افراد، شخصیت و منش انسان­ها، زیبایی­شناسی، ارتباط میان افراد، پیوستگی، دسترسی، رویت­ شدگی و تنوع باشد             (Zeren Gulersoy et al, 2009: 112). محقق دیگری با توجه به بررسی مطالعات انجام شده در زمینه کیفیت محیط شهری عوامل تعیین­کننده کیفیت محیط شهری را در قالب چهار دسته تقسیم­بندی نموده است:

1. 1.  عوامل اقتصادی شهر: این عوامل می­تواند درآمد خانوارها، تأمین مواد غذایی، کارایی، عملکرد افراد، هزینه­های شهری، امنیت شغلی، موقعیت اقتصادی، نبود انحصار اقتصادی و غیره.
2. 2.  عوامل فیزیکی: عبارتند از ازدحام جمعیت، تراکم مسکونی، حمل­ و­ نقل شهری، ساختار فیزیکی، دسترسی­های مناسب، هویت، تنوع محیطی، بافت شهری، آسایش، سروصدا، ایمنی.

3. عوامل اجتماعی و فرهنگی: عبارتند از سن، جنس، نژاد، مذهب، فشارهای روانی، خشونت، دزدی، ترس، فقر، انحرافات، بیماری­های مسری و آلودگی محیط زیست.

1. عوامل سیاسی: عبارتند از توزیع عادلانه ثروت درون شهری، متعهد بودن نسبت به نظام سیاسی و قانونی، عدالت(Rafieian & Asghari, 2007; 31).

دیدگاه­ها و نظریه­های کیفیت محیط شهری

کوین لینچ معتقد است نظریات مربوط به کیفیت محیط شهری سه گروه هستند. اولین تئوری ها درصدد تحقق نظم جهان هستی بودند تا به این طریق یک حس وحدت با جهان پدید آورند. در مقابل بی نظمی، جنگ، طاعون و قحطی مصونیت پیدا کنند و سلسله­مراتب اجتماعی را تحکیم بخشند. شهرهای خوب، حس درستی، شکوه و شگفتی و احساس ثبات و تکامل القاء می‌کنند. دومین گروه، مدل ماشین، که کارایی را مدنظر قرار داده و حمایت از فعالیت، دسترسی خوب، تعمیر و بازسازی آسان را از اهداف خود می­داند. قابلیت بهره برداری از جهان مادی در جهت تحقق اهداف خود، آزادی انتخاب، آزادی برای مبادله و یا اصلاح، آزادی در مقابل معانی تحمیل شده یا موانع را ارج می­نهد. از نظر آرمانی این مربوط به یک دنیای مطبوع و عملی می­شود که اجزای آن ساده و استاندارد شده بوده و به سادگی قابل تغییر است و هیچ کدام به تنهایی اهمیت ندارند، به برابری و تخصیص یکدست اهمیت داده می­شود .گروه بعدی، استعاره اورگانیک نیز همانند مدل جهان هستی امنیت و تداوم را مورد توجه قرار می­دهد و به طور خاص به ارزش­هایی چون سلامتی و رفاه، تعادل فیزیولوژیکی، پرورش موفق بچه و حفظ و بقای موجودات نظر دارد. این مدل به روابط اهمیت می­دهد: رابطه بین فرد و محیط و نظام اجتماعی وی، احتراز از طرد کردن و بیگانگی، تماس با طبیعت. تجلی نظم ارگانیک و غنای احساس و تجربه در این دیدگاه خصوصیات مطلوبی هستند(lynch, 1997; 479).

  در ارتباط با نطریه­های کیفیت محیط شهری، رویکردهای مختلفی در روند توسعه و تکمیل مفاهیم کیفیت محیط در نواحی سکونتی ارائه شده است. از جمله می­توان به رویکرد سیاست‌گذاران[1]، دیدگاه روان­شناختی- ادراکی[2] و رویکرد تحقیق تجربی[3] ساکنان اشاره کرد.

1. 1.   دیدگاه سیاست­گذاران

این دیدگاه که اغلب از سیاست­های محیطی کشورها در سطح جهان شکل می­گیرد با توجه به شرایط غالب اقتصادی، اجتماعی و محیطی مناطق متفاوت است و از یک کشور تا کشور دیگر در رابطه با چگونگی روشهای برخورد با مسأله کیفیت محیط تفاوته­های زیادی وجود دارد. دیدگاه سیاست‌گذاران بر پایه دو رویکرد متخصص محور[4]  و مخاطب محور[5] قرار دارد. رویکرد مخاطب­محور بر اساس سطوح متفاوت ادراک محیطی مخاطبی قرار دارد. یعنی از مخاطبان درباره عواملی که می­تواند بر روی آن­ها تاثیر بگذارد نظر سنجی می­شود و بدینوسیله متغیرهای کیفیت محیط استخراج می­شوند. اما در دیدگاه متخصص محور، نظرات کارشناسان مبنای تصمیمات قرار می­گیرد.(Van Poll, 1997: 14).

لازم به ذکر است که دیدگاه مخاطب­محور ذهنی است، زیرا متکی به ادراکات، مشاهدات و برداشت­های شخص از محیط خود است. اما دیدگاه کارشناس­محور عینی است چرا که بیشتر مقیاس­ها و ابزارها(استانداردها و مقیاس­ها) علمی و تکنیکی را شامل می­شود(Bonaiuto, 2003: 24).

1. 2.      دیدگاه روان­شناختی- ادراکی

آنچه که شهروندان از شهر درک می­کنند، بخش اعظم علل حرکات و رفتارهایشان را توجیه می سازد.

این واقعیت باید بیش از پیش در تشریح زندگی فضای شهری و در اقدامات مربوط به بهبود و اصلاح آن مورد توجه قرار گیرد. این بحث به روانشناسی رفتاری[6] مربوط می­شود. درک محیط شهری، فرایندی ذهنی است که از طریق ارتباط انسان و فضای پیرامون او انجام می­گیرد. انسان، پیام های حسی محیط را دریافت کرده و تصویری از محیط در ذهن خود بوجود می­آورد.

یکی از عوامل موثر در شکل گیری این تصویر، خاطرات فردی یا جمعی از محیط است. در این تعریف فضاهای خاطره انگیز فضاهایی هستند که انسان قبلا آنها را تجربه کرده و با آنها آشنایی دارد. هر چه تعداد فضاهای آشنا در محیط زندگی بیشتر باشد، امکان برقراری ارتباط ساده تر خواهد بود. یافتن فضاهای آشنا باعث احساس آرامش و امنیت در محیط خواهد شد. در مقابل، تغییر، تبدیل و یا از میان رفتن فضاهای آشنا، حس گمگشتگی، بی­ریشه بودن و از دست دادن بخشی از زندگی را در انسان بوجود می آورداز نقطه­نظر این رویکرد ارتباط بین شخص- محیط توسط هر دو ویژگی­های شخص و محیط متأثر می­شود. بدین ترتیب که در ارتباط بین شخص و محیط هم ویژگی­های شخصی(هم­چون سن، وضعیت اجتماعی- اقتصادی، خصیصه­های روان‑شناختی و ...) و هم خصیصه­های محیط(هم­چون ارزش­های موجود در محیط یا ظرفیت ارزشی آن، قابلیت سنجش­پذیری و ویژگی­های خاص محیط دخیل می­باشند. در مورد رابطه محیط و رفتار انسان چهار موضع­گیری نظری به شرح زیر قابل تشخیص است:

الف.رویکرد اختیاری: محیط هیچ تأثیری بر رفتار انسان ندارد)؛

ب.رویکرد امکان­گرا: محیط تأمین­کننده رفتار انسان و کمی بیشتر از آن است)؛

ج.رویکرد احتمال­گرا: به عدم قاطعیت نظام وقوع رفتارهای انسان و محیط عمل طراحان معتقد است ولی فرض می‌کند که اساس رفتار انسان متغیر است؛

د.رویکرد جبری: شاخه­ای از نظریه تکامل که محیط را تعیین‌کننده اصلی رفتار انسان می­داند(Lang, 2002; 114).

3.  دیدگاه تحقیقات تجربی

 دیدگاه تحقیقات تجربی بر اساس تحقیقات انجام گرفته در زمینه کیفیت محیطی ادراکی استوار است. به عبارت دیگر، این مرور تنها به مطالعاتی محدود می­شود که (الف) بر روی کیفیت محیط سکونتی شهری متمرکز شده باشند، (ب) در آنها رضایتمندی از سکونت معیار غالب ارزیابی باشند، (ج) مشاهده‌گران ساکنان خود محل باشند و (د) محیط­های سکونتی شهری بر مبنای گستره وسیعی از شاخص­ها ارزیابی شوند. در این مطالعات، ساکنان در مورد موقعیت و شرایط سکونتی فعلی بر مبنای مجموعه­ای از شاخصهای کیفیت مورد سوال قرار می‌گیرند. این کار یا به وسیله پرسشنامه و یا توسط مصاحبه رودررو انجام می­گیرد. تحلیل آماری جواب­های پاسخگویان در تعیین شاخص­های کیفیت محیطی و یا ارزیابی اهمیت نسبی شاخص‌ها یا مشخصه­ها با توجه به کیفیت محیطی ادراکی مورد توجه قرار می­گیرند(Van Poll, 1997: 18).

  با توجه به رویکردهای معرفی شده، در تحقیق حاضر رویکرد تحقیقات تجربی مورد استفاده قرار گرفته است.

   در جدول1، نتایج حاصل از تحقیقات انجام شده در رویکردهای مختلف به طور خلاصه آورده شده است.

جدول 1. نتایج بررسی نظریه­های کیفیت محیط شهری

                                               مأخذ: Ibid; 151

یافته­ها

برای ارزیابی رضایت از ویژگی­های مورد بررسی از آزمون T تک­نمونه استفاده کرده­ایم. به این ترتیب که اگر فرض کنیم X یک متغیر تصادفی بیانگر ویژگی مورد بررسی باشد، داشتن رضایت را می­توان معادل گزاره (m>a) که در آن m مجموع X است، دانست. از این نظر انجام آزمون فرضهای

   اگر منجر به رد فرض H0شود، می­توان داشتن رضایت را نتیجه گرفت. در زیر نتایج این آزمون به طور جداگانه برای هر یک از شاخص­ها نشان داده می­شود.

سنجش کیفیت محیط شهری و محیط سکونتی در شهر عجب­شیر

همان­طور که مشخص است، کیفیت محیط شهری در سطح سوم مدل، از سه شاخص تشکیل شده است که عبارت­اند از: ویژگی­های کالبدی، ویژگی­های کارکردی و ویژگی­های محتوایی. بررسی کیفیت محیط شهری شهر عجب­شیر بر مبنای امتیاز شاخص­ها و بر اساس ارزش­گذاری لیکرت و با در نظر گرفتن اختلاف میانگین از میانه نظری (عدد 3) انجام شد. به همین منظور، برای به­دست آوردن میزان کیفیت محیط شهری و کیفیت محیط سکونت از طرف شهروندان از آزمون T تک نمونه­ای استفاده شد. همان­طور که در جدول2، ملاحظه می‌شود شهر عجب­شیر در ارتباط با کیفیت محیط شهری با به دست آوردن میانگین 94/2 از کیفیت محیط شهری نسبتاً پایینی برخوردار می­باشد؛ در ارتباط با کیفیت محیط سکونتی، این شهر با به­دست آوردن میانگین 09/3 دارای محیط سکونتی نسبتاً مطلوبی از دیدگاه پرسش­شوندگان می‌باشد. در نهایت نیز، با ترکیب شاخص­های کیفیت محیط شهری و کیفیت محیط سکونتی شهر عجب­شیر، وضعیت کلی کیفیت محیط شهری عجب­شیر به دست آمد که با توجه به جدول 3، میانگین کلی در حد ناچیزی (01/0) کم­تر از حد متوسطه گویه‌هاست؛ هرچند این امر نشان­دهنده کیفیت مناسب این شهر نیست، ولی با کمی اغماض می­توان چنین استباط کرد که کیفیت محیط شهری این شهر در وضعیت خوب (متوسطی) قرار دارد.

جدول 2. نتایج آزمون T تک نمونه­ای برای شاخص­های مربوط به کیفیت محیط شهری و محیط سکونتی در شهر عجب­شیر

جدول 3. نتایج ازمون T تک نمونه ای برای ارزیابی

 کیفیت محیط شهری شهر عجب­شیر

سنجش کیفیت محیط شهری و محیط سکونتی در شهر ایلخچی

نتایج حاصل از سنجش میزان کیفیت محیط شهری در شهر ایلخچی نیز بدین صورت بود که:

  نتایج حاصل از آزمون T تک نمونه حاکی از تفاوت در شاخص­های کیفیت محیط شهری در این شهر بود؛ بدین ترتیب که پرسش­شوندگان از کیفیت کالبدی و کیفیت کارکردی شهر ایلخچی ابراز نارضایتی کرده و تنها کیفیت محتوایی شهر را مناسب ارزیابی کرده­اند. بر همین اساس از محیط شهری خود رضایت چندانی را نداشتند. هم‌چنین در ارتباط با کیفیت محیط سکونتی نیز با توجه به میانگین به دست آمده(87/2) شهروندان این شهر از کیفیت محیط سکونتی ابراز نارضایتی کرده­اند.در کل نیز، با توجه به جدول 5، و با در نظر گرفتن مجموع کیفیت محیط شهری، پاسخ‌گویان وضعیت کیفیت محیط شهری شهر ایلخچی را مناسب ارزیابی نکرده­اند.

جدول 4. نتایج آزمون T تک نمونه­ای برای شاخص­های مربوط به کیفیت محیط شهری و محیط سکونتی در شهر ایلخچی

جدول 5. نتایج ازمون T تک نمونه ای برای ارزیابی

کیفیت محیط شهری شهر ایلخچی

سنجش کیفیت محیط شهری و محیط سکونتی در شهر ملکان

با بررسی جدول‌های  6 و 7، که در ارتباط با بررسی کیفیت محیط شهری و سکونتی شهر ملکان می­باشد، می­توان به این نکات پی برد:

  شهروندان ملکانی در ارتباط با کیفیت کارکردی و محتوایی کیفیت محیط شهری خود ابراز رضایت کرده­اند (باتوجه به میانگین­های به دست آمده)، اما نسبت به کیفیت کالبدی کیفیت محیط شهری خود نظر مثبتی نداشتند. در مجموع ساکنین این شهر کیفیت محیط شهری خود را تا حدودی نامناسب ارزیابی کرده­اند. در ارتباط با کیفیت محیط سکونتی نیز با توجه به نتایج به دست آمده، این شاخص نیز از وضعیت چندان مطلوبی بین پرسش­شوندگان برخوردار نبوده. در مجموع پاسخ­دهندگان شهر ملکان از وضعیت کلی کیفیت محیط شهری خود تا حدودی ابراز نارضایتی کرده­اند.

جدول 6. نتایج آزمون T تک نمونه­ای برای شاخص­های مربوط به کیفیت محیط شهری و محیط سکونتی در شهر ملکان

جدول 7. نتایج ازمون T تک نمونه ای برای ارزیابی

کیفیت محیط شهری شهر ملکان

سنجش کیفیت محیط شهری و محیط سکونتی در شهر آذرشهر

با بررسی جداول 8 و 9، نتایج زیر در ارتباط با کیفیت محیط این شهر بدست می­آید:

   با توجه به میانگین­های به­ دست آمده برای شاخص­های کالبدی و کارکردی محیط این شهر (به ترتیب 10/3 و 07/3)، این مطلب حاصل می­شود که پرسش­شوندگان شهر آذرشهر از وضعیت این دو شاخص ابراز رضایت کرده­اند. اما نسبت به شاخص کیفیت محتوایی (با میانگین 90/2) ابراز نارضایتی کرده­اند. هم‌چنین شهروندان شهر آذرشهر نسبت به کیفیت محیط سکونتی خود با توجه به میانگین به دست آمده از جدول 9، وضعیت این محیط را

نامناسب بیان کرده­اند. در مجموع نیز، ساکنان این شهر کیفیت

محیط شهری خود را با توجه به میانگین به دست آمده (96/2) مناسب ارزیابی نکرده‌اند.

جدول 8. نتایج آزمون T تک نمونه­ای برای شاخص­های

کیفیت محیط شهری و محیط سکونتی در شهر آذرشهر

جدول 9. نتایج ازمون T تک نمونه ای برای ارزیابی کیفیت محیط شهری شهر آذرشهر

سنجش کلی کیفیت محیط شهری شهرهای مورد مطالعه

در نهایت نیز به منظور سنجش کیفیت محیط شهری همه شهرهای مورد مطالعه باهم، نتایج به دست آمده از بررسی جداگانه این شهرها، را با هم ترکیب (کامپیوت) نموده تا وضعیت این چهار شهر باهم به دست آید. نتیجه به دست آمده با توجه به جدول10، حاکی از کیفیت نامناسب محیط شهری در این چهار شهر کوچک می­باشد.

جدول 10. نتایج ازمون T تک نمونه ای برای ارزیابی کیفیت محیط شهری شهرهای مورد مطالعه

تعیین و رتبه­بندی معیارهای موثر بر کیفیت محیط شهری شهرهای مورد مطالعه

به منظور رتبه­بندی معیارها و جزء معیارهای موثر بر کیفیت محیط شهری از دید ساکنان از روش تحلیل رگرسیونی چند متغیره استفاده شد. در این روش می­توان از «ضرایب بتا β» برای تعیین اهمیت نسبی یک متغیر مستقل استفاده کرد. در واقع ضرایب بتا نشان ­دهنده میزان تأثیرگذاری هر یک از متغیرهای مشاهده شده (معیارها و جزء معیارهای سازنده کیفیت محیط شهری) بر متغیر پنهان (کیفیت محیط شهری) است. بزرگ بودن مقادیر بتا نشان­دهنده اهمیت نسبی و نقش آن در پیش­بینی و تبیین متغیر وابسته است. به عبارتی از ضرایب بتا برای میزان اثر متغیرهای مستقل بر روی متغیر وابسته استفاده می­شود.

   نتیجه رتبه­بندی در سطوح مختلف در شکل شماره 2، ارائه شده است. بر اساس نتایج حاصل از این روش، اهمیت معیار کیفیت محیط مسکونی شهرهای مورد مطالعه بالاتر از معیار کیفیت محیط شهری در این چهار شهر کوچک بوده است(در سطح دوم)(« 587/0=β» در مقابل «523/0=β»). هم‌چنین در میان معیارهای سازنده کیفیت محیط شهری و کیفیت محیط مسکونی در شهرهای عجب­شیر، ایلخچی، ملکان و آذرشهر(در سطح سوم) ویژگی تسهیلات واحد مسکونی (433/0=β) و ویژگی­های عملکردی (427/0=β) بیشترین تأثیر را بر میزان رضایت از کفیت محیط شهری داشته­اند. در نهایت نیز در میان جزءمعیارهای سازنده کیفیت محیط شهری شهرهای منتخب از دیدگاه ساکنین این شهرها، جزء معیارهای خدمات تجاری (287/0=β)، امنیت و روابط اجتماعی (280/0=β) و خدمات تفریحی (264/0=β) از اهمیت بالاتری نسبت به سایر جزء معیارها برخوردار بوده­اند.   

جدول 11. نتایج آزمون T تک نمونه در

شهرهای منتخب

بحث و نتیجه­گیری

از مهم­ترین دغدغه­هایی که همواره نهادهای مدیریتی و برنامه‌ریزی در شهرها با آن مواجه بوده­اند، کیفیت محیط شهری است. از همین­رو، تحلیل و ارزیابی شرایط کیفی محیط­های شهری از طریق روش­های کمی و مدل­های تجربی، رویکردی است که محققین و مدیران شهرها برای شناسایی سطح کلی کیفیت محیط شهری و مولفه­های نامطلوب محیطی و وزن و اهمیت نسبی آن­ها در میزان کیفیت محیط شهری به کار گرفته‌اند. همانطور که در بخش مبانی نظری (بحث دیدگاه­ها و نظریه­های کیفیت محیط شهری) عنوان گردید مدل­های گوناگونی برای تشریح و تبین ابعاد و مولفه­های کیفیت محیط شهری ارائه شده است که هر کدام از آن­ها از نگاه خود به پیش‌بینی احساس رضایت­مندی ساکنین از کیفیت محیط سکونتی­شان پرداخته­اند. اما در این زمینه اتفاق نظر کاملی در زمینه کیفیت محیط و ابعاد مختلف آن میان محققان وجود ندارد. با توجه به رویکردهای معرفی شده در این پژوهش، رویکرد تحقیقات تجربی مورد استفاده قرار گرفته است. این امر به خاطر جامع بودن این رویکرد و توجه آن به ابعاد سکونتی و هم‌چنین به خاطر کارآیی ان در موضوعات مربوط به کیفیت، حمایت از ماهیت سلسله­مراتبی مفهوم کیفیت محیطی و سنجش آن بر مبنای رضایت یا آزردگی خاطر شهروندان است. هم‌چنین بر اساس مدلی که بر مبنای این رویکرد برای سنجش کیفیت محیط شهرهای مورد مطالعه طراحی شده است، سعی گردیده که حتی­الامکان معیارهای پذیرفته شده میان محققان مورد استفاده قرار گیرد و در تعیین معیارها هم بعد عینی و هم بعد ذهنی آنها به صورت توامان در نظر گرفته شود. با در نظر گرفتن این مباحث، پژوهش حاضر اقدام به سنجش کیفیت محیط شهری در شهرهای کوچک و شناسایی و رتبه­بندی مولفه­های موثر بر رضایتمندی از کیفیت محیط شهری در شهرهای مورد مطالعه کرده است. نتایج این تحقیق نشان داد که:

- شهرهای کوچک باتوجه به محیط سکونتی و شرایط خاص اقتصادی- اجتماعی حاکم بر این شهرها، از عوامل و فاکتورهایی در شکل­گیری کیفیت زندگی متأثرند که می­توان از جمله آن­ها به شرایط اجتماعی و فرهنگی این شهرها هم‌چون سرمایه اجتماعی این شهرها، وجود و تداوم روابط همسایگی قوی و ... در این زمینه اشاره کرد؛ از جمله عوامل موثر دیگر در این ارتباط نوع اقتصاد و معیشت ساکنان این شهرها و نیز محیط سکونتی این شهرها را می­توان دخیل دانست.

-      با توجه به جداول 3، 5، 7 و 9، چهار شهر کوچک مورد مطالعه در این تحقیق شامل شهرهای عجب­شیر، ایلخچی، ملکان و آذرشهر با توجه به شرایط شهرهای کوچک که در مقدمه ذکر گردید، بالنسبت از کیفیت محیط شهری پایینی برخوردار هستند. زیرا نتایج به دست آمده از آزمون فرضیه اول تحقیق که در پی شناخت وضعیت موجود این شهرها از لحاظ کیفیت محیط شهری بوده است، میانگین به دست آمده برای هر چهار شهر موجود نسبت به حد میانه درنظر گرفته شده (عدد 3)، پایین­تر بود؛ شهر عجب­شیر عدد 99/2، ایلخچی عدد 92/2، ملکان عدد 97/2 و شهر آذرشهر عدد 96/2. در نهایت نیز در همین رابطه، نتایج به دست آمده از چهار شهر را باهم ترکیب(کامپیوت) کرده و سطح کلی این چهار شهر نیز باهم مورد بررسی قرار گرفت؛ میانگین نتیجه به دست آمده از حد میانه کم­تر بود؛ بدین ترتیب فرضیه اول تحقیق مورد تأیید قرار گرفت. با بررسی هر یک از چهار شهر به صورت جداگانه، نکات زیر نیز در ارتباط با کیفیت محیط شهری آن­ها استنباط می­شود:

• در بین چهار شهر مورد مطالعه عجب­شیر، ایلخچی، ملکان و آذرشهر، شهر عجب­شیر دارای بالاترین کیفیت محیط شهری بوده (با میانگین 99/2) و شهر ایلخچی دارای پایین­ترین کیفیت محیط شهری بین شهرهای مورد مطالعه می­باشد(با میانگین 92/2).
•  در هر چهار شهر میانگین به دست آمده در ارتباط با کیفیت محتوایی بالاتر از حد متوسط بوده و این امر نشان دهنده وضعیت مناسب ویژگیهای محتوایی(اجتماعی، فرهنگی) در شهرهای کوچک می‌باشد که شاید این وضعیت ناشی از کوچک بودن شهرها و محیط آشنا بین ساکنین و روابطی که  شکل‌گرفته از همین محیط باشد.
• در شهر عجب­شیر در بین شاخص­های مختلف محیطی و سکونتی، شاخص کیفیت محتوایی(با میانگین 39/3) بیشترین و کیفیت کارکردی (با میانگین 31/2) کم­ترین رضایت را بین ساکنین به دست آورده­اند. بدین ترتیب می­توان با اتخاذ شیوه‌ها و راهکارهایی از جمله تقویت خدمات آموزشی مراقبت­های اجتماعی، توجه بیش‌تر به خدمات اجتماعی- فرهنگی و خدمات اوقات فراغت در ارتقاء خدمات بهداشتی ضمن پرداختن به شاخص­های دیگر سبب ارتقاء بهتر محیط شهری شهروندان عجب‌شیری گردید.
•  در شهر ایلخچی نیز که کیفیت پایین­تری را نسبت به سایر شهرها دارا می­باشد، به ترتیب کیفیت محتوایی (با میانگین 40/3) و کیفیت کالبدی (با میانگین 76/2) بالاترین و پایین­ترین رضایتمندی را به خود اختصاص داده بودند. از این­رو توجهات بیش‌تر مسئولین این شهر نسبت به بهبود کیفیت محیط این شهر را با مدنظر قرار دادن و به نوعی اولویت­ بخشی به مواردی هم­چون ریزدانگی و اندازه ساختمان­ها، توجه بیشتر به بحث دسترسی­ها و تقویت مراکز عمومی و مراکز خرید و نیز پارک‌ها و بوستان‌ها محیط شهری مناسب­تری را برای ساکنین این شهر فراهم آورند.
•  در شهر ملکان نیز رضایتمندی نسبت به شاخص‌های کیفیت محیط شهری و سکونتی متفاوت بود. بدین تریب که کیفیت عملکردی (با میانگین 06/3) و کیفیت محیط مسکونی (با میانگین 96/2) به ترتیب بیش‌ترین و کم‌ترین میزان رضایتمندی را در بین شاخص­های مختلف به دست آورده­اند. توجه بیشتر به ابعاد محیط سکونتی از جمله ارتقاء تسهیلات مسکونی(از جمله نوسازی و بهسازی مساکن و بهبود تسهیلات داخلی ساختمان‌ها) می­تواند با در نظر داشتن سایر مولفه­ها

 محیط بهتری را برای زندگی ساکنین این شهر فراهم آورد.

•  شهر آذرشهر در بین چهار شهر مورد مطالعه تنها شهری بود که کیفیت محتوایی میانگین پایین­تری را نسبت به سایر شاخص­ها به دست آورد (با میانگین 90/2)؛ کیفیت کالبدی نیز با میانگین(10/3) بهترین وضعیت را بین سایر شاخص­ها دارا بود. در این بین توجه بیشتر به مسائل امنیتی و ایجاد نشاط و پویایی بیشتر بین مردم و افزایش کیفیت بهداشت محیطی می­تواند کیفیت محیط بهتری را برای شهروندان این شهر فراهم آورد.
•  نتایج مربوط به رتبه­بندی و تعیین مولفه­های واقع در سطوح مختلف مدل نشانگر اهمیت بیشتر معیار کیفیت محیط سکونتی نسبت به معیار کیفیت محیط شهر می‌باشد (587/0=β) در مقابل (523/0=β). در سطح دوم مدل نیز به ترتیب ویژگی­های عملکردی داشته­اند. در میان شاخص­های کیفیت محیط شهری نیز به ترتیب جزءمعیارهای خدمات تجاری (287/0=β)، امنیت و روابط (437/0=β) و تسهیلات واحد مسکونی (433/0=β) بیش‌ترین اهمیت را اجتماعی (280/0=β) و خدمات تفریحی (264/0=β) بیشترین و جزمعیارهای احساس تعلق به مکان (173/0=β)، فضاها و بناها (192/0=β) و دسترسی و حمل­و ­نقل (198/0=β) کمترین اهمیت را در کیفیت محیط شهری داشته­اند.

1. Policy maker's perspective

2. Cognitive-Psychological Perspective

3. Empirical Research Perspective

[4] . Expert-based

[5] . Exposure-based

6. Behaviorism