مقدمه

افزایش و رشد سریع جمعیت، توام با گسترش شهرنشینی و شهری شدن جهان، مشکلات فراوانی در کشورهای مختلف، به ویژه کشورهای جهان سوم ایجاد کرده است. شهرها با افزایش ناهنجاری اجتماعی، کمرنگ شدن هویت و حس تعلق اجتماعی، کمبود مسکن و گسترش آلونک نشینی و اسکان غیر رسمی، کاهش ایمنی و امنیت شهرها، گسترش مشکلات اکولوژی اجتماعی و محیطی و در مجموع کاهش کیفیت زندگی مواجه می­شوند(Sarrafi, 2003: 73). این رشد فزاینده و جهانی شدن در دو گروه از کشورها، جنسیتی شده است: یکی کشورهایی که از حیث ساختاری، تجارت جهانی و فردگرایی پست­مدرن، با مردم‌‌ سالاری نظام سرمایه­داری غربی به هم تنیده شده اند و دیگر، کشورهایی با جاذبه­های جنسیتی و نژادی که بر پایه به کارگیری مهاجران زن در مشاغل ساده کم­ درآمد برای شهرهای جهانی پر ­درآمد، شکل گرفته‌اند. این تغییر ساختار جهانی اخیر، با قدرت­ها و نیروهای مردسالانه دولتی، مذهبی، فرهنگی و خانوادگی تقویت و مستحکم شده است .(Momsen, 2004: 206)

   با این حال، اگر افزایش جمعیت شهرها و گسترش آنها را به معنای چند برابر شدن مسائل و مشکلات موجود در شهرها به همراه افزایش درخواست خدمات بدانیم، در این بین، نهادها و مراجع مدیریت شهری که مسئولیت حل مشکلات و پاسخگویی به نیازها بر عهدة آنان است، با چالش­های عدیده­ای رو به رو خواهند شد. که در این میان می­توان به کیفیت زندگی ساکنان شهرها اشاره کرد.  یکی از اهداف مهم هر نظام و ساختار اقتصادی- سیاسی و اجتماعی در جهان، تامین حداکثر رفاه اقتصادی و اجتماعی مردم است(Fanni, 2010: 58). مطالعات کیفیت زندگی، مورد توجه فزآینده محققان در رشته­های گوناگون علمی هم‌چون برنامه‌ریزی، جغرافیا، جامعه­شناسی، اقتصاد، روانشناسی، علوم سیاسی، پزشکی، بازاریابی و مدیریت می‌باشد.

   با توجه به توسعه و گسترش شهرها در کشورهای پیشرفته و رو به پیشرفت، مطالعات کیفیت زندگی به ابزار مهمی برای برنامه‌ریزی و مدیریت شهرهای پایدار و قابل زیست تبدیل شده است(Hatami Nejad et al, 2012: 30). کیفیت زندگی شهری، مقوله­ای میان رشته­ای، پیچیده، چند بعدی و مرتبط با جنبه­های ذهنی (کیفی) و عینی (کمی) است که تعاریف و مفاهیم متعددی در مورد آن ارائه شده است. کیفیت زندگی ارتباط متقابل میان جامعه، سلامت، اقتصاد و شرایط محیطی است که انسان و توسعه اجتماعی را تحت تاثیر قرار می‌دهد(Schyns & Jeroen, 2004: 5). کیفیت زندگی شهری احتمالا احساس خوبی است از ترکیبی از عوامل مرتبط با حس مکان یا هویت مکان از قبیل خاطر جمعی، حس تعلق، دسترسی­ها و غیره (Profect & Power., 1992: 134). در تعریف دیگر می­توان کیفیت زندگی شهری را معادل احساس رضایت کلی از زندگی دانست(Foo, 2000: 46).

   یکی از مهم­ترین مسائل مرتبط با کیفیت زندگی، یافتن معیارها و ترکیب شاخص­های ارزیابی سطح و سنجش تغییرات کیفیت زندگی شهری است. در این میان یکی از معیارهایی که می­توان با آن کیفیت زندگی را سنجید، میزان رضایت شهروندان از شاخص­ها و متغیرهای مختلف است که می­توان اظهار کرد بعد ذهنی کیفیت زندگی در این بررسی­ها مورد توجه است. در بعد عینی بر اساس داده­های آماری و ارقام مرتبط، کیفیت زندگی شهری را محاسبه می­کنند.

   در پنجاه سال اخیر، ایران از حیث توجه و تاکید بر اغلب شاخص­های کیفیت زندگی کشوری کوشا بوده است. از زمان شکل­گیری نظام برنامه­ریزی توسعه در چارچوب سازمان برنامه و بودجه تا به حال، رسالت اصلی برنامه­ها در کشور، گسترش رفاه اجتماعی و توسعه انسانی بوده است. تاکنون با وجود بهبودهایی که در کیفیت زندگی مردم صورت گرفته است، اما شاخص­های مربوطه قانع­کننده به‌نظر نمی­رسد(Anbari, 2008: 2). در طول چندین سال گذشته اقدامات مختلفی برای افزایش سطح کیفیت زندگی در مناطق محروم صورت گرفته است، به‌گونه­ای که از اواسط درهه 80 به بعد همواره استان­هایی همانند کردستان به عنوان یکی از مناطق محروم کشور، مورد توجه دولتمردان قرار گرفته است و تلاش­هایی در راستای افزایش سطح زندگی در این استان­ها صورت گرفته است، به گونه­ای که بیشتر این تلاش­ها دربرگیرنده ایجاد و تاسیس کارخانجات مختلف جهت افزایش اشتغال و هم‌چنین رونق بازارچه­های مرزی بوده است که به طور مستقیم بر کیفیت زندگی ساکنان این استان­ها تاثیرگذار خواهد بود. استان کردستان در سال­های گذشته همواره با این چالش مواجه بوده است که در شاخص­های توسعه انسانی در رده­های انتهایی استان­های کشور جای داشته است(http://files.spac.ir/) و بنظر می­رسد ضرورت توجه به کیفیت زندگی در این منطقه از کشور مبرم است. مناطق مرزی استان کردستان بدلیل وجود بازارچه­های مرزی این پتانسیل بالقوه را دارا می­باشد تا کیفیت زندگی شهروندان را افزایش دهد. اما مناطقی همانند شهر قروه که جزء شهر­های مرزی محسوب نمی­شود همواره با چالش­هایی در این زمینه مواجه بوده است. در همین راستا، این پژوهش شهر قروه در استان کردستان را به عنوان محدوده مورد مطالعه انتخاب نموده­ تا میزان کیفیت زندگی در این شهر را مورد بررسی قرار دهد.

   به طور کلی هدف این پژوهش، سنجش میزان رضایت ساکنان شهر قروه از کیفیت زندگی شهری و تفاوت بین کیفیت زندگی زنان و مردان بر اساس شاخص­های مختلفی همانند مسکن، حمل و نقل، امنیت، سلامت، مدیریت شهری و غیره می‌باشد. در این پژوهش با توجه به اینکه میزان رضایت ساکنان سنجیده می­شود، کیفیت زندگی از بعد ذهنی مدنظر محققان می­باشد. در همین راستا سوالات پژوهش به صورت زیر طراحی می­گردد:

-  کیفیت زندگی ساکنان شهر قروه در چه سطحی است؟

-  چه تفاوتهایی میان کیفیت زندگی زنان و مردان در شهر قروه وجود دارد؟

-  آیا اشتغال توانسته است کیفیت زندگی زنان را در شهر قروه ارتقاء دهد؟

   با توجه به بحث محوری کیفیت زندگی شهری که در سالیان گذشته پژوهش­های مختلفی درباره آن صورت گرفته است و تاثیرات مرتبط با آن بر روی ساختار اقتصادی و اجتماعی جامعه، محققان در این پژوهش اهداف زیر را دنبال خواهند کرد:

-  معرفی شاخص­های مرتبط با کیفیت زندگی شهری

-  ارائه الگوی  کیفیت زندگی شهری ساکنان شهر قروه

-  ارائه راهکارهایی در جهت افزایش سطح کیفیت زندگی شهری در شهر قروه

مبانی نظری

در مورد کیفیت زندگی شهری باید خاطر نشان کرد که این مفهوم بسیار انتزاعی است که نمی­توان برای آن تعریفی جامعه و مانع ارائه داد(Majedi et al, 2005: 30)، هم‌چنین این مفهوم، چند وجهی، نسبی و متاثر از زمان و مکان و ارزش­های فردی و اجتماعی است که از یک سو، ابعاد عینی و بیرونی و از سوی دیگر، ابعاد ذهنی و درونی دارد؛ از این رو ارائه تعریف جامعه برای آن آسان نیست (Rezvani & Mansorian, 2007: 4)

   رضایت کلی افراد از زندگی(Foo, 2000: 32) و بهزیستی یا عدم بهزیستی مردم و محیط زندگی آنها (Das, 2008: 300) برخی از تعاریف مورد استفاده برای کیفیت زندگی هستند. بدون شک زمانی می­توان از این مفهوم در برنامه­ریزی­های شهری استفاده کرد که چارچوبی مناسب و قابل اطمینان برای سنجش آن تدوین شود. مفهوم کیفیت زندگی شهری با توسعه پایدار شهری همگرایی بسیاری دارد و حتی می­توانند به جای هم بکار روند(Lotfi, 2008: 71). کیفیت زندگی شهری در واقع به معنای "قابلیت زندگی" یک مکان مطرح می­شود. به عبارتی در یک جامعه شهری، کیفیت زندگی برگرفته از تجربه مشترک ساکنان شهر از محیط شهر (مثلا: کیفیت هوا، آب، ترافیک، فرصت‌های تفریحی، شغلی و غیره) و سطح توانایی شهر در پاسخگویی به اهداف مورد نظر ساکنان شهر می­باشد. به طور کلی رویکرد کیفیت زندگی شهری، تلاشی در جهت ایجاد شهر سالم و فراهم آوردن خدمات شهری مناسب و در دسترس برای همگان در چارچوب پایداری است (Rahnemaei, 2010: 225).

  به طور کلی، کیفیت زندگی شهری، علاوه بر مسائل اقتصادی، نگرانی­های اجتماعی و محیط زیست را نیز مدنظر قرار می­دهد(Baskha, et al 2009: 96). کیفیت زندگی شهری، به نوعی بیانگر وضعیت افراد ساکن در یک شهر می‌باشد.(Roback, 1982: 1259)

  مفهوم کیفیت زندگی ابتدا به حوزه­های بهداشتی و بیماری­های روانی محدود می­شد، اما در طی دو دهه گذشته، این مفهوم از زمینه­های بهداشتی، زیست محیطی و روانشناختی صرف، به مفهومی چند بعدی ارتقاء یافته است. امروزه علاوه بر عوامل فوق، در بررسی­های مربوط به کیفیت زندگی، از عوامل اقتصادی و اجتماعی نیز یاد می­کنند. کیفیت زندگی به عنوان مفهومی برای نشان دادن میزان رضایت فرد از زندگی و به عبارتی معیاری برای تعیین رضایت و عدم رضایت افراد و گروه­ها از ابعاد مختلف زندگی است. این ابعاد می­توانند زمینه­های تغذیه­ای، آموزشی، بهداشتی، امنیت و اوقات فراغت را شامل شود، از طرفی، دیگر امروزه در ادبیات برنامه‎ریزی توسعه، مباحث کیفیت زندگی به عنوان یک اصل اساسی پیوسته مورد نظر برنامه­ریزان و مدیران امر توسعه است(Anbari, 2008: 152).

   در زمینه کیفیت زندگی زنان و مردان و تفاوت­های جنسیتی، تحقیق و نظریه­ خاصی وجود ندارد، اما ذهنیت اغلب شهروندان این است که کیفیت زندگی مردان بالاتر از زنان است. در این زمینه لزوم توجه به زنان در مطالعات کیفیت زندگی شهری مبرم به نظر می­رسد. از آن جهت گفته می­شود که کیفیت زندگی زنان پایین­تر از مردان است که اشتغال مردان از زنان بیشتر است و حضور مردان در فضاهای شهری بیشتر از زنان است. اما به طور کلی سلامت زنان، اشتغال آنها، شادکامی و رضایت از زندگیشان متاثر از شرایط اجتماعی جامعه است و موثر بر آن مولفه­های فوق مفهوم کیفیت زندگی زن را می­سازند. بالا بودن کیفیت زندگی در هر کشور نشانه توسعه پایدار و همه جانبه در آن جامعه است و در نظر گرفتن زنان در برنامه های توسعه و تلاش برای بهبود وضعیت زندگی آنها مساله­ای است که برای رسیدن به پیشرفت همه جانبه نباید آن را نادیده گرفت. زنان نیمی از جمعیت را تشکیل می­دهند و سلامت آنان زیربنای سلامت خانواده­ها و جوامع است. از این رو مطالعه کیفیت زندگی زنان و سلامت زنان بسیار حائز اهمیت بوده است(Bayat, 2010: 577).

  بدون شک در طول سه دهه اخیر، کیفیت زندگی به عنوان جانشینی برای رفاه مادی، به اصلی­ترین هدف اجتماعی کشورهای مختلف تبدیل شده است. امروزه کیفیت زندگی، یکی از چارچوب­های نظری مورد قبول در بررسی شرایط زندگی جوامع مختلف به شمار می­رود(Schmit, 2002: 32).  

   کیفیت زندگی، وضعیت فرد و یا افراد یک جامعه را با توجه به عوامل برون­زایی نظیر فن­آوری تولید، زیرساخت­ها، روابط اجتماعی، نهادهای اجتماعی، محیط زیست و مانند آن‌ها تحت تأثیر قرار می‌دهد. کیفیت زندگی در جریان نحله‌های فکری مختلف توانسته است جایگاه امروزی خود را در جغرافیای برنامه­ریزی پیدا کند. از مکاتب مهمی که بر کیفیت زندگی تاثیرگذار بوده است می­توان به مکتب جغرافیای رادیکال و رفاه و عدالت اجتماعی اشاره کرد. جغرافیدانان رادیکال روی علل توسعه نیافتگی، نابرابری­های ناحیه‌ای و مسائل شهری تمرکز دارند و رفاه و عدالت اجتماعی را در راس برنامه­های خود می‎دانند(Shakoei, 2008: 187).

   بی­تردید مفهوم رفاه اجتماعی وابستگی مستقیمی با عدالت اجتماعی دارد، موضوعی که با جغرافیای رادیکال و به وسیله دیوید هاروی مطرح شد در طول چند دهه اخیر، موضوع عدالت اجتماعی جایگاه ویژه­ای در الگوهای برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای پیدا کرده است و بر اهمیت مقوله کیفیت زندگی در مطالعات شهری بیش از پیش افزوده است(Mehdizadeh, 2005: 48).

   اسمیت از مکتب جغرافیای رادیکال اولین جغرافی­دانی بود که درباره کیفیت زندگی، رفاه اجتماعی و عدالت اجتماعی صحبت کرد و برای بررسی آن از شاخص­های اجتماعی ذهنی و مقایسه عینی استفاده کرد. سازمان ملل متحد از سال 1963 توجه به رفاه اجتماعی را با کمک دولت­ها امری ضروری دانست. امروزه در نظام­های پیشرفته شهرسازی جهان به صور مختلف رفاه اجتماعی شهروندان را تامین می­کنند (Shamaei & Purahmad, 2009: 53).

  کنفرانس شهر سالم نیز که در سال 1978 در شوروی سابق با کمک یونیسف برگزار شد، چندین محور کلیدی داشت شامل: تامین آب آشامیدنی سالم، بهسازی محیط زیست، آموزش، مقابله با بیماری­ها، تهیه دارو، جلوگیری از وقوع حادثه و تغذیه صحیح (Ziyari et al, 2008: 436). هدف از تشکیل این کنفرانس ارتقاء تمامی انسان­ها از نظر چگونه زیستن و سالم و سودمند زیستن به سطح قابل قبول جهانی(Ghaem, 1994: 2).

  تاثیرات پارادایم پایداری بر کیفیت زندگی نیز مشهود است. اگر بخواهیم جامعه کیفیت زندگی شهروندان را در حال و آینده بهتر کنیم فقط باید آن را در چارچوب پایداری قرار دهیم. با آشکار شدن نقش و اهمیت اجتماعات محلی در توسعه پایدار، استفاده از شاخص­های محلی و حفظ ویژگی‌های محلی در برنامه‌ریزی‌ها، این مهم نیز به مطالعات کیفیت زندگی وارد شد. پیش از این تحقیقات کیفیت زندگی در سطح بین­المللی، ملی و به خصوص سطح شهری انجام می­شده اما با نگاه پایداری، سطح محلی برای مطالعات کیفیت زندگی مناسب­تر است.

سنجش کیفیت زندگی شهری (ابعاد و شاخص‌ها)

از حدود دهه پنجم قرن بیستم، مفهوم کیفیت زندگی شهری در مطالعات اجتماعی و مدیریتی بخصوص در مورد اقشار و طبقات ضعیف (همانند کودکان و زنان) و معلولان مورد بحث و بررسی فراوان قرار گرفت. دیدگاه رفاه اجتماعی، کیفیت زندگی مردم را در راس برنامه­های خود قرار داده است و همواره در تلاش است تا با استفاده از شاخص­ها و معیارهای مختلفی، کیفیت زندگی شهری را افزایش دهد. لی در سال 2008، برای سنجش میزان کیفیت زندگی، از هشت شاخص استفاده می­کند که این شاخص­ها را به متغیرهایی برای سنجیدن تقسیم­بندی می­کند. شاخص­هایی که لی استفاده می­کند عبارت­اند از: مسکن، محیط اطراف، وضعیت بهداشتی، کیفیت خدمات عمومی، دسترسی به خدمات، درآمد خانوار و تعاملات اجتماعی(Lee, 2008).

  کیفیت زندگی مقوله­ای میان رشته­ای و مفهومی چند بعدی و پویا می­باشد که متشکل از ابعاد عینی و ذهنی است. کیفیت زندگی از زمان و مکان جغرافیایی و نظام ارزشی جامعه متاثر می­باشد و به احساس رضایت فرد از شرایط زندگی اطلاق می‌شود. برنامه­ریزی برای ارتقاء کیفیت زندگی شهری هم با آمار و ارقام­های عینی و واقعی زندگی شهروندان و هم با درک روانی و ذهنی افراد از موقعیت زندگی آنها در ارتباط است. چه بسا افرادی با امکانات مالی مناسب، در ذهن خود هیچ احساس رضایتی از زندگی خویش نداشته باشند و یا برعکس افرادی با سطح پایینی از استانداردهای زدگی، به عللی متفاوت از زندگی خویش اظهار رضایت نسبی و یا حتی کامل داشته باشند. در همین ارتباط تحقیقات بین­المللی نیز بر این نکته تاکید دارد که داشتن شرایط زندگی مناسب با تخمین شاخص­های عینی همیشه به معنی شادی و احساس سلامت نیست و برعکس(Schyns & Boelhouwer, 2004: 8). در حال حاضر 200 شهر جهان از هر دو شاخص عینی و ذهنی برای محاسبه کیفیت زندگی شهری استفاده می­کنند.

   مدل جکسو نویل^[1] یک مدل شناخته شده در سنجش کیفیت زندگی در آمریکاست که از سال 1985 به طور سالانه برای پایش کیفیت زندگی مورد استفاده قرار می­گیرد و در حال حاضر با 71 شاخص که جنبه­های متفاوت از زندگی را ارزیابی می­کند، برای اندازه­گیری و پایش کیفیت زندگی ارائه شده است. افرادی مانند دیوید اسمیت نیز برای شاخص­های ذهنی از پرسش­نامه و برای ارزیابی شاخص‌های عینی از مشاهده و آمار و ارقام استفاده می‌کنند (Esmit, 2001: 166).( شکل1)

  کیفیت زندگی شهری یکی از مهم‌ترین حوزه‌های مطالعات شهری در کشورهای مختلف است. این مهم به دلیل اهمیت روز افزون مطالعات کیفیت زندگی در پایش سیاست های عمومی و نقش آن به عنوان ابزاری کارآمد در مدیریت و برنامه‌ریزی شهری است. کیفیت زندگی شهری معمولا از طریق شاخص‌‌های ذهنی حاصل از پیمایش و ارزیابی ادراکات و رضایت شهروندان از زندگی شهری و یا با استفاده از شاخص‌های عینی حاصل از داده­های ثانویه و به ندرت با استفاده از هر دو نوع شاخص اندازه­گیری می­شود.

  محققان حوزه کیفیت زندگی معتقدند که شاخص­های ذهنی، قدرت تببین بیشتری دارد، در حالی که شاخص­هایی که بصورت عینی شرایط زندگی را می­سنجند، فقط می­توانند حدود 15 درصد از کیفیت زندگی فرد را تبیین کنند (Ghafari et al, 2009: 4).

شکل 1. نمودار شاخص­ها و متغیرهای سنجش

 کیفیت زندگی شهری

 مأخذ: Delfim, 2006: 415

  در شاخص­های ذهنی، اغلب میزان ضایت مردم را مورد بررسی قرار می­دهند. در پژوهش حاضر، برای سنجش میزان کیفیت زندگی شهری ساکنان شهر قروه از شاخص‌های زیر استفاده شده است که در هر کدام از شاخص­ها، گویه­های مربوطه مورد پرسش قرار گرفته­اند.(شکل2)

شکل 2. نمودار شاخص­های مورد بررسی در پژوهش برای سنجش کیفیت زندگی شهر قروه

پیشینه

در زمینه کیفیت زندگی شهری، مطالعات مختلفی صورت گرفته است که در زیر به چند نمونه خارجی و داخلی آن اشاره می­شود. البته باید به ذکر این نکته پرداخت که مطالعات خارجی دارای پیشینه بیشتری می­باشد ولی در مطالعات داخلی، بحث کیفیت زندگی در چند سال گذشته مورد پژوهش قرار گرفته است.

   سوسیه^[2] در سال 2004، در پژوهشی با عنوان "تحلیلی بر استفاده از تکنولوژی و کیفیت زندگی در غرب تگزاس"، به این نتیجه رسد که استفاده از اینترنت و کامپیوتر به عنوان متغیرهای مستقل، باعث افزایش کیفیت زندگی می­شود.

   لی^[3]در سال 2008، کیفیت زندگی شهری را در هشت متغیر بررسی می­کند و به این نتیجه می­رسد که تمامی متغیرها بر روی کیفیت زندگی تاثیرگذارند و بر حسب برخورداری از این متغیرها، کیفیت زندگی نیز به مراتب بالاتر است.

  داس^[4] در سال 2008، در پژوهشی با عنوان "کیفیت زندگی شهری"، بر پارامترهای رشد هوشمند شهری تاکید دارد و به این نتیجه می­رسد که ارتقاء دسترسی به نیازهای روزمره در سطح محلات، منجر به ارتقاء ابعاد کیفیت زندگی شهری می­گردد.

  رهنمایی، محمدتقی و دیگران در سال1390، در پژوهشی با عنوان "تحلیل کیفیت زندگی در بافت فرسوده شهر میاندوآب"، به این نتیجه دست پیدا می­کنند که شاخص فضای سبز از مهم‌ترین شاخص­های مرتبط با کیفیت زندگی است. در کل با توجه به مقایسه محلات مختلف تاثیر شاخص­های کیفیت زندگی مشهود است.

  قالیباف، محمدباقر و دیگران در سال 1390، در مقاله "ارزیابی کیفیت زندگی شهری، مطالعه موردی، محله یافت آباد"، به این نتیجه رسیدند که وضعیت کیفیت زندگی در منطقه مورد مطالعه در زمینه­های محیطی، اقتصادی و اجتماعی از دید جامعه نمونه مطلوب نبوده و تنها وضعیت حمل و نقل و ارتباطات در حد متوسطی ارزیابی شده است.

  شماعی، علی و دیگران در سال 1391، در مقاله "تحلیل نابرابری شاخص­های کیفیت زندگی در سطح محلات شهر بابلسر"، به این نتیجه رسیده­اند که بین محلات بابلسر نابرابری کیفیت زندگی زیاد است. بیش‌ترین اختلاف نابرابری در عامل دسترسی مشاهده می‌شود و کمترین آن در عامل امنیت است. تفاوت این پژوهش با پژوهش­های صورت گرفته علاوه بر محدوده مورد مطالعه؛ اولا: در شاخص­ها و متغیرهای مورد بررسی است و ثانیا: در این پژوهش بحث جنسیت نیز مورد تاکید است که در هیچکدام از پژوهش­های صورت گرفته به آن توجه نشده است.

روش پژوهش

روش پژوهش به صورت توصیفی-تحلیلی و از لحاظ هدف  کاربردی- توسعه­ای می­باشد. حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران 380 نفر انتخاب گردیده و نمونه­گیری بصورت غیر احتمالی- اتفاقی انجام شده است. داده­ها ابتدا به صورت  کتابخانه­ای (اسناد فرادست) و میدانی (پرسشنامه) گردآوری و در

مرحله بعد اطلاعات جمع­آوری شده از پرسش شوندگان وارد نرم­افزار SPSS شده و بر اساس آزمون­هایT  تک نمونه­ای، Tدو نمونه­ای مستقل، ANOVA )آزمون مقایسه میانگین جامعه­ها) و هم‌چنین آزمون فریدمن تحلیل شده­اند.

محدوده مورد مطالعه

 استان کردستان در سال­های بعد از انقلاب همواره به عنوان یکی از مناطق محروم کشور شناخته می­شده است. پتانسیل‌های طبیعی و انسانی در این استان ضرورت توجه به آن را مبرم کرده است. شهرهای این استان هر کدام به نحوی دارای قابلیت­هایی در زمینه افزایش رفاه شهروندان هستند.

   قروه یکی از شهرهای استان کردستان و مرکز شهرستان قروه است. این شهر در ۹۳ کیلومتری شرق سنندج و در دشت وسیعی قرار گرفته ‌است. رشد و توسعه قروه در طول سال‌های اخیر در امتداد جاده سنندج - همدان انجام پذیرفته‌ است. این شهر پیش‌تر با عنوان اسفندآباد شناخته می‌شده ‌است.

   دشت قروه از مناطق حاصل‌خیز و مستعد کشاورزی بوده و انگور، جو، چغندر،  سیب‌زمینی، صیفی‌جات، گندم و یونجه از مهم‌ترین محصولات آن به‌ شمار می‌رود. همین وضعیت جلوی مهاجرت‌های بی‌رویه از این شهر و روستاهای تابع‌اش را گرفته ‌است؛ به گونه‌ای که منبع اصلی درآمد مردم قروه کشاورزی و نیز در برخی موارد دامداری است.

   قروه سه شهرک صنعتی به نام‌های آونگان، دلبران و سه‌راهی میهم را در خود جای داده‌است؛ هم‌چنین ۸۰ واحد صنعتی در این شهر مشغول به فعالیت‌اند. تمامی موارد فوق می­توانند کیفیت زندگی ساکنان شهر قروه را تحت تاثیر قرار دهد. شهر قروه در سال 1390 بالغ بر 86500 نفر جمعیت دارد (http://www.ghorveh.gov.ir).(شکل3)

شکل 3. محدوده مورد مطالعه (شهر قروه)

یافته­ها

در مجموع حدود 9/38 درصد پرسش شوندگان را مردان و 1/61 درصد آن را زنان تشکیل می­دهند.گروه سنی 30-18 سال بیشترین تعداد پرسش­شوندگان با 3/30 درصد بوده­ند. 3/36 درصد از پرسش شوندگان را افرادی تشکیل می­دهند که دارای مدرک تحصیلی دیپلم و پایین­تر هستند و هم‌چنین 7/28 درصد پرسش شوندگان شاغل بوده­اند(جدول1).

جدول 1. ویژگی­های دموگرافی پرسش­شوندگان

 پرسش‌نامه­ طراحی شده برای تبیین و سنجش میزان کیفیت زندگی شهروندان شامل ده شاخص کیفیت زندگی و گویه­های مربوط به هر کدام از آنها است که بیشتر، مسائل کیفیت زندگی شهری را در بر می­گیرد. برای اندازه­گیری و سنجش  متغیرهای پژوهش از طیف پنج گزینه­ای لیکرت استفاده شده است که با گزینه­های کاملا راضی (5)، راضی (4)، تا حدودی (3)، ناراضی (2) و کاملا ناراضی (1) مشخص شده­اند. در جداول زیر، اطلاعات توصیفی پرسش‌شوندگان نمایش داده می­شود که در قسمت پاسخ به سوالات پژوهش بصورت استنباطی مورد بحث قرار گرفته است.

مسکن به عنوان یکی از مهم­ترین عوامل در شناخت میزان کیفیت زندگی شهری مطرح است که بر اساس اطلاعات جدول2، در شهر قروه مردان بیشتر از زنان از وضعیت مسکن خود احساس رضایت دارند. این احساس رضایت بیشتر در مورد مساحت، فضا، سرانه و نورگیری مسکن می­باشد.

در شاخص بعدی، وضعیت محله به لحاظ سیمای ظاهری، شلوغی، آلودگی صوتی و بهداشت مورد بررسی قرار گرفته است که به عنوان یکی از شاخص­های کالبدی شناخته می­شود. وضعیت محله نشان­دهنده رضایت بیشتر مردان نسبت به زنان است.(جدول3)

جدول 3. وضعیت رضایت از محله در شهر قروه

   امنیت نیز یکی از مهم­ترین عوامل ذهنی در شناخت میزان کیفیت زندگی شناخته می­شود که در شهر قروه متاسفانه احساس امنیت زنان در سطح پایینی قرار دارد و تنها حدود 25 درصد از پرسش­شوندگان زن احساس امنیت (زیاد و خیلی زیاد) می­کنند. امنیت در میان مردان، در وضعیت مطلوب­تری قراد دارد. زنان در فضاهای عمومی، تاریک و فضاهای سبز احساس امنیت کمتری دارند.(جدول4)

  حمل و نقل همواره در میان شاخص­های مربوط به کیفیت زندگی جایگاه خاصی داشته است. دسترسی به حمل و نقل آسان، هزینه‌های آن و سرعت جابه­جایی در شهر قروه نشان دهنده رضایت نسبتا پایین زنان است به طوری که حدود 54 درصد آنان در دو طیف انتهایی جدول جای گرفته­اند.  هم‌چنین در میان مردان نیز این شاخص در وضعیت نسبتا متوسطی قرار دارد.(جدول 5)

   دسترسی به خدمات آموزشی، بهداشتی و مراکز مورد نیاز خانوارها در شهر قروه نشان ­دهنده نارضایتی پایین هم مردان و هم زنان در این شاخص است به طوری که در دو گزینه انتهایی طیف بیش از نیمی از پرسش­شوندگان قرار دارند.(جدول6)

  در شاخص همسایگی که بیشتر ارتباطات و تعاملات در سطح همسایگی و پیوندها و شبکه­های همسایگی مدنظر بوده است، نشان­دهنده وضعیت نسبتا برابر مردان و زنان در میزان رضایت است. در میان زنان حدود 9/66 درصد از پرسش‌شوندگان، گزینه تا حدودی و بالاتر و هم‌چنین در میان مردان نیز حدود 75 درصد همین سه گزینه را انتخاب کرده‌اند.(جدول7)

  امروزه شاخص اقتصادی به عنوان یکی از شاخص­های مهم در سنجش کیفیت زندگی در نظر گرفته می­شود؛ همان‌طور که در جدول زیر نشان داده شده است. میانگین این شاخص در میان زنان و مردان کمتر از حد متوسط است و در میان شاخص­ها مورد بررسی ضعیف­ترین عملکرد را داشته است، بگونه­ای که بیشتر پرسش­شوندگان مطابق جدول 8، نارضایتی خود را اعلام کرده­اند.

   شاخص بهداشتی دیگر شاخص مورد بررسی در این پژوهش می­باشد؛ در شاخص بهداشتی که تمیزی محله و شهر و هم‌چنین انواع آلودگی­ها مطرح است، به طور کلی رضایت در میان هر دو گروه در وضعیت پایینی قرار دارد و این وضعیت به مراتب برای زنان پایین­تر از مردان است.(جدول9)

   شاخص سلامت نشان می­دهد که در میان زنان رضایت بیشتر از مردان است. در این شاخص، وضعیت رضایت بالاتر از حد متوسط برای هر دو گروه قرار دارد.(جدول10)

  بعد از شاخص اقتصادی، شاخص مدیریت شهری در پایین­ترین سطح ممکن قرار دارد. این شاخص به بررسی رضایت از عملکرد مدیریت شهری در شهر قروه می­پردازد.

کیفیت زندگی ساکنان شهر قروه در چه سطحی است؟

برای پاسخ به این سؤال از آزمون T تک نمونه­ای استفاده شده است. آزمون T تک نمونه­ای هنگامی استفاده می­شود که یک نمونه از جامعه داریم و می­خواهیم حالت آن را با یک حالت معمول و استاندارد جامعه کل مقایسه کنیم و یک عدد فرضی را برای مقایسه میانگین نمونه با میانگین جامعه در نظر می­گیریم، در این آزمون هر چقدر میانگین نمونه فاصله بیشتری از میانگین جامعه بییشتر باشد میزان معناداری آزمون بیشتر است. در تفسیر نتایج این آزمون باید دقت کرد که، تفاوت وجود دارد یا خیر؟ معنی‌داری این تفاوت در سطح کوچکتر از 05/0  یا 01/0 انجام می­شود که در این پژوهش سطح کوچکتر از 05/0 در نظر گرفته شده است.(جدول12)

جدول 12. میانگین و انحراف معیار کیفیت زندگی

   با توجه به جدول 12، میانگین کیفیت زندگی که با توجه میانگین تمام شاخص­های مورد بررسی در پژوهش به دست آمده است؛ در شهر قروه کمتر از متوسط (3) است. بنابراین در جدول13، معنادار بودن این تفاوت میانگین با استفاده از آزمونT  تک نمونه­ای مشخص شده است.

جدول 13. آزمونT   تک نمونه­ای جهت بررسی فرضیه پژوهش

   در جدول13، چون مقدار معنا داری (Sig.) از 05/0= a کم‌تر است، بنابراین در آزمون فرض مزبور، فرض H0 رد می‌شود. با توجه به به حد بالا  و حد پایین نشان داده شده در جدول13 که بیشتر به صورت منفی نشان داده شده­اند می­توان نتیجه گرفت که میانگین تمام شاخص­ها کمتر از 3 است. بنابراین می­توان گفت که میزان کیفیت زندگی در شهر قروه با سطح اطمینان 95/0 درصد مطلوب نیست.

  جدول 14، بیانگر این است که میانگین شاخص­های مسکن (14/3)، امنیت (1/3)، همسایگی (2/3) و سلامت (17/3) بیشتر از حد متوسط میانگین (3) می­باشد به عبارتی می­توان گفت که در این شاخص­ها کیفیت زندگی در حد متوسطی قرار دارد. در مقابل میانگین شاخص­های شرایط محله (95/2)، حمل و نقل (79/2)، دسترسی به خدمات (55/2)، اقتصادی (99/1)، بهداشتی (68/2) و مدیریت شهری(11/2) کمتر از متوسط میانگین است. بنابر نتایج این جدول می­توان گفت که شاخص همسایگی در شهر قروه بهترین عملکرد را داشته است، و ضعیف­ترین عملکرد مربوط به شاخص اقتصادی می­باشد. در جدول زیر معناداری تفاوت میانگین این شاخص­ها با میانگین مورد انتظار (3)، نشان داده شده است.

جدول 14. میانگین و انحراف معیار شاخص­ها

  در ادامه جداول، به صورت جداگانه میانگین و انحراف استاندارد تمام شاخص­های مورد بررسی نشان داده شده است و برای نشان دادن تفاوت معناداری هریک از آنها از آزمون T تک نمونه­ای استفاده شده است.

  جدول 15، بیانگر این است که با سطح اطمینان 95/. تفاوت معناداری بین میانگین شاخص­های مورد بررسی با میانگین متوسط(3) وجود دارد. تنها شاخصی که این تفاوت  معناداری را با میانگین متوسط نشان نمی­دهد، شاخص شرایط محله است که با ضریب خطای 437/0 نشان داده شده است. چون این مقدار از ضریب خطای 05/. بزرگتر است، می­توان گفت وضعیت این شاخص در شهر قروه در حد متوسطی قرار دارد.

چه تفاوت‌هایی میان کیفیت زندگی زنان و مردان در شهر قروه وجود دارد؟

برای پاسخ به این سؤال از آزمون پارامتریT دو نمونه­ای مستقل استفاده شده است. این آزمون تنها آزمونی است که برای فرضیه­های تفاوتی در رابطه با دو گروه یا نمونه مورد استفاده قرار می­گیرد. بدین معنی که از دو جامعه مختلف، نمونه­هایی اعم از اینکه تعداد نمونه مساوی یا غیر مساوی باشند، به طور تصادفی انتخاب کرده و میانگین­های آن دو جامعه را با هم مقایسه می­کند. بنابراین به کمک این آزمون میانگین کیفیت زندگی شهروندان زن و مرد در جدول16، با هم مقایسه شده­اند.

جدول 16. میانگین و انحراف معیار کیفیت زندگی شهروندان           زن و مرد شهر قروه

   همان‌طور که در جدول فوق نشان داده شده است، میانگین کیفیت زندگی زنان برابر با (2.5)، و میانگین کیفیت زندگی مردان برابر با (9/2) است. بنابراین کیفیت زندگی مردان در شهر قروه مطلوب­تر از کیفیت زندگی زنان می­باشد. در هر دو گروه، این مقدار پایین­تر از حد متوسط قرار دارد. البته در میان مردان تا حدودی به وضعیت متوسط (3) نزدیکتر است و شاید بتوان کیفیت زندگی مردان را متوسط قلمداد نمود اما زنان بسیار پایین‌تر از میانگین قرار دارند. برای گویا کردن معناداری این تفاوت میانگین از آزمون T دو نمونه­ای مستقل استفاده شده است که در جدول17، نشان داده شده است.

جدول 17. آزمون T دونمونه­ای مستقل برای نشان دادن معناداری تفاوت میانگین کیفیت زندگی زنان و مردان شهر قروه

نتایج به دست آمده از آزمون T دو نمونه­ای مستقل، گویای این است که میانگین­های کیفیت زندگی زنان و مردان شهر قروه تفاوت معناداری با هم داشته است. بنابراین می­توان گفت با سطح اطمینان 95/. کیفیت زندگی مردان شهر قروه بهتر از کیفیت زندگی زنان است. اینکه کیفیت زندگی زنان پایین­تر از مردان است در اکثر جوامع گاه بر پایه تحقیقات و گاه بر اساس عرف جامعه آن را پذیرفته­اند و بر مبنای یافته­های این پژوهش، در شهر قروه نیز این امر صدق می­کند. در جدول 18، تمامی شاخص­ها
به تفکیک مورد بررسی قرار گرفته‌اند. جدول نشان دهنده رضایت بیش‌تر مردان نسبت به زنان است. غیر از شاخص سلامتی که میانگین زنان بالاتر از مردان است؛ در تمامی شاخص­های مورد بررسی، میزان کیفیت زندگی مردان در بعد ذهنی در شهر قروه بالاتر از زنان است. بر مبنای شاخص‌های پژوهش، بیش‌ترین اختلاف بین زنان و مردان در بحث امنیت مشاهده می­شود. در این شاخص زنان میزان امنیت کمتری را در شب، فضاهای عمومی و فضاهای خلوت شهری دارند.

جدول 18. مقایسه کیفیت زندگی در میان مردان و زنان شهر قروه