Document Type : Science - Research
Authors
1 M.A of Environmental Assessment, Environment Department, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Iran.
2 Associate Prof, Environment Department, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Iran.
3 3. Assistant Prof, Environment Department, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Iran.
Abstract
Highlights
The two criteria of color and green space are the most effective criteria for the beauty of the street landscape.
Keywords
Main Subjects
مقدمه
امروزه نیمی از جمعیت جهان در شهرها زندگی میکنند (Zhou et al. 2014: 15; Sakieh et al. 2016: 1). لذا در اولویت قرار گرفتن طراحی این محیطها پس از گذشت پنج دهه از پیدایش، به زمینه مهم و معنیداری در حوزه فعالیتهای علمی، سیاست عمومی و فعالیت حرفهای تبدیل شده است. به‌طوری که اهمیت این موضوع به‌قدری میباشد که آن را به‌طور فزاینده در میان بخش‌های خصوصی و عمومی در سطح جهان به رسمیت شناخته‌‌اند. (عسگری و اردلانی، 1396: 19). از سوی دیگر، با رسمیت یافتن این موضوع، درخواست برای به کارگیری طراحان شهری حرفهای و به‌طور کلی مهارتهای طراحی منظر شهری افزایش یافته است .(Carmona & Tiesdell, 2007: 263)
منظر یکی از اصلیترین مؤلفهها در تشخیص حیات، پایداری محیط و وسیله ارتباطی بین استفادهکنندگان و فضا است و به‌عنوان یکی از کاربردیترین و مهمترین جنبههای مورد توجه و بررسی در طراحی شهری معرفی میشود. منظر شهری، هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه ساختمانها، خیابانها و مکانهایی است که محیط شهری را میسازند (کالن، 1377: 206). منظر در آغاز امری عینی است و به واسطه کیفیت ظهور عوامل فیزیکی شهر موجودیت مییابد و به سبب گذشت زمان و تکرار شدن به عنصر مشترک پیوند دهنده افراد جامعه بدل میگردد. با توجه به این موضوع که منظر شهری، کالبد و کیفیت شهر را توأمان در بر میگیرد میتوان ادعا نمود که ادراک شهر همان تفسیر منظر شهری است. در این راستا، انسان نه تنها در ساختار چشمانداز بصری شهر از طریق فعالیتهای خود بر منظر شهری تأثیر میگذارد بلکه رفتار و درک ذهنی شهروندان نیز از طریق تماس با آن تأثیر میپذیرد . (Crow et al., 2006:75, 282)
از مؤثرترین عناصر تأثیرگذار بر کیفیت بصری شهرها، بدنههای شهری را میتوان معرفی کرد که اصلاح آنها میتواند به بالا رفتن کیفیت منظر شهر منجر شود (خاکزند و همکاران، 1393: 10-15). در حال حاضر یکی از مهمترین موضوعاتی که نظر طراحان را به خود جلب نموده، مسأله لزوم ارتقا کیفیت دید و منظر بدنههای شهری در خیابانها در چارچوب مؤلفه بصری-زیباشناختی کیفیت محیط است. امری که به نظر میرسد نه به تنهایی، بلکه در کنار ارتقاء دیگر مؤلفههای کیفیت محیط چون مؤلفههای عملکردی- فعالیتی، معنایی- ادراکی و محیطزیستی، میتواند زمینه ارتقاء کیفیت محیط در فضاها و عرصههای عمومی شهرهای امروزی را فراهم آورد. وجود نابسامانی و اغتشاش بصری، عدم امنیت روانی و سردرگمی افراد در مناظر خیابانی، رهاشدن و فرسودگی نشانهها و عناصر فرهنگی- تاریخی، کیفیت نامناسب نماهای ساختمانی، فقدان شکل سازماندهی شده در فرم و منظر جدارههای خیابانهای شهری، راهیابی، گمگشتگی و ابهام در جهتیابی، عدم ارزیابی مثبت مردم از فضاهای شهری و کاهش حس تعلق به محیطهای شهری از لزوم ارتقا کیفیت دید و منظر خیابانی در چارچوب مؤلفه بصری- زیباییشناختی کیفیت محیط حکایت میکند (محاسننیاری و همکاران، 1392: 17).
به‌طور کلی، ارتقاء عوامل بصری منظر فضاهای شهری زمانی میتواند تحقق یابد که اولویتسنجی مسائل شهری موجود، مبتنی بر نظریات شهروندان و استفادهکنندگان از فضاها باشد. مطالعات مختلف با توجه به هدف تحقیق خود و شرایط متفاوت محیطی، مبتنی بر نظر شهروندان و کاربران، معیارها و ویژگیهای متفاوتی برای ارزیابی کیفیت بصری سیما شناسایی و اولویتبندی کردند. مهمترین مسأله در این مطالعات انتخاب معیارهایی است که بر اساس هدف پژوهش و منطقه مطالعاتی مناسب و جامع باشد. هم‌چنین، از آنجا که نظرات و آرای مختلفی در سطح شهر و پیرامون مسائل منظر شهری و اولویتهای آن وجود دارد، اتخاذ تصمیمات باید هم‌گرا و در راستای پوشش همه جانبه معیارها و اولویتها باشد. از اینرو، این مطالعه با هدف شناسایی مهمترین معیارهای بررسی کیفیت بصری منظر خیابانی به کمک روش طبقهبندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات در دو شهر مطالعاتی مشهد و گرگان انجام شده است. جهت دستیابی به این هدف، عوامل محیطی مؤثر در انتخاب سیمای مناظر مطلوب نیز تعریف شدند.
بدین منظور در این پژوهش سعی شده تا معیارها و عوامل مؤثر در زیبایی منظر خیابان تبیین و اولویت هر یک از معیارها نسبت به هم از دیدگاه مصرفکنندگان و کاربران در راستای ارتقاء کیفی منظر فضاهای شهری دو شهر مشهد و گرگان مورد بررسی قرار گیرد. به این ترتیب این پژوهش از نظر روش تحقیق، پژوهشی کیفی و به لحاظ هدف، تحقیق کاربردی است. هم‌چنین، از نظر روش تحقیق، پژوهشی میدانی و کتابخانهای اسنادی میباشد که به تدوین الگویی جامع در ارتباط با شناسایی معیارهای مؤثر بر زیبایی منظر خیابانهای شهری میپردازد و از طریق پرسشنامه به تبیین موضوع اقدام مینماید و در پایان نیز برای آزمون سؤالات تحقیق و چارچوب مفهومی ارائه شده، دادههای حاصل از پرسشنامهها با کمک روشهایی همچون روش طبقهبندی کیفیت بصری و روش ماتریس دستیابی به اقدامات مورد بررسی قرار گرفته شده است.
مبانی نظری
به‌طورکلی منظر شهری حاصل فهم شهروندان به واسطه ادراک نمادهای آن s ( ابعاد کالبدی شهر) و تداعی معانی مرتبط با آن ( ابعاد مخاطب عام و خاطرهای) تعریف میشود و جلوهای از واقعیت فضای زندگی انسان میباشد که توسط مصرفکننده درک میشود (منصوری، 1383: 70). منظر شهری بیش از یک مسأله برنامهریزی و طراحی شهری، در درجه نخست مسأله ارزشها، اهداف انسانی و به رسمیت شناخته شدن مسئولیت اجتماعی توسط آحاد مردم جامعه میباشد. هم‌چنین، واقعیتی کارشناسی است که در مشاهده هر فرد دیده میشود. به عبارت دیگر، توصیفی از واقعیت موجود کالبد یک شهر میباشد. این توصیف فارغ از تصویری است که به واسطه تجربیات فرد مشاهده کننده در ذهن او نقش بسته است و مهمترین ویژگیهای کلیدی آن را میتوان پایداری، هویت، زیبایی و وحدت دانست (محمودی، 1385: 58). منظر را نیز میتوان محصول تعامل انسان و محیط در فضای بیرونی تعریف نمود. منظر شهری کلیه اطلاعات موجود از فضا است که توسط حواس قابل دریافت میباشد و در فرآیند ادراک پردازش میگردد. منظر شهری اطلاعاتی از قبیل فرم، کارکرد و معنای فضا را در بر میگیرد (پاکزاد، 1394: 94). لینچ برای تعریف منظر شهری سه عامل ادراکی، فیزیکی و عملکردی را در منظر شهری حائز اهمیت میداند (Lynch, 1972). منظر شهری در آغاز امری عینی و ذهنی است که به واسطه کیفیت ظهور عوامل فیزیکی شهر موجودیت مییابد. به سبب گذشت زمان و تکرار شدن به عنصر مشترک پیوند دهنده افراد جامعه بدل میگردد. فیضی و اسد پور(1392)، مؤلفههای منظر عمومی شهر را حاصل کنش متقابل سه مؤلفه، محیط ساخته شده، محیط طبیعی و محیط انسانی میداند (شکل 1) که در دو دسته عوامل عینی و ذهنی شکل میگیرند (فیضی و اسدپور، 1392: 6).
شکل 1. عوامل و مؤلفههای تشکیلدهنده منظر شهری
مأخذ: فیضی و اسدپور، 1392: 6 .
منظر شهری کلیه عناصر طبیعی و مصنوع قابل مشاهده از عرصههای عمومی شهر شامل خیابانها، میادین، گرهها و پهنههای عمومی است (طاش، 1389: 68). در این پژوهش بر اساس تعاریف و ابعاد مفهومی منظر شهری ارائه شده توسط اندیشمندان مختلف، منظر خیابانهای شهری در بعد عینی و مؤلفه زیباشناختی )عینی-ذهنی) بررسی میشود.
زیبایی موضوع یا مفهوم و یا حقیقتی است که تمایل انسان به آن سرشته شده است. قدیمیترین آثار فلاسفه، زیبایی را همراه با حقیقت و خوبی، سه اصل جهانی مورد علاقه و احترام همه انسانها معرفی مینماید (نقیزاده، 1382: 40). در تعریف زیبایی، این مفهوم را در ارتباط با مطلوبیت، تناسب، لذت، خشنودی، خیر و سودمندی میدانند. زیباییشناسی در لغت به معنای شناختن زیبایی میباشد. هدف زیباییشناسی، شناسانیدن جمال است. زیباییشناسی که در گذشته شاخهای از فلسفه بود، در دوران معاصر آمیزهای از فلسفه، روانشناسی و جامعهشناسی هنر است (احمدی، 1375: 301).
زیبا از مصدر زیبیدن معانی چون زیبنده، شایسته، نیکو، جمیل و آراسته دارد. زیبایی نیز یعنی حالت و کیفیت زیبا که عبارت است از نظم و هماهنگی که همراه عظمت و پاکی در اشیاء وجود دارد و عقل و تخیل و تمایلات عالی انسان را به تحسین وا می‌دارد و لذت و انبساط پدید می‌آورد (افهمی و علیزاده، 1391: 61). نیاز به زیبایی جز ناشناختهترین نیازها است. در تعریف این نیاز سه موضوع ارزش، لذت و تعجب مهم میباشد. نکتهای که باید در مبحث زیباییشناسی مورد توجه قرار بگیرد تنوعطلبی است (رضازاده، 1386: 12). زیبایی در محیط، نقش و تاثیر اشکال، تناسبات، ریتم، مقیاس، پیچیدگی و رنگ شامل میشود. بخش مهمی از ادراک زیبایی یعنی ادراک معنا، نشانهها و نمادها، علاوه بر آنکه در ترجیحات زیباییشناختی واجد اهمیت خاصاند و مشخص کننده خصوصیات ارتباط بیننده با مکان نیز هستند (امینزاده گوهرریزی و همکاران، 1393: 5).
زیبایی با تأکیدی معمارانه بر جنبه بصری و هنری منظر شامل توجه به کثرت و تنوع، مقیاسی انسانی، طبیعتگرایی و نظمی ارگانیک در فرم و ترکیب رنگ محیط است (وحدت و همکاران، 1394: 24).
امروزه زیباسازی فرآیند آفرینش هنری و ارتقاء کیفیت زندگی در محیط و منظر شهری معرفی میشود که هنرمند در آن، فرهنگ و باورهای جامعه را در معرض تماشای افراد قرار داده است و باعث حفظ بصری و بهبود منظر پیش روی افراد میشود. با این رویکرد، بناها، هنرهای تجسمی، گرافیک، آثار حجمی، نقاشی دیواری، تبلیغات محیطی و مبلمان شهری در فضاهای شهری علاوه بر ایجاد آرامش در شهروندان، مورد استفاده آنان نیز قرار میگیرد. هم‌چنین، زیباسازی بر ارتقاء کیفیت محیط و فضاهای عمومی تأکید دارد تا تعامل اجتماعی را تسهیل نموده و هویت کالبدی شهر و هویت اجتماعی شهروندان را تحکیم ببخشد. در این راستا، فرایند زیباسازی به ساماندهی، بهسازی و احیای اماکن، معابر، میادین و اماکن تاریخی و فرهنگی میپردازد. در حقیقت با به‌کارگیری علم زیباییشناسی میتوان آشفتگی و بینظمی در رنگ، مصالح، کفسازی، خط آسمان و موارد دیگر را اصلاح و بازسازی نمود (Galenoi & Tadaion, 2010: 250). همواره در بین کارشناسان مسائل شهری، زیباشناسی شهر از دو بعد کارکردی و بصری مورد مطالعه قرار میگیرد. بعد کارکردی به جنبههای عملکردی عناصر محیط، بناها، المانها، مبلمان و طراحیهای منظر شهری میپردازد و عموماً بر جسم شهروندان تأثیرگذار است. بعد بصری نیز به مقوله رنگ، فرم و ترکیب فضا و محیط میپردازد و غالباً مولفههای روحی و روانی را مورد نظر قرار میدهد. کیفیت بصری بایستی با سایر عوامل محیط به رقابت بپردازد تا بتواند زیبایی خود را نشان دهد و حتی برتر از آنها باشد.
کیفیت بصری یکی از مهمترین عوامل تعامل انسان با محیط پیرامون و هم‌چنین از مولفههای اساسی محیطهای انسانساخت به ویژه در فضاهای شهری است که عدم توجه برنامهریزان و مدیران به آن و گسترش بیضابطه شهرها، افزایش جمعیت، عدم توجه به آرامش و بهرهبرداری از فضاهای شهری سبب آشفتگی بصری و نابسامانی در این محیطها گردیده است (دویران و همکاران، 1391: 30 و Polat,2015 : 637). سنجش و ارزیابی کیفیت بصری منظر از دهه 1960 مورد توجه اکثر معماران و طراحان منظر همچون مک‌هرگ[1] (1969) ، زوب[2] (1984) و سایر کارشناسان در این زمینه قرار گرفت و به عنوان یکی از اجزاء اصلی طراحی و معماری و برنامهریزی منظر محسوب گردید (Wu et al, 2006: 20). در کشورهای توسعه یافته و پیشرفته، طی تحقیقات مختلف اهمیت این موضوع که ارزیابی و بررسی کیفیت بصری میتواند با رویکرد آیندهنگر برای حفظ ارزشهایی از قبیل حفظ ارزش مناطق مسکونی، زیبایی فضاهای عمومی در شهرها، جنگلداری، منابع آب، میراث فرهنگی مفید واقع گردد، به اثبات رسیده است.
به‌طور کلی، تاکنون سه دیدگاه کارشناسی، مخاطب عام و دیدگاه جامع برای ارزیابی زیبایی منظر معرفی شده است. دیدگاه کارشناسی رویکردی بر مبنای نظرات متخصصان و کارشناسان تعریف میشود. دیدگاه مخاطب عام رویکردی بر مبنای نظر عموم جامعه یا مردم و رویکرد جامع که تلفیقی از نظر مردم و نظر کارشناسان تعریف و توصیف میگردند. در مجموع، رویکردهای به‌کار رفته در تجزیه و تحلیل سیمای سرزمین در علوم مختلف از جمله محیط زیست بر مبنای نظرات کارشناسان است و مبنای این نظرات بر کیفیت بصری سیمای سرزمین از طریق ارزشهای فیزیکی، زیستی، ذاتی و سرزمینی، مستقل و مجزا از نظر و تجربه مردم میباشد(زبردست،1388:20، Callicot, 1985: 257؛Rolston, 1988: 271؛ Arriaza et al. 2004: 115). در حالی که رویکردهای حرفهای و ترجیحات مردمی از اهمیت ویژهای برخوردارند و در ارزیابی منظر بیشتر استفاده
میشوند. در رویکرد حرفهای، کیفیت بصری منظر از طریق بررسی ارزشهای فیزیکی و بیولوژیکی آن فقط از سوی طراح ارزیابی میشود و معیارها و نظرهای کاربران تعیین کننده نیستند. در حالی که در رویکرد ترجیحات مردمی، ملاک اصلی ارزیابی، تأکید بر مشاهده استفادهکنندگان از منظر و نحوه ادراک و تفسیر ویژگیهای بصری آن است و ذهن فرد و عوامل شخصیتی فرد بیننده، محل مشاهده، خصوصیات اجتماعی- اقتصادی بیننده، ترکیببندی و پیچیدگی منظره را در تشخیص زیبایی منظر مهم میداند (زبردست، 1388، 20؛ Solomon, 2005: 48؛ Holm, 2006؛ Chen et al. 2009: 76).
در ارتباط با منظر شهری و شناسایی عوامل آن تحقیقات گستردهای صورت گرفته که در ادامه به چند مورد اشاره میشود.
جانوی[3] (2013) ، در مقاله‌ای با عنوان "تجزیه و تحلیل کیفیت بصری و تحقیقات تجربی مسیرهای پیاده خیابانهای تجاری" با استفاده از نرمافزار متلب (ماژول پردازش تصویر این نرمافزار)، توزیع و تکمیل پرسشنامه، آنتروپی به تجزیه و تحلیل عوامل مؤثر در کیفیت بصری پرداخته‌است. نتایج پژوهش وی نشان میدهد که بینظمی بصری به‌عنوان شاخصی برای ارزیابی پیچیدگی و کیفیت بصری مسیرهای پیاده خیابانها میباشد.
هاروی[4](2014)، در مقاله‌ای با عنوان "طراحی منظر خیابانی به منظور ارتقاء سرزندگی با استفاده از دادهها و روشهای مکانی" برای سنجش زیبایی و طراحی خیابانها و قابلیت زندگی از اطلاعات مکانی، نرمافزار GIS و هم‌چنین روش طبقهبندی کیفیت بصری Q-sort استفاده نموده است. نتایج این پژوهش نشان میدهد که خیابانها با درختانی با تاج، ساختمانهای بیشتری را پوشش میدهند و از لحاظ بصری جذابتر می‌باشند.
یونوس اوزکان[5] (2014)، در پژوهشی با عنوان "ارزیابی کیفیت چشم انداز بصری با استفاده از تصاویر IKONOS و ارزیابی مانیتور محیط" به ارزیابی کیفیت بصری منظر پارکهای جنگلی شهر استانبول با استفاده از تصاویر ماهوارهای IKONOS پرداخت. ارزیابی کیفیت بصری در این مطالعه مبتنی بر رویکرد مخاطب عام انجام شد. برای این منظور عکسهایی از مناظر به‌عنوان نماینده مناظر واقعی گرفته شد و سپس ترجیحات ناظران در آن سنجیده شدند. 33 عکس به گروهی 153 نفره از دانشجویان کارشناسی نشان داده شد و از آنها خواسته شده است تا به هر عکس امتیازی بین 1 (کیفیت بصری کم) تا 10 (کیفیت بصری خیلی زیاد) دهند. سپس متوسط امتیاز بصری برای هر عکس محاسبه شده است. هم‌چنین، بافت تصاویر ماهوارهای این منطقه با استفاده از دو روش شی مبنا و پیکسل مبنا محاسبه گردیده است. در پایان، ارتباط بین ابعاد بافت تصویر درک شده کیفیت با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون مورد آزمایش قرار گرفته است. نتایج این پژوهش حاکی از آن میباشد که کیفیت بصری مناظر پارکهای جنگلی شهری را با استفاده از بافت تصاویر ماهوارهای و با کمک تکنیکهای مناسب دیگر همچون عکاسی میتواند تخمین زده شود.
کشتکاران[6] و همکاران (2017)، در مقاله‌ای با عنوان "ترجیحات زیبایی شناسی برای کیفیت بصری چشم انداز شهری در ساختمان بلند مرتبه"به بررسی و تنظیمات زیباییشناختی کیفیت بصری منظر شهری در ساختمانهای بلند شهر شیراز پرداختند. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که با استفاده از مدل APPD میتوان به طراحی فیزیکی ساختمانها در زمینههای شهری پرداخت. علاوه بر این، مدل توانایی مقایسه و انطباق یا تمایز با محیط اطراف را دارد. با گسترش این مطالعه، توسعه راهبردهای طرحهای برجسته شهری، عناصر و فضاهای عمومی شهری که نیاز به تمایز بصری دارند امکان پذیر است. چگونگی طراحی چارچوب شهری و پس زمینه، هماهنگی با محیط اطراف و طبیعت و یا ایجاد تصاویر دوگانه در طراحی شهری نیز می تواند در تحقیقات آینده مورد بررسی قرار گیرد.
شمشیری (1394)، در پژوهشی تحت عنوان "ارزیابی کیفیت بصری سراب گزنهله سنقر" به ارزیابی منظر این منطقه در سه مرحله پرداخت. مرحله نخست شناسایی تیپهای منظر موجود در پارک و پهنهبندی آن بر اساس مشابهت فضاها، فعالیتها و کاربریهای موجود (سه پهنه)، مرحله دوم تحلیل دادهها و یافته‌های تحقیق با استفاده از ماتریس هسل و در مرحله سوم نتیجهگیری و ارائه راهکارها و پیشنهادها میباشد. این تحقیق برای افزایش تقاضای تفرجی پارک سراب گزنهله سنقر راهکارهایی همچون توجه به شکلهای طبیعی آب (چشمهها و نهرها) در پارک، استفاده از گونههای گیاهی متنوع به خصوص گیاهان بومی در فضاهای بدون استفاده و شیبدار پارک، ایجاد محلهای مناسب و امن برای خانوادهها و هم‌چنین ایجاد محوطههایی همراه با وسایل بازی و ورزشی برای تمامی گروه‌های سنی در پارک را ضروری میداند.
مقدسی و حقیقتبین (1394)، در مقاله‌ای با عنوان "ارزیابی و مقایسه کیفیت بصری بزرگراه شهری مطالعه موردی: بزرگراه مدرس و نیایش" در زمینه ارتقاء کیفیت بصری منظر بزرگراه مدرس و نیایش با استفاده از پرسشنامه به عوامل تأثیرگذار در کیفیت بصری بزرگراه مانند خوانایی، هماهنگی، عناصر نشانهای، آرامش، سکانسبندی و طراحی مناسب جدارهها و ارزشگذاری آنها از نگاه شهروندان دست یافتند.
صحرایینژاد و فربد(1395)، در مقاله‌ای با عنوان"ارزیابی کیفیات زیباییشناختی منظر پلهای عابر پیاده در فضاهای شهری با رویکرد طراحی همخوان با زمینه" به بررسی کیفیت زیباییشناختی منظر پلهای عابر پیاده فضای شهری تهران با رویکرد (طراحی همخوان با طبیعت)پرداختند. نتایج پژوهش نشان میدهد که در شهر تهران به دلیل عدم در نظر گرفتن اصول طراحی همخوان با زمینه و هماهنگی بصری میان پل و منظر شهری اطراف آن، شهروندان ادراک زیباشناسانه بالایی نسبت به این پلها ندارند و هم‌چنین، شرکتکنندگان نسبت به پلهای عابر پیاده با فرم یکسان در فضاهای شهری مختلف ترجیحات متفاوتی دارند.
اخگری سنگآتش و همکاران (1396)، در مقاله‌ای با عنوان "اولویتبندی معیارهای زیباییشناختی منظر شهری از دیدگاه شهروندان مشهد (نمونه موردی خیابانهای احمدآباد و آیتا... شیرازی)" به بررسی معیارهای زیباییشناختی منظر شهری از دیدگاه شهروندان مشهد پرداختند. نتایج حاصل از پرسشنامههای شهروندی این پژوهش نشان داد که در بعد ترجیحات و اولویتبندی معیارهای زیباییشناختی استفاده از رنگهای روشن (سبز با کسب امتیاز 25/71 درصد ، آبی با 5/52 درصد ،زرد با (سبز با کسب امتیاز 25/71 درصد ، آبی با 5/52 درصد ،زرد با 5/42 درصد) و مصالح با جلاء و متفاوت با 75/57 درصد، استفاده از گلهای فصلی با کسب امتیاز 7/63 درصد، کاشت درختان پر‌شاخ و برگ در کنار هم با 75/62 درصد توزیع فراوانی، بیشترین امتیاز را کسب نمودند.
با توجه به تحقیقات و مطالعات صورت گرفته شده، در این پژوهش با استفاده از پرسشنامههای مصور، معیارها مؤثر بر زیبایی منظر خیابانهای شهری در دو شهر مشهد و گرگان شناسایی و اولویت هر یک از معیارها نسبت به هم از دیدگاه شهروندان مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. هم‌چنین، در پایان پژوهش نیز مهمترین معیارها تعیین شوند.
چارچوب مفهومی پژوهش
در یک جمعبندی کلی، در این مطالعه معیارهای مؤثر مؤلفه زیبایی منظر خیابانی در شهر با استفاده از تکنیکهای مختلف همچون طبقهبندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات شناسایی خواهد شد (شکل 2). هم‌چنین، در طراحی منظر شهری باید توجه داشت که توجه صرف به هر یک از موارد اشاره شده به تنهایی ضامن آفرینش یک منظر خیابان شهری خوب نیست بلکه منظر شهری مطلوب زمانی اتفاق می‌افتد که رابطه مستقیم و معنادار بین معیارها برقرار باشد. در واقع سیاستها و برنامه‌های مرتبط در این زمینه موجب شکل‌گیری عوامل کالبدی و فعالیتی میشوند و در نهایت این عوامل منجر به ایجاد معنی در محیط میگردند.
|
جمع آوری داده و مرور منابع |
|
شناسایی عوامل مؤثر در ارزیابی کیفیت بصری |
|
بازدید میدانی و عکسبرداری |
|
- شناسایی و اولویتبندی معیارهای زیباییشناختی از نظر متخصصان با روش دلفی -شناسایی تصاویر منتخب از غیرمنتخب با روش طبقه بندی کیفیت بصری -اولویتبندی معیارهای زیبایی شناختی عکسها از دیدگاه کارشناسان با رویکرد ماتریس دستیابی به اقدامات - |
|
ارتقاء ارزشهای زیباییشناختی و ارائه راهکارها |
شکل 2. نمودار جریانی مراحل انجام کار
محدوده مورد مطالعه
در این پژوهش با توجه به موقعیت سیاسی، اجتماعی و گردشگری دو شهر مشهد و گرگان و اهمیت چهره زیبای معابر، مسیرهای پیادهرو دو خیابان احمدآباد و آیتا... شیرازی شهر مشهد و هم‌چنین دو خیابان امام خمینی و بلوار ناهارخوران گرگان که از عناصر اصلی استخوان‌بندی شهری محسوب میگردند جهت ارزیابی کیفیت بصری مورد بررسی قرار گرفته شدند. این فضاها علاوه بر دارا بودن فضای پیاده متناسب برای عابران، دارای سیما و چهره به نسبت متفاوتی است که اجازه مقایسه میان عوامل متنوع این دو مسیر را به پژوهشگران میدهد. از اینرو، در این پژوهش چهار مسیر مذکور انتخاب شدند تا امکان بررسی و تحلیل کیفیت بصری فضای شهری فراهم گردد (شکل 3).
شهر مشهد مرکز استان خراسان رضوی در محدوده جغرافیایی 59 درجه و 36 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 17 دقیقه عرض شمالى جای گرفته است(سالنامه آماری، 1393). این شهر با بیش از 3001184 نفر جمعیت، دومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران محسوب میگردد (سرشماری نفوس و مسکن، 1395) و به دلیل موقعیت مذهبی سالانه پذیرای بیش از 27 میلیون مسافر و گردشگر داخلی و خارجی است.
هم‌چنین، شهر گرگان مرکز استان گلستان با جمعیتی بالغ بر 400000 نفر که با توجه به اقلیم گوناگون منطقهای سالانه پذیرای گردشگران بسیاری است و در محدوده جغرافیایی 54 درجه و 48 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 83 دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است (سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گلستان 1392).
|
شهر گرگان |
|
شهر گرگان |
|
شکل 3. موقعیت دو شهر مشهد و گرگان در کشور |
|
گرگان |
|
مشهد |
روش انجام پژوهش
شناسایی معیارها
روش به‌کار رفته در این پژوهش بر اساس اهداف تحقیق، کاربردی و بر حسب نحوه گردآوری دادهها روش تحقیق تحلیلی-کاربردی و میدانی است. هم‌چنین، جهت تدوین پرسشنامه
مربوط به بخش ماتریس دستیابی به اقدامات، مبانی نظری و اسنادی وکتابخانهای و مقالات مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. از این رو، ابتدا تلاش شد فهرستی از معیارهای مورد نیاز در طی فرایند مطالعات کتابخانهای و بررسی منابع تنظیم شود که در جدول 1، مطرح شده است.
جدول 1. شناسایی معیارهای مؤثر بر زیبایی منظر
|
محقق |
سال |
معیارهای مؤثر بر زیبایی تحقیق |
|
جانوی |
1998 |
آنتروپی بصری، تراکم ساختمانها، خطوط آسمان |
|
بل |
2005 |
تراکم و پیچیدگی، رنگ، سبک، نور، بافت، شکل و فرم، اندازه، جهت، آنتروپی |
|
گالیندو و هیدالگو |
2005 |
نمادهای فرهنگی، مکانهای شاد و تفریحی، قابلیت پیادهروی، نور و روشنایی، بیلبوردها و تابلوهای تبلیغاتی |
|
توییت و همکاران |
2006 |
انسجام، پیچیدگی، اختلال، بکر و طبیعی بودن، مقیاس، قابلیت تصویربرداری، اماکن تاریخی، المانها، طبیعت |
|
اوینگ و سرور |
2010 |
تنوع، تراکم، محل ایستگاهها، تراکم جمعیت، تراکم شغل، تنوع و گوناگونی، فاصلهها، نظم و بینظمی، انبوهی |
|
گاوریلیدیس و همکاران |
2016 |
ارتفاع، رنگ، معماری، بالکن، تلوزیونها و بیلبوردهای تبلیغاتی، سن ساختمانها، فضای سبز، المانها و مبلمانها، چیدمان |
|
غفاری سده |
1371 |
تنگ و گشاد شدن فضاها (عقب رفتگی و پیش آمدگی)، نظم، روشنایی، تراکم و شلوغی جمعیت |
|
توسلی |
1382 |
نمای ساختمانها، لبه افقی، ورودیها، خط آسمان، پنجرهها و جزییات ساختمان |
|
معینی |
1385 |
دسترسی، جذابیت، نما |
|
حسینی و رزاقی اصل |
1387 |
دید پی در پی، تنوع در چشمانداز، شیب، زمان، کریدورهای زیبا |
|
سعیدی و همکاران |
1393 |
نقاط پرتنوع، قابلیت دید، اکوتون پوشش گیاهی، قایلبت دید، دسترسی آب، تیپ و تنوع و تراک پوشش گیاهی |
|
امین زاده گوهرریزی و همکاران |
1393 |
وجود فضای سبز، وجود پوشش گیاهی، المانهای زیبا، آبنما، کفسازی، نما، مبلمانها، نظم پوشش گیاهی و تراکم آن |
|
میرکریمی و همکاران |
1393 |
تنوع رنگ، تنوع بافت، پاکیزگی، بکر بودن منطقه، توالی، پیچیدگی، شگفتی، تیپ گیاهی، تراکم و تنوع پوشش گیاهی، قابلیت دید نقاط پر تنوع |
|
خاک زند و همکاران |
1393 |
خط نما، تمیزی، نظم، تعادل، تناسبات، تقارن، خط آسمان، ارتفاع ، تزیینات، مصالح نما، نورپردازی، مبلمان شهری، رنگ، فرم، عناصر الحاقی |
|
کیانی و سالاری |
1395 |
المانها و مجسمهها، نورپردازی، هنرهای موازی، تابلوها و علائم، مبلمان |
در مرحله بعد، پرسشنامه مقدماتی از نوع ترکیبی و شامل سؤالات باز و بسته در قالب طیف 5 مقیاسی لیکرت، به منظور شناسایی و اولویتبندی از منظر کارشناسان و متخصصان، مؤلفههای مؤثر بر زیبایی پیادهروهای شهری به روش دلفی در اختیار نخبگان و کارشناسان قرار گرفته شده است. بر این اساس، طی سه دوره و در هر مرحله تعداد 10 پرسشنامه در میان گروه متخصصان و نخبگان دانشهای علوم محیط زیست، هنر و مدیریت و برنامهریزی شهری توزیع و در نهایت معیارهای مؤثر بر زیبایی منظر محیط شناسایی شدند (جدول 2).
جدول 2. معیارهای ارزش زیباییشناختی حاصل از روش دلفی
|
ردیف |
معیار |
|
1 |
پهنای معابر |
|
2 |
تراکم و فشردگی پوشش گیاهی (سرسبزی) |
|
3 |
پوشش گیاهی از نوع درختی |
|
4 |
پوشش گیاهی از نوع بوتهای و درختچهای |
|
5 |
وجود فضای سبز و چیدمان گیاهان |
|
6 |
وجود گل در فضای سبز مسیرها |
|
7 |
تنوع شکل و فرم درختان |
|
8 |
تنوع رنگ دیوارها در مسیر پیاده |
|
9 |
پیشآمدگی و عقبرفتگی ساختمانها |
|
10 |
تنوع عناصر و حجمها در طول مسیر |
|
11 |
شکل و فرم (نمای) ساختمانها |
|
12 |
جنس کف مسیر |
|
13 |
رنگ و کیفیت مبلمانهای شهری نظیر نیمکت و سطل زباله |
|
14 |
جنس و طرح پایه چراغهای روشنایی |
|
15 |
چیدمان تابلوها و بیلبوردها در طول مسیر |
|
16 |
محل نصب نیمکت، سطل زباله و تابلوهای راهنما |
|
17 |
تراکم جمعیت مسیر |
|
18 |
وجود رستوران و کافیشاپها در فضای باز |
|
19 |
خط آسمان |
|
20 |
المانهای موجود |
در این تحقیق سعی بر آن شد تا معیارهای مورد بررسی، برای سهولت تکمیل پرسشنامه توسط افراد به صورت کلی و در چهار طبقه کلی رنگ، فضای سبز، سازهها و مبلمانها خلاصه شود (جدول 3).
جدول 3. طبقهبندی معیارهای ارزش زیباییشناختی
|
طبقهبندی معیارها |
|
|
رنگ
|
تنوع رنگ دیوارها در مسیر پیاده |
|
رنگ و کیفیت مبلمانهای شهری نظیر نیمکت و سطل زباله |
|
|
رنگ فضاهای سبز |
|
|
فضای سبز |
تراکم و فشردگی پوشش گیاهی (سرسبزی) |
|
پوشش گیاهی از نوع بوتهای و درختچهای |
|
|
وجود فضای سبز و چیدمان گیاهان |
|
|
وجود گل در فضای سبز مسیرها |
|
|
تنوع شکل و فرم درختان |
|
|
پوشش گیاهی از نوع درختی |
|
|
مبلمان |
محل نصب نیمکت، سطل زباله و تابلوهای راهنما |
|
المانهای موجود |
|
|
طرح پایه چراغهای روشنایی |
|
|
چیدمان تابلوها و بیلبوردها در طول مسیر |
|
|
سازه |
تنوع عناصر و حجمها در طول مسیر |
|
شکل و فرم (نمای) ساختمانها |
|
|
پهنای معابر |
|
|
وجود رستوران و کافیشاپها در فضای باز |
|
|
خط آسمان سازهها |
|
|
جنس کف مسیر |
|
|
پیشآمدگی و عقبرفتگی ساختمانها |
|
بازدید میدانی و عکسبرداری
دو شهر مشهد و گرگان با توجه به مرکزیت دو استان مهم در صنعت گردشگری و جذب سرمایه از این صنعت، باید از نظر طراحی منظر، زیباسازی، ایجاد حس آرامش و خاطره انگیزی در افراد، مورد توجه طراحان قرار گیرند. از این رو، در این تحقیق جهت بررسی و شناسایی زیبایی نقاط مختلف مسیرهای پیاده، از رویکرد عکاسی و تصاویر دیجیتال استفاده شد که شامل تهیه عکس از پهنههای مطالعاتی، انتخاب تعدادی عکس برای نمونه و نشان دادن آنها به کاربران سایت مورد مطالعه و هم‌چنین، انجام مصاحبه و بررسی معیارهای زیبایی و زشتی هر عکس از دیدگاه ناظران است.
در تحلیلهای بصری که توسط عکسها انجام میشوند، اینکه محققین در زمان عکسبرداری تمامی شرایط را به گونه‌ای ثبت کنند که امکان تکرار عکسبرداری با شرایط مشابه قبل وجود داشته باشد، حائز اهمیت است. به همین دلیل مواردی از جمله موقعیت عکاس و زاویه دوربین، زمان، فاصله باید در تحلیل دیدهای شهری مشخص باشند .(Junwei, 2013:54)
بر همین اساس در این پژوهش از هر پهنه و از موقعیتی ثابت و در بازه زمانی یکسان، عکسهای متعددی گرفته‌شده‌است. عکسبرداری از منطقه مطالعاتی با لنزها و زوایا و فاصلههای مختلف صورت گرفتند. در نهایت، بهترین زاویه دید برای نشان دادن منظر واقعی، موقعیت عکاس و لنز مناسب از نظر کارشناسان و پژوهشگرها انتخاب شد. تمامی عکسهای گرفته شده و انتخابی از سایت مطالعاتی با استفاده از دوربین دیجیتال سونی ان 50 با لنز 30 میلیمتر در سطح دید ناظر ایستاده گرفته شده است. در پایان، بعد از حذف تعدادی از عکسها (عکسهایی که واجد کیفیت مطلوب نبودند)، در نهایت 87 عکس انتخاب شدند به‌طوری که هریک از عکسها ویژگیهای متنوع منظر را نشان میدهد. در جدول 4 به اختصار تعداد 8 عکس[7] از چهار مسیر پیاده دو شهر مشهد و گرگان نمایش گذاشته شد. هم‌چنین، در این بخش سعی شده تا جلوههای بصری خاصی در عکسبرداری مؤثر نباشد. تصاویر نیز نشان دهنده همان مناظری باشند که ناظر با چشم خود مشاهده میکند.
جدول 4. عکسهای انتخابی فضاهای شهری دو شهر مشهد و گرگان
|
1. مسیر پیاده خیابان احمدآباد- مشهد |
2. مسیر پیاده خیابان احمدآباد- مشهد |
|
3. مسیر پیاده خیابان آیتا... شیرازی- مشهد |
4. مسیر پیاده خیابان آیتا... شیرازی- مشهد |
|
5. مسیر پیاده بلوار ناهارخوران- گرگان |
6. مسیر پیاده بلوار ناهارخوران- گرگان |
|
7. مسیر پیاده خیابان امام خمینی- گرگان |
8. مسیر پیاده خیابان امام خمینی- گرگان |
شناسایی تصاویر منتخب از دیدگاه کارشناسان با استفاده از روش طبقهبندی کیفیت بصری
در این بخش از تحقیق جهت شناسایی تصاویر منتخب و اولویتبندی معیارهای مؤثر در زیبایی تصاویر از نظر افراد، گروهی 50 نفره متشکل از سه مقطع کارشناسی، کارشناس ارشد و دکتری در نظر گرفته شد. در نخستین مرحله سنجش، 87 عکس انتخابی از پیادهروها به صورت پرسشنامه مصور در اختیار افراد قرار داده شد و از آنها خواسته شد تا بر اساس اولویت زیبایی از دید آنها، به هر عکس امتیازی بین پنج ارزش عددی (خیلیزیبا 2+ ، زیبا 1+ ، معمولی 0، زشت 1- و خیلیزشت 2-) دهند. در روش حاضر از نظر پرسششوندگان حداکثر استفاده شده است. هم‌چنین، نظر افراد در مورد هر عکس به‌طور مجزا مورد بررسی قرار گرفته شده است ; Krueger et al, 2001: 1-36) Yang, 2007:1). بالا بودن میانگین امتیاز هر عکس نشان دهنده مطلوبیت و بالا بودن کیفیت منظر عکس میباشد. با استفاده از روش طبقهبندی کیفیت بصری در این مرحله از تحقیق، عکسهای با کیفیت منظر بالا برای بررسی معیارهای مورد سنجش انتخاب و سایر عکسها از چرخه بعدی پژوهش خارج گردید. به منظور محاسبه و جمعبندی امتیاز و میانگین امتیاز هر عکس از رابطه 1 استفاده شده است:
N = Σ5i= 1 ni (3-i)
N: مجموعه امتیاز هر عکس
n1: تعداد افراد انتخاب کنندهی عکس با کیفیت خیلی زیبا
n2: تعداد افراد انتخاب کننده عکس با کیفیت زیبا
n3: تعداد افراد انتخاب کننده عکس با کیفیت معمولی
n4: تعداد افراد انتخاب کننده عکس با کیفیت زشت
n5: تعداد افراد انتخاب کننده عکس با کیفیت خیلی زشت
رابطه 1. میانگین امتیاز هر عکس
مأخذ: رضوی و واعظیهیر، 1396.
سنجش معیارهای کیفیت زیباییتصاویر با ماتریس دستیابی به اقدامات
به‌منظور سنجش معیارهای زیبایی در عکسهای انتخابی حاصل از روش Q-Sort در مرحله اول، از روش ارزیابی هیل یا ماتریس درجه حصول به اهداف (GAM) استفاده شد. جدول 5 به اختصار 8 عکس از 45 عکس منتخب و حاصل از روش Q-Sort نمایش میدهد. این روش در سال 1966 توسط موریس هیل مطرح شد (Pettit & Pullar, 2001: 12). این ماتریس موارد استفاده وسیعی در فرآیند برنامهریزی دارد و مانند سایر فنون این گروه به تصمیمگیری منطقی برای اقدامات مناسبی در بهرهبرداری از منابع کمیاب، به منظور حداکثر دستیابی به اهداف مورد انتظار، کمک میکند (صداقتی، 1395: 4).
این روش در مقابل تحلیل هزینه- فایده و جدول موازنه برنامهریزی، در مواردی که اهداف آنها به‌طور کامل روشن نیستند و مقادیر نسبی و نه کمی برای سنجش آنها وجود دارد، به‌کار گرفته میشود(صمدی، 1383: 54). هم‌چنین، روش دستیابی به اهداف جهت غلبه بر فقدان منابع برای جامع مطرح شده است که از آن برای بررسی اهداف کیفی و مقایسه دستاورد اهدافی مانند اقتصادی، زیباییشناختی و محیطی میتوان استفاده نمود(صداقتی، 1395: 6). پاسخدهندگان اهمیت هر معیار در زیبایی عکس را در مقیاس سه طیفی: 1. تحقق کامل (مطلوب) 1+، 2. تحقق نسبی (نسبتاً مطلوب) -0-، 3. عدم تحقق (نامطلوب) 1-، مشخص میکنند (Hill, 2007). قبل از تکمیل پرسشنامه توضیح مختصری در مورد معیارها و شیوه امتیازدهی به عکسها داده شده است. معیارهای مورد بررسی از طریق پرسشنامه شامل عکسهای انتخابی از 45 عکس توسط کارشناسان با کمک ماتریس دستیابی به اقدامات مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفت و در پایان مهمترین معیارهای مؤثر بر زیبایی این عکسها توسط افراد شناسایی شدند.
جدول 5. عکسهای منتخب حاصل از نظر شهروندان به روش طبقهبندی کیفیت بصری
|
1. مسیر پیاده خیابان احمدآباد- مشهد |
2. مسیر پیاده خیابان احمدآباد- مشهد |
|
3. مسیر پیاده خیابان آیتا... شیرازی- مشهد |
4. مسیر پیاده خیابان آیتا... شیرازی- مشهد |
|
5. مسیر پیاده خیابان احمدآباد- مشهد |
6.. مسیر پیاده بلوار ناهارخوران- گرگان |
|
7. مسیر پیاده بلوار ناهارخوران- گرگان |
8. مسیر پیاده بلوار ناهارخوران- گرگان |
یافته‌ها
پس از اجرا دستور تحلیل روش طبقهبندی کیفیت بصری در نرمافزار SPSS 16 نتایج به شرح جدول 6 حاصل گردید. مثبت و بالا بودن میانگین امتیاز هر عکس نشان‌دهنده مطلوبیت و کیفیت عکس و منفی بودن آن نشان‌دهنده عدم کیفیت عکس است. با توجه به نتایج جدول6 میتوان به این نتیجه دست یافت که 45 عکس از 87 عکس مورد نظرسنجی کارشناسان بیشترین میانگین امتیازها را دارا می‌باشند، به عبارت‌دیگر عکسهای منتخب بیشترین کیفیت بصری را کسب نمودند.
جدول 6. امتیاز و میانگین ارزش کسب شده توسط هر عکس (50n=)
|
افراد انتخاب کننده عکس با کیفیتهای مختلف |
عکس |
||||||||
|
میانگین امتیازات |
امتیاز هرعکس N |
خیلی زشت n5 |
زشت n4 |
معمولی n3 |
زیبا n2 |
خیلی زیبا n1 |
|||
|
1/0- |
5- |
4 |
4 |
38 |
7 |
0 |
1 |
||
|
28/0- |
14- |
2 |
17 |
28 |
5 |
0 |
2 |
||
|
62/0- |
31- |
4 |
28 |
20 |
0 |
0 |
3 |
||
|
14/0 |
7 |
0 |
14 |
17 |
21 |
0 |
4 |
||
|
32/0- |
16- |
0 |
21 |
28 |
3 |
0 |
5 |
||
|
22/0 |
11 |
0 |
5 |
31 |
16 |
0 |
6 |
||
|
82/0 |
41 |
0 |
1 |
14 |
31 |
6 |
7 |
||
|
28/0 |
14 |
0 |
10 |
21 |
17 |
4 |
8 |
||
|
66/0 |
33 |
0 |
1 |
20 |
25 |
6 |
9 |
||
|
6/0 |
30 |
0 |
1 |
23 |
21 |
5 |
10 |
||
|
28/1 |
64 |
0 |
1 |
2 |
29 |
20 |
11 |
||
|
24/1 |
62 |
0 |
1 |
8 |
22 |
21 |
12 |
||
|
16/0 |
8 |
0 |
4 |
34 |
12 |
2 |
13 |
||
|
12/1 |
56 |
0 |
2 |
6 |
32 |
12 |
14 |
||
|
56/0- |
28- |
0 |
32 |
16 |
4 |
0 |
15 |
||
|
6/0- |
30- |
4 |
24 |
24 |
0 |
0 |
16 |
||
|
18/0 |
9 |
0 |
10 |
16 |
25 |
0 |
17 |
||
|
22/0 |
11 |
0 |
11 |
20 |
22 |
0 |
18 |
||
|
18/0 |
9 |
0 |
10 |
22 |
20 |
0 |
19 |
||
|
28/0- |
14- |
4 |
17 |
18 |
13 |
0 |
20 |
||
|
52/0 |
26 |
0 |
0 |
25 |
26 |
1 |
21 |
||
|
22/0 |
11 |
0 |
10 |
22 |
19 |
1 |
22 |
||
|
64/0 |
32 |
0 |
5 |
10 |
34 |
3 |
23 |
||
|
36/0 |
18 |
0 |
7 |
22 |
20 |
3 |
24 |
||
|
42/0- |
21- |
0 |
28 |
19 |
5 |
0 |
25 |
||
|
86/0- |
43- |
9 |
26 |
17 |
0 |
0 |
26 |
||
|
92/0- |
46- |
6 |
36 |
10 |
0 |
0 |
27 |
||
|
78/0- |
39- |
8 |
26 |
16 |
2 |
0 |
28 |
||
|
1- |
50- |
10 |
32 |
10 |
0 |
0 |
29 |
||
|
22/1- |
61- |
15 |
33 |
4 |
0 |
0 |
30 |
||
|
94/0- |
47- |
8 |
33 |
10 |
0 |
0 |
31 |
||
|
66/0 |
33 |
0 |
2 |
16 |
30 |
4 |
32 |
||
|
56/0- |
28- |
3 |
26 |
21 |
2 |
0 |
33 |
||
|
4/0 |
20 |
0 |
7 |
18 |
27 |
0 |
34 |
||
|
24/0 |
12 |
0 |
9 |
22 |
21 |
0 |
35 |
||
|
28/0- |
14- |
2 |
21 |
19 |
10 |
0 |
36 |
||
|
88/0- |
44- |
14 |
22 |
11 |
5 |
0 |
37 |
||
|
8/0- |
40- |
8 |
29 |
10 |
5 |
0 |
38 |
||
|
4/0 |
20 |
0 |
8 |
17 |
22 |
5 |
39 |
||
|
26/0- |
13- |
4 |
15 |
22 |
11 |
0 |
40 |
||
|
ادامه جدول 6. امتیاز و میانگین ارزش کسب شده توسط هر عکس (50n=) |
|||||||||
|
56/0 |
28 |
0 |
7 |
13 |
27 |
5 |
41 |
||
|
44/0 |
22 |
0 |
5 |
20 |
24 |
3 |
42 |
||
|
96/0- |
48- |
9 |
32 |
11 |
0 |
0 |
43 |
||
|
3/0 |
15 |
4 |
2 |
15 |
23 |
1 |
44 |
||
|
2/1- |
60- |
16 |
29 |
7 |
0 |
0 |
45 |
||
|
64/0- |
32- |
3 |
28 |
20 |
0 |
0 |
46 |
||
|
6/0- |
30- |
4 |
24 |
23 |
1 |
0 |
47 |
||
|
54/0- |
27- |
2 |
23 |
27 |
0 |
0 |
48 |
||
|
54/0- |
27- |
1 |
25 |
26 |
0 |
0 |
49 |
||
|
76/0- |
38- |
4 |
32 |
16 |
0 |
0 |
50 |
||
|
46/0 |
23 |
0 |
5 |
19 |
28 |
0 |
51 |
||
|
38/0 |
19 |
0 |
9 |
16 |
25 |
2 |
52 |
||
|
16/1- |
58- |
14 |
32 |
6 |
0 |
0 |
53 |
||
|
18/1- |
59- |
14 |
33 |
5 |
0 |
0 |
54 |
||
|
98/0- |
49- |
6 |
39 |
7 |
0 |
0 |
55 |
||
|
16/1- |
58- |
13 |
36 |
3 |
0 |
0 |
56 |
||
|
04/1- |
52- |
13 |
30 |
9 |
0 |
0 |
57 |
||
|
68/0- |
34- |
6 |
24 |
22 |
0 |
0 |
58 |
||
|
96/0 |
48 |
0 |
1 |
12 |
27 |
11 |
59 |
||
|
04/0- |
2- |
0 |
12 |
30 |
10 |
0 |
60 |
||
|
82/0 |
41 |
0 |
1 |
12 |
36 |
3 |
61 |
||
|
22/1 |
61 |
0 |
2 |
5 |
24 |
21 |
62 |
||
|
44/0- |
22- |
1 |
21 |
30 |
0 |
0 |
63 |
||
|
38/0 |
19 |
0 |
7 |
21 |
21 |
3 |
64 |
||
|
88/0- |
44- |
11 |
27 |
11 |
3 |
0 |
65 |
||
|
7/0 |
35 |
0 |
3 |
20 |
19 |
11 |
66 |
||
|
6/0 |
30 |
0 |
2 |
16 |
26 |
8 |
67 |
||
|
66/0 |
33 |
0 |
0 |
25 |
19 |
8 |
68 |
||
|
66/0 |
33 |
0 |
1 |
12 |
31 |
8 |
69 |
||
|
68/0 |
34 |
0 |
3 |
17 |
26 |
6 |
70 |
||
|
14/1 |
57 |
0 |
0 |
11 |
25 |
16 |
71 |
||
|
04/0 |
2 |
0 |
9 |
31 |
12 |
0 |
72 |
||
|
06/0- |
3- |
10 |
10 |
15 |
9 |
8 |
73 |
||
|
78/0- |
39- |
0 |
1 |
21 |
19 |
11 |
74 |
||
|
86/0- |
43- |
17 |
16 |
12 |
7 |
0 |
75 |
||
|
78/0 |
39 |
0 |
3 |
9 |
35 |
5 |
76 |
||
|
3/0 |
15 |
0 |
10 |
15 |
25 |
2 |
77 |
||
|
4/0 |
20 |
0 |
10 |
15 |
21 |
6 |
78 |
||
|
02/1 |
51 |
0 |
0 |
10 |
29 |
13 |
79 |
||
|
24/1 |
62 |
0 |
0 |
8 |
25 |
20 |
80 |
||
|
66/0- |
33- |
6 |
25 |
19 |
2 |
0 |
81 |
||
|
94/0 |
47 |
0 |
2 |
6 |
36 |
8 |
82 |
||
|
04/1 |
52 |
0 |
0 |
11 |
28 |
13 |
83 |
||
|
84/0 |
42 |
0 |
0 |
16 |
30 |
6 |
84 |
||
|
6/0- |
30- |
5 |
21 |
25 |
1 |
0 |
85 |
||
|
54/0- |
27- |
2 |
25 |
25 |
0 |
0 |
86 |
||
|
04/0 |
2 |
0 |
9 |
32 |
11 |
0 |
87 |
||
جدول 7. سنجش معیارهای کیفیت بصری در تصاویر منتخب (50n=)
|
عکس |
رنگ |
اجزا |
||
|
رنگ فضاهای سبز، مبلمانها، سازه، دیوارها |
مبلمانها |
سازهها |
فضای سبز |
|
|
چیدمان و کارایی تابلوها، بیلبوردها، نیمکتها، سطل زباله و تابلو راهنما |
تنوع نما ساختمان،عقب رفتگی و پیشآمدگی، حجم و ابعاد آنها |
وجود فضای سبز، چیدمان آن، نوع گیاه شامل درختی، بوتهای، درختچه یا گل |
||
|
1 |
1 |
1 |
1- |
1 |
|
2 |
1 |
1 |
1- |
1 |
|
3 |
1 |
1 |
0 |
1 |
|
4 |
1 |
0 |
1 |
1- |
|
5 |
1 |
1- |
0 |
1 |
|
6 |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
7 |
1 |
0 |
1 |
1 |
|
8 |
1 |
1- |
1 |
1 |
|
9 |
1 |
1- |
1- |
1 |
|
10 |
1 |
1- |
1 |
1 |
|
11 |
1 |
1- |
1 |
0 |
|
12 |
1 |
1- |
1- |
1 |
|
13 |
1 |
1 |
1 |
1- |
|
14 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
15 |
0 |
1- |
1 |
0 |
|
16 |
1 |
1 |
0 |
1 |
|
17 |
1 |
0 |
1 |
1 |
|
18 |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
19 |
0 |
1- |
1 |
1 |
|
20 |
1 |
1- |
1 |
1- |
|
21 |
1 |
1- |
1- |
1 |
|
22 |
1 |
0 |
1 |
1- |
|
23 |
1 |
1- |
1 |
1 |
|
24 |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
25 |
1 |
1- |
1 |
1 |
|
26 |
1- |
1- |
1- |
1 |
|
27 |
0 |
1- |
1 |
1 |
|
28 |
1 |
1- |
0 |
1 |
|
29 |
1 |
1- |
1 |
0 |
|
30 |
1 |
1- |
0 |
1 |
|
31 |
1- |
1- |
1 |
1 |
|
32 |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
33 |
1 |
1- |
1 |
1- |
|
34 |
1 |
1- |
1- |
1 |
|
35 |
1 |
0 |
1 |
1 |
|
36 |
0 |
1 |
0 |
1 |
|
37 |
1 |
1- |
1 |
1 |
|
38 |
1 |
1- |
1- |
1 |
|
39 |
1 |
1 |
0 |
1 |
|
40 |
1 |
1- |
1 |
1 |
|
41 |
1 |
1- |
1 |
1- |
|
42 |
1 |
1- |
1 |
1- |
|
43 |
0 |
1- |
1 |
1 |
|
44 |
1 |
1- |
1- |
1 |
|
45 |
1 |
1 |
0 |
1 |
|
تعداد امتیاز 1- |
2 |
27 |
9 |
7 |
|
تعداد امتیاز 0 |
6 |
9 |
11 |
3 |
|
تعداد امتیاز 1 |
37 |
9 |
25 |
35 |
|
درصد تحقق کامل معیار |
2/82 |
20 |
5/55 |
7/77 |
بحث و نتیجهگیری
افزایش بیرویه رشد شهرنشینی در چند دهه اخیر و انجام اکثر فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی انسان در این محیط، دلیلی است برای آنکه محیط شهری به منزله مکانی در نظر گرفته شود که یک شهروند بیشترین زمان خود را در آن سپری کند. هم‌چنین، این محیط به‌عنوان تأثیرگذارترین و باارزشترین مکانی است که بیشتر خاطرات، تجربهها، احساسات او در این فضا شکل میگیرد. از اینرو، زیباسازی شهری بدون سنجش زیبایی بصری برای طراحان و برنامهریزان شهری اجتنابناپذیر است.
روشهای سنتی و بازدیدهای میدانی از سایتهای مطالعاتی در مطالعات کیفیت بصری نیازمند زمان و هزینههای بسیاری است. لذا، به منظور کاهش این محدودیتها و هزینهها، مطالعات ارزیابی کیفیت بصری با کمک تصاویر میتواند جایگزین مناسبی برای روشهای سنتی و منظر واقعی نظرسنجی باشد. مطالعات مختلف حاکی از آن است نتایج بررسی ترجیحات در مطالعات مبتنی بر عکس با پاسخهای مطالعات با تجربهی واقعی و مستقیم بسیار مرتبط و در یک سو هستند (سعیدی و همکاران، 1393: 56).
در بررسی پیشینه پژوهش، سعیدی و همکاران(1393)، یاوو[8] و همکاران(2012) و جووانی[9] و همکاران(2013)، در مطالعاتی که انجام داده‌اند نیز با استفاده از پرسشنامههای مصور که اغلب برای امتیازدهی از تکنیکهای مختلف مانند مقیاس لیکرت، مقایسه جفتی، روش طبقهبندی کیفیت بصری استفاده نمودند و هم‌چنین، به ارزیابی کیفیت بصری و زیباییشناختی پرداختند.
سعیدی و همکاران(1393)، در پژوهش خود تحت عنوان "ارزیابی و مدلسازی ارزش منظرهای سیمای سرزمین به روش ترکیب خطی وزنی (مطالعه موردی: مسیرهای پیادهروی آبخیز زیارت استان گلستان)"، معیارهای نقاط پرتنوع، قابلیت دید، اکوتون پوشش گیاهی، قابلیت دید، دسترسی آب، تیپ و تنوع و تراکم پوشش گیاهی را در زیبایی منطقه مطالعاتی پژوهش خود شناسایی نمودند.
یاوو و همکاران (2012)، نیز به بررسی کیفیت بصری محوطه‌های سبز مناطق مسکونی روستایی شانگزو چین پرداختند. بیشترین امتیاز کسب شده از نظر شهروندان، مربوط به معیارهای تنوع پوشش گیاهی، ترکیب رنگهای متفاوت و زیاد چشمگیر است.
هم‌چنین، جووانی و همکاران(2013)، در مطالعه خود با عنوان"تجزیه و تحلیل کیفیت بصری و پیچیدگی مسیرهای پیاده خیابانهای تجاری"، آنتروپی بصری، تراکم ساختمانها، خطوط آسمان را به‌عنوان معیارهای مؤثر بر زیبایی منطقه مطالعاتی پژوهش خود معرفی کردند.
در مجموع، مقایسه نتایج مطالعات حاکی از آن است که معیارهای شناسایی شده مؤثر بر زیبایی در این پژوهشها، با توجه به هدف پژوهش، شرایط محیطی خاص خود و هم‌چنین فرهنگ و سلایق متفاوت و متغیر است. از اینرو، تحقیق در این زمینه در مناطق مطالعاتی مختلف جهت شناسایی معیارهای مؤثر بر زیبایی مناطق امری ضروری به نظر میرسد.
در این پژوهش همانطور که ذکر شد پیادهروهای دو خیابان در شهرهای مشهد و گرگان مراکز دو استان خراسان رضوی و گلستان برای انجام مطالعه مورد بررسی قرار گرفته شد. جهت شناسایی مهمترین معیارها در این مناطق، پس از بازدید میدانی از پیادهروها و عکسبرداری، پرسشنامه مصور جهت شناسایی و اولویتبندی معیارهای مؤثر بر زیبایی این دو شهر تنظیم شد.
هم‌چنین، معیارهای مورد بررسی در این پژوهش با استفاده از رویکرد دلفی در سه مرحله استخراج گردید. 87 تصویر گرفته شده از مسیرهای ذکر شده با استفاده از رویکرد طبقهبندی کیفیت بصری (Q- Sort) رتبهدهی شدند. پس از تحلیل پرسشنامهها، 45 عکس بالاترین امتیاز و در نهایت بیشترین کیفیت را به خود اختصاص دادند.
در نهایت به منظور سنجش معیارها و شناسایی معیارهای مؤثر در زیبایی فضا، 45 عکس منتخب و با کیفیت از طریق پرسشنامه و با استفاده از ماتریس دستیابی به اقدامات (GAM) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.
نتایج حاصل از پرسشنامه نشان داد از نظر کاربران و پرسششوندگان دو معیار رنگ با 2/82/0 و فضای سبز با کسب امتیاز 7/77/0 به ترتیب نقش مهمتر و مؤثرتری نسبت به دو معیار سازهها با کسب امتیاز 5/55/0 و مبلمانها با امتیاز 20 درصد در زیبایی تصاویر داشتند. به عبارتی دیگر، مناظری از نظر افراد زیباتر هستند که رنگ سبز و فضای سبز نسبت به سایر معیارها ارجحیت و اولویت بیشتری دارند. لذا، برنامهریزان و مدیران شهری میتوانند با بهرهگیری از نتایج این پژوهش با صرف وقت و هزینه متناسب و کاهش حجم دادههای اطلاعاتی به شناخت وضعیت موجود کیفیت بصری مکان مورد نظر دست یابند و در جهت افزایش کیفیت و زیبایی خیابانهای این دو شهر اقدام کنند.
راهکارها
در راستای نتایج پژوهش، راهکارهای زیر به منظور افزایش سطح کیفیت شهرها پیشنهاد میشوند:
ü بررسی میزان رضایت استفادهکنندگان و شهروندان بعد از اقدامات اصلاحی برای افزایش زیبایی و کیفیت بصری منظر خیابانی؛
ü ارزیابی کیفیت بصری به صورت دورهای؛
ü پژوهش در زمینه تأثیر فصول سال بر زیبایی منظر خیابانهای شهری در نقاط دید ثابت؛
ü بررسی و مقایسه کیفیت بصری منظر خیابانها و محیط طبیعی با کمک تصاویر رقومی و نرمافزارهای تفسیر عکس؛
ü محاسبه میزان درصد رنگهای مؤثر بر انتخاب تصاویر .
1. Ahmadi, Babak, (1375), Truth and Beauty. Tehran, Markaz Publications.
2. Akhgari Sang-e Atash, Zohreh, Mirkarimi, Seyed Hamed, Mohammadzadeh, Marjan, Salman Mahini, Abdolrasoul, 1396. Prioritizing aesthetic criteria of urban landscape from the perspective of Mashhad citizens The Fifth International Conference on New Ideas in Agriculture, Environment and Tourism in Tehran.
3. Afhami, Reza, Alizadeh, Mostafa, (2012). Aesthetics of flexible spaces. Book of the Month of Art, No. 173: 63-56.
4. Aminzadeh Goharrizi, Behnaz, Sharifi, Mohammad Saleh, Foroughifar, Mehran, (2014). Comparison of perception of urban landscape beauty from the perspective of experts and users (Case study; Adl Khomeini Square, Mashhad). Quarterly Journal of Urban Studies, 3 (10): 140-123.
5. Pakzad, Jahanshah, (1394). Theoretical foundations and urban design process. Seventh edition. Shahidi Publications, Tehran.
6. Tavassoli, Mahmoud, (2003). The principle of communication in urban design. Journal of Fine Arts.
7. Hosseini, Seyed Baqer, Razaghi Asl, Sina, 2008 (. Movement and time in the urban landscape: ideas and concepts of design. International Journal of Engineering Sciences, Iran University of Science and Technology, 19 (6): 83-88.
8. Khakzand, Mehdi, Mohammadi, Maryam, Jam, Fatemeh, Aghabzargi, Kourosh, (1393). Identifying the factors affecting the design of urban bodies with emphasis on aesthetic and environmental dimensions. Journal of Urban Studies, 10: 26-15.
9. Doiran, Ismail, Gholami, Saeed, Daneshdoost, Mehrdad, (2012). The role of social and physical indicators on quality of life in urban contexts (Case study: Zanjan urban neighborhoods). Journal of Geography and Environmental Studies, 4: 30-44.
10. Rezazadeh, Razieh, (1386). Principles and criteria of organization and rules and regulations of urban appearance in construction, Ministry of Housing and Urban Development. Research plan of Urban Planning and Architecture Study and Research Center.
11. Zbardast, Esfandiar, (1388). Textbook of evaluation methods in urban planning. University of Tehran.
12. Management and Planning Organization of Khorasan Razavi Province (2014). Statistical yearbook of Khorasan Razavi province.
13. Management and Planning Organization of Golestan Province (2013). Statistical yearbook of Golestan province.
14. Saeedi, Sepideh, Mohammadzadeh, Marjan, Mahini, Abdolrasoul, Mirkarimi, Seyed Hamed,. (2014) Evaluation and modeling of landscape value by linear weight combination method (Case study: Hiking paths of Ziarat Golestan province ). Natural environment. 67: 3.
15. Shamshiri, Sajjad, (1394). Evaluation of visual quality of Sangar nettle mirage. Man and the Environment, 13 (4): 41-27.
16. Sahrainejad, Nasim, Farbod, Sara, (2015). Evaluation of aesthetic qualities of pedestrian stairs in urban spaces with a design approach consistent with the context. Two Quarterly Journal of City Landscape Research. 35-46.
17. Sedaghati, Atefeh, (1395). Recognition of the identity of Bojnourd city through history and semiotics of important urban places. Fourth National Conference on Applied Research in Civil Engineering, Architecture and Urban Management. Khajeh Nasir al-Din Tusi University of Technology. 20-1.
18. Samadi, Mohsen, (1383). Evaluation of the comprehensive development plan of the Central Zagros region. Journal of Research and Construction in Natural Resources, 17 (2): 51-43.
19. Asgari, Ali, Ardalani, Hossein, (1396). The effect of the beauty of urban elements and furniture on preserving the identity of the street and the urban landscape (Case study: Alavian Boulevard). Sixth National Conference on Architecture, Urban Planning, Civil Engineering and Urban Environment.
20. Ghaffari Sedeh, Ali, (1371). Basics of designing consecutive spaces in urban architecture. Sefa Magazine, 2: 8-7-6.
21. Faizi, Mohsen, Asadpour, Ali, (2013). The process of recreating the landscape of Tehran squares with the aim of promoting social interactions of citizens. Journal of Urban Studies. 7: 14-3.
22. Cullen, Gordon, 1998. Selected Urban Landscape, translated by Manouchehr Tabibian, University of Tehran Press, Tehran.
23. Kiani, Akbar, Salari Sardari, Farzali, (2015). Assessing and evaluating the landscape priorities of public spaces in Assaluyeh city using ANP model. Nazar Garden, No. 8:18.
24. Mahasen Niari, Mina, Motalebi, Qasem, Bonyadi, Nasser, (2013). Improving the quality of historical urban spaces with emphasis on visual dimensions (case study of Aali Qapo Square in Ardabil), the first national conference on architecture, restoration, urban planning and sustainable environment, Hamedan, Hegmataneh Association of Environmental Assessors.
25. Mahmoudi, Seyed Amir Saeed, (1385). Urban landscape: A review of several theories. Abadi Quarterly. 16 (53): 62-54.
26. Moeini, Seyed Mohammad Mehdi, (2006). Increasing the ability to walk, a step towards a more humane city.
27. Moghaddasi, Negin Sadat, Haghighatbin, Mehdi, (2015). Evaluation and comparison of visual quality of urban highway Case study: Modares and Niayesh highways. 7th National Conference on Urban Planning and Management with Emphasis on Urban Development Strategies, Mashhad, Mashhad Islamic Council, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad Municipality.
28. Mansouri, Sidamir, (1383). An Introduction to Understanding Landscape Architecture. Nazar Garden, Volume 1. No. 2: 78-69.
29. Tash Consulting Engineers (1389). Renovation and improvement plan around the holy shrine of Hazrat Reza (AS).
30. Mirkarimi, Seyed Hamed, Saeedi, Sepideh, Mohammadzadeh, Marjan, Salman Mahini, Abdolrasoul, (1393). Application of PCA method in evaluating the visual quality of the land (Case study: Pilgrimage area of Golestan province, environmental science. 40 (2): 462-451.) Naghizadeh, Mohammad, (2003). Features and principles of beauty in Islamic art Iran, Academy of Sciences, No. 20: 68.
31. Vahdat, Salman, Sajjadzadeh, Hassan, Karimi, consultant, Mehrdad, (1394). Explain the dimensions affecting the street landscape in order to improve the landscape reading of urban spaces. Quarterly Journal of Urban Studies. No. 15: 35-15.
in a framework for analysing visual landscape character. Journal of Landscape Research. 3: 229-255.
)
