نوع مقاله : علمی-پژوهشی
نویسندگان
1 دانشگاه خوارزمی
2 دانشگاه محقق اردبیلی
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Immigration and the growth of metropolitan areas are always associated with major changes in the areas around them. National Tehran metropolis with its rapid growth in recent decades has caused population increase and physical development of the surrounding towns and villages. The aim of this study is to investigate the factors affecting demographic and physical changes in Garachak city as a settlement around Tehran metropolis. The research method is descriptive-analytic and data collection was based on library documents, observation, in-depth interviews and 300 household questionnaires completed randomly. The data were analyzed by using single T- test, multi-variable regression, interpretation of satellite images (in years 1987 and 2011), and Holdern model. The results showed that due to reasons such as locating on Tehran-Varamin road, short distance and the rapid access to metropolis Tehran and its facilities, and also due to the low costs of land and housing in that area, Garachak city has had high population growth so that the city as a complementary area for Tehran has an additional role in residency and settlement. According to Holdern model analysis, approximately %68 of physical growth and nearly %32 of growth in Garachak city is respectively associated with population growth and horizontal-sprawl growth which have caused huge changes in economic, social, and ecological aspects of the city.
کلیدواژه‌ها [English]
|
عوامل موثر در تحولات جمعیتی و کالبدی سکونتگاه‌های پیرامون کلانشهرها و پیامدهای آن، پژوهش موردی: شهر قرچک *حمید جلالیان1، اصغر پاشازاده2، فریوش نامداری3 1. دانشیارگروه جغرافیای انسانی، دانشگاه خوارزمی 2 . دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه محقق اردبیلی 3. کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه خوارزمی دریافت: 15/12/1393 پذیرش: 24/04/1394 |
|
|
Affecting Demographic Factors and Physical Changes in Settlements around Metropolises and Related Consequences, Case Study: Gharachak City *Hamid Jalalian1, Asghar Pashazadeh2, Farivash Namdari3 1.Associate Professor of Human Geography Department, Kharazmi University, Tehran, Iran 2. Ph.D Student of Geography and Urban Planning, Mohaghegh Ardabili University, Ardabil, Iran 3. M.A, Geography and Rural Planning, Kharazmi University, Tehran, Iran Received: )15/07/2015( Accepted: )06/03/2016( |
|
|
|
|
|
|
|
|
چکیده مهاجرپذیری و رشد کلانشهرها همواره ملازم با دگرگونیهای عمده در نواحی پیرامونی آن‌ها است. کلان‌شهر ملی تهران در دهههای اخیر با رشد بالای خود موجب افزایش جمعیت و گسترش فیزیکی شهرها و روستاهای پیرامونش شده است. هدف اصلی این تحقیق، بررسی و تحلیل عوامل موثر بر تحولات جمعیتی و کالبدی شهر قرچک بهعنوان یکی از سکونتگاه‌های پیرامون کلان‌شهر تهران و پیآمدهای آن است. روش پژوهش روش توصیفی- تحلیلی و روش جمعآوری اطلاعات مبتنی بر مطالعات اسنادی و میدانی (مشاهده، مصاحبه عمیق و تکمیل 300 پرسشنامه خانوار به صورت تصادفی) است. برای تجزیه و تحلیل دادهها از آزمون T تک نمونهای، رگرسیون چندگانه، تفسیر تصاویر ماهوارهای شهر قرچک (سالهای 1366 و 1390) و مدل هلدرن استفاده شده است. نتایج تحقیق گواه بر این است که، شهر قرچک به دلایلی همچون قرارگرفتن در محور تهران- ورامین، مسافت کوتاه و دسترسی آسان به کلان‌شهر تهران و خدمات آن، و همچنین ارزانی زمین و مسکن، مهاجرپذیری و در نتیجه، رشد جمعیتی و کالبدی بالایی داشته است؛ بهگونهای که بهعنوان عرصهای تکمیلی برای کارکردهای کلان‌شهر تهران، در زمینه سکونتی- خوابگاهی ایفاء نقش نموده است. بر اساس تحلیل مدل هلدرن، 68 درصد از رشد فیزیکی شهر قرچک مربوط به رشد جمعیت و 32 درصد آن مربوط به رشد افقی و اسپرال بوده است، که این رشد سریع سبب ایجاد تغییرات گسترده در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی شهر شده است. واژههای کلیدی مهاجرپذیری، گسترش فیزیکی‌ـکالبدی شهر، رگرسیون چندگانه، مدل هلدرن، کلان‌شهر تهران، قرچک. |
Abstract Immigration and the growth of metropolitan areas are always associated with major changes in the areas around them. National Tehran metropolis with its rapid growth in recent decades has caused population increase and physical development of the surrounding towns and villages. The aim of this study is to investigate the factors affecting demographic and physical changes in Gharachak city as a settlement around Tehran metropolis. The research method is descriptive-analytic and data collection was based on library documents, observation, in-depth interviews and 300 household questionnaires completed randomly. The data were analyzed by using single T- test, multi-variable regression, interpretation of satellite images (in years 1987 and 2011), and Holdern model. The results showed that due to reasons such as locating on Tehran-Varamin road, short distance and the rapid access to metropolis Tehran and its facilities, and also due to the low costs of land and housing in that area, Gharachak city has had high population growth so that the city as a complementary area for Tehran has an additional role in residency and settlement. According to Holdern model analysis, approximately %68 of physical growth and nearly %32 of growth in Gharachak city is respectively associated with population growth and horizontal-sprawl growth which have caused huge changes in economic, social, and ecological aspects of the city.
Keywords Immigration, Physical-Spatial Urban Expansion, Multi -Variable Regression, Holdern Model, Tehran Metrolpolis, Gharachak. |
مقدمه
در طول قرن بیستم شهرنشینی که محصول انقلاب صنعتی بود، به فرآیندی جهانی تبدیل شد و بهگونهای فزاینده به کشورهای در حال توسعه نیز سرایت کرد(Guidens, 2005: 603)، به‌طوری‌که از چند دهه گذشته گسترش افقی شهرها یک مشکل جهانی در ارتباط با رشد مادرشهرها شد و نه تنها در آمریکای شمالی، اروپای غربی و ژاپن، بلکه در بعضی از شهرهای بزرگ کشورهای در حال توسعه نیز بهعنوان مهم‌ترین اثر پدیدههای افزایش جمعیت و شهرنشینی نمایان گردید.
بازتاب اکولوژیکی شهرهای بزرگ و کلانشهرها و روند رو به رشد جمعیت آن‌ها در درجه اول گسترش فضایی یا توسعه کالبدی شهرها و دستاندازی به زمینهای کشاورزی و منابع طبیعی پیرامون است(Nazarian, 2002: 367). زیرا کلانشهرها نمیتوانند برای همه جمعیت افزوده شده، فضای حیاتی مناسبی فراهم کنند و به همین دلیل بخشی از جمعیت اضافه شده به کلان‌شهر، به پیرامون آن رانده میشوند. کلانشهرها به جهت برخورداری از تزاید جمعیت و نیز تأثیرات متقابل فضایی و روابط عملکردی، همواره دگرگونیها و تغییرات عمدهای را بر نواحی پیرامونی خود تحمیل میکنند، و این موضوعی است که کشورهای پیشرفته و در حال توسعه و از آن جمله ایران آن را تجربه میکنند(Zaheri, 2010: 184).
با نگاهی به شهرهای بزرگ جهان می‌توان دریافت که پیشروی به سوی فضاهای پیرامون امری معمول بوده است. بر اثر پیشروی شهر به سوی پیرامون، پدیده شهرشدگی در پیرامون اغلب شهرهای جهان تحقق یافته است. چه‌بسا روستاهایی که به ناگزیر تعدیهای ناشی از توسعه شهرنشینی را متحمل شدهاند و به جزئی از شهر تبدیل شدهاند. بر اثر این توسعه روزافزون، سطوح شهرها انبساط پیدا میکند، بهعنوان مثال طول فضای شهری در شهرهایی چون پاریس و لس‌آنجلس بیش از 100 کیلومتر و در کلکته هندوستان از 90 کیلومتر تجاوز مینماید. هر‌ساله حدود 60 کیلومتر‌مربع به فضای شهری سائوپولو افزوده می‌شود(Arabi, 2008: 55). مصرف فضا و تهاجم به فضای باز در پیرامون شهرهای بزرگ ایران نیز با روند رشد سریع تداوم داشته است. به‌طوری که در پیرامون کلان‌شهرهای تهران، تبریز، اصفهان، شیراز، قم و کرج شاهد آن هستیم. بهعنوان مثال در تهران در فاصله سالهای 1335 تا 1385 سالانه به طور میانگین حدود 14کیلومتر‌مربع تحت تصرف فضای شهر در آمده است(Ibid: 55).
در این میان، گسترش لجام گسیخته کلان‌شهر تهران دگرگونی و تحولات پر دامنهای را در عرصههای گوناگون سکونتگاه‌های
پیرامون خود داشته باشد. رشد شتابان جمعیت شهر تهران و به تبع آن نیاز به مسکن و ساخت و سازهای بیشتر، از یک سو گسترش کالبدی شهر را در جوانب مختلف به دنبال داشته و از سوی دیگر، از طریق تغییر کاربری اراضی مزروعی اطراف شهرها و روستاهای مجاور و تبدیل آن‌ها به کاربری مسکونی، در قالب رشد گسسته انجام پذیرفته است. شایان ذکر است، شواهد نشان میدهد توسعه کالبدی و به تبع آن تغییر کاربری اراضی، چه در اطراف شهر و چه در روستاهای حوزهی نفوذ اغلب، بدون برنامه و نا اندیشیده صورت گرفته است((Rahnamaie, 1990: 41. البته شدت اثرات کلان‌شهر تهران در نواحی پیرامونی با توجه به قابلیت‌های محیط طبیعی، اجتماعی و اقتصادی سکونتگاهها متفاوت است.
سکونتگاه‌های استقرار یافته در محور جاده ارتباطی تهران– ورامین به دلایلی نظیر نزدیکی به تهران و دسترسی آسان به راههای ارتباطی آن مورد توجه مهاجرین قرار گرفته و طی چند دهه اخیر به‌طور کامل نقش و کارکردهای سابق خود را از دست دادهاند. یکی از این سکونتگاهها شهر قرچک است که در 30 کیلومتری جنوب شرقی تهران واقع شده است. این شهر طی دهههای اخیر تغییر و تحولات گستردهای را پشت سر گذارده و اکنون به سکونتگاهی با کارکرد خدماتی - خوابگاهی مبدل شده است. تحقیق حاضر به مطالعه و بررسی تحولات کالبدی– فضایی و جمعیتی این شهر با بهره گیری از شاخص‌هایی همچون سرانه کاربری‌ها، مهاجرپذیری و تحولات جمعیتی، کاربری اراضی، ساخت و سازها، تقاضای زمین و مسکن، و ... پرداخته است.
هدف اصلی این تحقیق، بررسی و تحلیل روند گسترش فضایی و تغییرات جمعیتی و وضعیت کاربری‌ها و سرانههای شهر قرچک، علل و پیآمدهای این تغییرات بوده است. همچنین، از نظر کاربردی بررسی این نمونه میتواند در موارد مشابه تعمیم داده شود و بهعنوان مطالعات پایه برای برنامه‌ریزی و مدیریت شهری مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به مطالب فوق پرسشهای بنیادین زیر مطرح بوده است:
- آیا رابطهای بین گسترش فضایی‌ـ کالبدی شهر قرچک با مهاجرپذیری آن وجود دارد؟
- تحولات جمعیتی و کالبدی ـ فضاییِ به وقوع پیوسته در شهر قرچک چه آثار و پیآمدهایی در‌پی داشته است؟
نتایج و یافته‌های این تحقیق، علاوه بر تبیین علمی تحولات کالبدی- فضایی سکونتگاه‌های پیرامون کلان‌شهر تهران، میتواند راهکارهای علمی مؤثر جهت کاهش تبعات حاصل از تحولات یاد شده در پیرامون تهران ارایه نماید.
مبانی نظری
رشد جمعیتی کلانشهرها و نیز تأثیرات متقابل فضایی و عملکردی آن‌ها همواره دگرگونیها و تغییرات عمدهای را بر نواحی پیرامونی خود تحمیل مینماید. در این زمینه و در خصوص مسائل مربوطه آن تحقیقاتی در داخل و خارج از کشور صورت گرفته است که در جدول 1، برخی از آن‌ها ارائه شده است.
جدول 1. گزیده پیشینه گسترش کالبدی- فضایی شهرها در اثر مهاجرپذیری
|
ردیف |
محقق/ محققین |
سال تحقیق |
یافته‌های تحقیق |
|
1 |
ژانگ[1] و همکاران |
2000 |
گسترش و خزش شهری شهرهای چین، در‌پی اسکان فقرای بیزمین در پیرامون شهرها و نقش آن در تغییر کاربری (تخریب اراضی کشاورزی و پیامد گسترش شهری). |
|
2 |
جوکیش[2] |
2002 |
مشخص شدن اثر تغییرات جمعیتی بر تغییرات فضایی و کاربری زمینهای کشاورزی در مناطق ییلاقی اکوادور. |
|
3 |
لوپز[3] و همکاران |
2006 |
مهاجرت از مکزیک به امریکا و نقش آن در تغییر کاربری اراضی امریکا. |
|
4 |
مارتینوزی[4] و همکاران |
2007 |
گسترش شهری در بیرون از محدوده شهری و ایجاد خزش شهری در 40 درصد از سطح جزیره پرتریکو و در نتیجه زیر ساخت و ساز رفتن زمینهای بسیار حاصلخیز منطقه. |
|
5 |
رهنمایی |
1369 |
تأثیر گسترش فضای فیزیکی و نیروی انسانی شهر تهران در روستاهای حوزهی نفوذ و نابودی روستاهای اطراف |
|
6 |
نظریان |
1370 |
|
|
7 |
نظری |
1377 |
اهمیت روند شتابان شهرنشینی و پیآمدهای مختلف آن به‌ویژه گسترش فیزیکی شهرها و بلعیدن اراضی زراعی پیرامون با عنایت به پدیده مهاجرتهای روستایی در سطح کلان ملی. |
|
8 |
نوری کرمانی |
1381 |
پیدایش، تحول و عملکردهای شهری در منظومه کلان‌شهر تهران تحت تاثیر تمرکز سرمایه. |
|
9 |
حسینی حاصل |
1385 |
نابودی اراضی و تغییر کاربری در‌پی گسترش تهران به طرف پیرامون، و تبدیل شدن شمال تهران به خانههای دوم و مکان توریستی و جنوب تهران به محل مسکونی با تراکم بالا (خوابگاهی). |
|
10 |
شفیعی ثابت |
1386 |
تحمیل نقشها و کارکردهای جدید از سوی کلان‌شهر تهران به فضاهای پیرامونی و بروز نابسامانی در عرصههای اقتصادی، اجتماعی و سازمان فضایی مناطق پیرامونی، شهریشدن چشمانداز روستایی، تغییر در اقتصاد پایهای روستاها، تغییر کاربری اراضی، تغییر در ترکیب جمعیت و فعالیت. |
|
11 |
ظاهری |
1387 |
توسعه کلان شهر تبریز و تغییر دیدگاههای اقتصادی از بخش کشاورزی به صنعت و خدمات و به عبارتی تحولات اقتصادی و اجتماعی منبعث از تغییرات مناسبات شهر و روستا به صورت مجموعه ای مرتبط با یکدیگر در شکل‌گیری تغییرات کاربری اراضی روستاهای حوزه نفوذ کلان‌شهر تبریز. |
|
12 |
قربانی و همکاران |
1389 |
اثر تغییر جمعیت بر تغییر کاربری اراضی کشاورزی منطقه بالا طالقان. |
|
13 |
ظاهری |
1390 |
رابطه تنگاتنگ بین کلان‌شهر تبریز و روستاهای خوابگاهی پیرامون و شکل‌گیری مهاجرت معکوس، متاثر از تامین زمین و مسکن در این روستاها و نزدیکی به محل کار و فعالیت. |
|
14 |
پوراحمد و همکاران |
1390 |
مهاجرپذیری اسلامشهر به دلیل عوامل دافعه تهران (گرانی زمین و مسکن) و تغییرات کاربری حاصله از آن (تغییر گسترده از کاربری کشاورزی و فضای سبز به کاربریهای شهری). |
|
15 |
سلیمانی و همکاران |
1391 |
ادغام هستههای روستایی شمال تهران در این کلان‌شهر و پیامدهای فضایی- کالبدی و اجتماعی- اقتصادی آن. |
|
|
مرور تحقیقات پیشین، بیانگر این نکته است که مسائل فیزیکی- کالبدی کلانشهرها در قالبهای کلی، حداقل در دنیای در حال توسعه تقریبا مشابه است و تحت تاثیر عوامل جمعیتی و مدیریتی جامعه قرار دارد. به بیان دیگر، رشد و گسترش فیزیکی کلانشهرها تحت تاثیر مهاجر پذیری و رشد درونی جمعیت، بروز پدیده خزش شهری به سمت اراضی پیرامون و در نتیجه آن ادغام روستاهای پیرامونی در فضای کالبدی شهر، تغییرات وسیع کاربری اراضی پیرامونی از کشاورزی به کاربریهای شهری را در پی دارد.
در پژوهش حاضر، اثر کلان‌شهر تهران و همچنین تعامل آن با شهر پیرامونی قرچک به عنوان سکونتگاه اقماری مورد بررسی قرار میدهد. بنابراین، روش و نتایج تحقیقات انجام شده مشابه یا مرتبط پیشین، میتواند به فرآیند تحقیق و دیدگاه حاکم بر آن کمک نماید. از سوی دیگر، نتایج این تحقیق نیز میتواند به غنای ادبیات موضوع بیفزاید.
توسعه کالبدی- فضایی شهر، فرآیندی است که طی آن هم کالبد شهر رشد میکند و هم فعالیتها و کاربریهای شهری متحول میشوند و در محیط اطراف نیز تغییراتی ایجاد می‌شود. یعنی هم در بر گیرنده رشد فیزیکی-کالبدی شهر و هم تغییر و رشد کاربری‌ها و سرانههای شهری و هم مصرف فضاهای غیر شهری اطراف است. توسعه فیزیکی یا توسعه کالبدی یک شهر به خودی خود نمیتواند بد باشد و نه میتواند خوب و بینقص باشد. نمیتوان از توسعه شهرها ممانعت به عمل آورد چراکه شهر نیز همچون موجودات زنده، به‌وجود میآید، رشد میکند و بزرگ می‌شود. عوامل متعددی نظیر رشد جمعیت و مهاجرت به شهر، این توسعه فیزیکی را تسریع میکند(Bemanian, 2008: 106).
بهطورکلی عوامل گسترش شهر را می‌توان به سه دسته قانونی، جمعیتی و اقتصادی تقسیم نمود. می‌توان گفت مهم‌ترین آن‌ها عامل جمعیتی به خصوص مهاجرت است. در همین ر استا مهاجرت و رشد طبیعی جمعیت دو مولفه اصلی جمعیت در خصوص توسعه شهر و تغییر کاربری محسوب می‌شود. بدون شک مهاجرتهایی چنین گسترده، همراه با بازتابهای گسترده کالبدی- فضایی و اقتصادی- اجتماعی خواهد بود(Singh & Asgher, 2005: 1-2).
دگرگونیهای نسبی جمعیت در ایران نشان از رشد شتابان شهرنشینی، شهرشدگی روستا، روستاگریزی، روند نامتعادلتر شدن توزیع فضایی جمعیت و نظایر اینها دارد. به نظر میرسد که چهار عامل عمده در این جریان نقش آفرین بودهاند: 1- حرکت انبوه مردم از روستاها به شهرها؛ 2- تبدیل برخی از روستاها به
شهر؛ 3- رشد طبیعی جمعیت شهرها و 4- گسترش فیزیکی شهرها و به تبع آن ادغام روستاهای مجاور در فضای شهر (Ghadermarzi & Afshari, 2008: 3).
عوامل چهارگانه یاد شده، هر یک به تنهایی و یا در پیوند با یکدیگر و متأثر از نیروهای دافعه درون روستاها و نیروهای جاذبه شهرها اثرگذار بودهاند و خود معلول اوضاع سیاسی و اقتصادی- اجتماعی حاکم بر کشور هستند. اما از چهار عامل یاد شده، سه عاملِ نخست به طور مستقیم و غیرمستقیم منجر به گسترش فیزیکی پیوسته و ناپیوسته شهر در فضای پیرامون میشوند. در واقع بازتاب اکولوژیکی شهرها و به‌ویژه شهرهای بزرگ و روند رو به رشد جمعیت آن‌ها در درجه اول گسترش فضایی یا توسعه کالبدی شهرها و دستاندازی به زمینهای کشاورزی و منابع طبیعی پیرامون است(Nazarian, 2002: 367).
به عبارتی دیگر پس از رسیدن کلان‌شهر به حدی از توسعه و گسترش خود به منظور تامین نیازهای جمعیت ساکن در آن لازم است منابع جدیدی تعریف شود؛ از آنجایی که امکان تامین منابع در جوار کلان شهرها غالبا ممکن نبوده و با محدودیتهای غیر قابل حذف روبروست، کلان‌شهر به ناچار اقدام به دست درازی به فضای دور دست میکند تا احتیاج خود را برآورده سازد (Charrier, 1998: 291). این دست اندازی را می‌توان «خزش شهری[5]» نام نهاد. خزش شهری از پیآمدهای گسترش شتابان کلانشهرها به‌ویژه طی نیم قرن اخیر می‌باشد، که موجب گسترش شهرها در نواحی روستایی پیرامون بوده و اغلب کاربرد آن بار منفی دارد. خزش شهری در واقع پراکندگی و گسترش نامنظم اجزای شهر در پیرامون آن است، که ویژگیهای آن را می‌توان چنین بر شمرد: پراکنش کنترل نشده رشد شهر بر روی زمینهای روستایی؛ تراکم جمعیتی؛ تغییر کاربری زود هنگام زمینهای کشاورزی و روستایی؛ گسترش بیرویه شهر به پیرامون؛ پراکنش شهر در امتداد جادههای منتهی به مادرشهر؛ گسترشهای اتفاقی، بدون برنامه‌ریزی و نامنظم و در بیشتر موارد به هم پیوستن سکونتگاه‌های سابقا مجزا از هم(Audrey, 1985: 454).
|
|
لانگو ماریو معتقد است که خزش شهری از ویژگیهای شناخته شده بیشتر شهرهای کشورهای در حال توسعه است، در این کشورها فرآیند شهرنشینی با تأخیر صورت گرفته و در جریان آن، نفوذ سنتی و قوی شهرهای بزرگتر و سرمایهداری با الگوی کاملا متمرکز، ظاهرا مقررات شهری را نادیده گرفته و موجب گسترش افقی بیش از حد شهرها شده است(Mario, 2001: 32- 37). از این روی، می‌توان گفت که تغییر کاربری اراضی در پیرامون شهر نسبت مستقیم با اندازه شهر دارد و هر چه شهر بزرگتر باشد و فاقد برنامه‌ریزی دقیق، تأثیر آن در تغییر کاربری اراضی پیرامونی بیشتر است(Ghadermarzi, 2004: 37). با توسعه شهر، ممکن است بسیاری از زمینهای زیر کشت و یا داری قابلیت کشاورزی در مجاور شهرها تحت پوشش ساختمان‌ها و واحدهای خدماتی و صنعتی قرار گیرد(Taherkhani & Eftekhari, 2004: 94).
در توجیه پدیده، آرچر، معتقد است، در کشورهای در حال توسعه مهاجرت روستاـ شهری به لحاظ آثار کالبدی خود بر دو سکونتگاه مذکور دارای روند تقریبا قانونمندی می‌باشد. اگر چه نتوان از آن به عنوان یک قانون کلی یاد نمود. از دیدگاه آرچر، در اغلب مهاجرتهایی که به‌طرف کلانشهرها صورت میپذیرد اکثریت مهاجران طبق یک فرایند اکولوژیکی خاص در بدو ورود به سکونتگاه‌های شهری با توجه به پایگاه عموما ضعیف اقتصادیشان در حواشی شهری استقرار مییابند. روندی که نتیجهاش شکل‌گیری سکونتگاه‌های جدید در حاشیه کلان‌شهر می‌باشد (Archer, 1991: 13), (Qiong & et all., 2006: 2). در پی این گسترش فضایی سکونتگاهها، تغییراتی در کاربری اراضی آن‌ها صورت میگیرد.
تغییر کاربری اراضی، یعنی تغییر در نوع استفاده از زمین، که لزوما تغییر در سطح زمین نبوده، بلکه تغییر در تراکم و مدیریت زمین نیز می‌باشد، نتیجه فعل و انفعالات پیچیده عوامل متعددی نظیر سیاست، مدیریت، اقتصاد، فرهنگ، رفتار انسانی و محیط می‌باشد(Khakpour & et all, 2007: 47). به عبارتی دیگر تغییر کاربری زمین شامل تغییر نوع کاربری‌ها و تغییر در نحوه پراکنش و الگوهای فضایی فعالیتها و کاربری‌ها می‌باشد .(Briassoulis, 2000: 12)
علل تغییر کاربری زمین در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه متفاوت است؛ در کشورهای توسعه یافته تغییر کاربری زمین ریشه در دلایل اقتصادی مانند کشاورزی بزرگ مقیاس، توسعه شهری و افزایش نیاز به نگهداری کیفیت محیط زیست برای نسل فعلی و نسلهای آتی دارد، امّا در کشورهای در حال توسعه رشد سریع جمعیت، فقر و موقعیت اقتصادی عوامل اصلی است(Pourahmad & et all, 2011: 134).
|
|
|
|
در پژوهش حاضر، علاوه بر در نظر داشتن همه عوامل موثر در این فرآیند، تاکید بر عامل جمعیتی به‌ویژه عامل مهاجرت می‌باشد. عاملی که چاپین6 (1966)، هلن بریاسولیس7[6] (2000)، لامبین8[7]
(2002)، اکسو و تان9[8] (2002)، هنری و همکاران10[9] (2003) در خصوص گسترش و توسعه سکونتگاهها و تغییر کاربری اراضی به آن تاکید داشتهاند(Ghorbani& et. al, 2010: 76-77).
روش تحقیق
تحقیق حاضر، از لحاظ هدف در زمره تحقیقات کاربردی قرار میگیرد و روش آن توصیفی- تحلیلی است. گردآوری اطلاعات به دو شیوه مطالعات کتابخانه‌ای و مطالعات میدانی استوار است که در شیوه میدانی از ابزار مشاهده مستقیم، مصاحبه عمیق (با مسئولان شهر قرچک) و پرسشنامه (از سرپرستان خانوار شهر قرچک) استفاده شده است. از میان جامعه آماری مطالعه حاضر (سرپرستان خانوارهای ساکن شهر قرچک) 300 نمونه بر اساس فرمول کوکران به دست آمد و پرسشنامهها به شیوه احتمالی ساده پرسشنامه تکمیل گردید. روایی پرسشنامه از مطالعات مشابه و نظرات اساتید و پایایی آن نیز از طریق پیشآزمونی از جامعه 30 نفری تامین گردید و با توجه به طیفی بودن سوالات (طیف لیکرت)، از آزمون آلفای‌کرونباخ استفاده شد که ضریب همبستگی آلفا 84/0 به دست آمد. شاخصهای اصلی پژوهش، رشد جمعیت، تراکم جمعیت شهری، اشتغال، سطح ساخته شده شهر، نوع و سرانه کاربری‌ها می‌باشند. جدول2، متغیرهای این تحقیق را نشان میدهد.
برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از روشهای کیفی و کمی شامل تحلیل مدل هلدرن، رگرسیون چندگانه و آزمون T تک نمونهای استفاده شد. عوامل مورد بررسی در رگرسیون چندگانه عبارت بودند از: سرمایه‌گذاری، ساخت و سازها، سیاستهای دولت، ارزانی زمین و مسکن، دسترسی به تهران، دسترسی به درآمد و شغل مطلوب و ارتباط با اقوام. همچنین برای بررسی تغییرات فضایی در طی ادوار مورد نظر (سالهای 1987 و 2011) از تصاویر ماهوارهای بهره گرفته شد.
محدوده مورد مطالعه
شهر قرچک یکی از شهرهای استان تهران است و موقعیت جغرافیایی آن بین 51 درجه و 35 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 24 دقیقه عرض شمالی می باشد. سابقه تاسیس شهرداری در آن به سال 1355 باز میگردد. این شهر در سال 1390 دارای جمعیتی بالغ بر 191588 نفر بوده و وسعتی برابر با 4/2332 هکتار (محدوده قانونی شهر) داشته است و ضمنا مساحت بافت پر شهر 1065 هکتار می‌باشد(Iran Cencus Center, 2011).
شکل1، موقعیت قرچک را در استان تهران نشان میدهد. این شهر تا سال 1391 جزء بخش قرچک از شهرستان ورامین بود. اما اواخر سال 1391 خود مرکز شهرستان قرچک شد.
جدول 2. متغیرهای تحقیق
|
نام متغیر |
نوع متغیر |
نوع اندازهگیری / نوع تحلیل |
|
مساحت واحدهای مسکونی |
وابسته |
درصد قطعات ریز، متوسط و درشت دانه |
|
قدمت واحدهای مسکونی |
وابسته |
درصدگیری بر اساس قدمت |
|
تعداد پروانههای ساختمانی |
وابسته |
درصد تعداد با طبقات مختلف |
|
مهاجرپذیری |
مستقل / وابسته |
گزارش‌های آماری و پرسشگری میدانی/ رگرسیون |
|
ساخت و ساز |
مستقل / وابسته |
اسناد و مدارک شهرداری / رگرسیون |
|
اشتغال و درآمد |
مستقل / وابسته |
نظرسنجی/ آزمون T و رگرسیون |
|
قیمت زمین و مسکن |
مستقل / وابسته |
بررسی اسناد، مشاهده و نظرسنجی/ آزمون T و رگرسیون |
|
سرمایه‌گذاری |
مستقل |
بررسی اسناد / رگرسیون |
|
سیاستهای دولت |
مستقل |
بررسی اسناد / رگرسیون |
|
دسترسی به تهران |
مستقل |
مشاهده و نظرسنجی/ آزمون T و رگرسیون |
|
ارتباط با خویشاوندان و اقوام |
مستقل |
نظرسنجی/ آزمون T و رگرسیون |
|
تغییر کاربری‌اراضی |
وابسته |
نظرسنجی/ آزمون T |
|
آلودگیها |
وابسته |
نظرسنجی/ آزمون T |
|
هزینهها |
وابسته |
نظرسنجی/ آزمون T |
|
تخلفات |
وابسته |
نظرسنجی/ آزمون T |
|
تخریب چشم انداز |
وابسته |
نظرسنجی/ آزمون T |
|
تقاضای زمین و مسکن |
وابسته |
نظرسنجی/ آزمون T |
|
پسانداز |
وابسته |
نظرسنجی/ آزمون T |
شکل 1. موقعیت شهر قرچک در استان تهران
قبل از شهر شدن و تاسیس شهرداری، قرچک یک منطقه کشاورزی با سکنه روستایی بود که در سالهای پس از انقلاب اسلامی به علت فقدان نظارتهای قانونی بر ساخت و ساز خانههای ارزان قیمت توسط کارکنان کارگاههای اطراف ورامین به دور از چشم شهرداری و سایر ارگان‌های مدیریت شهری ساخته میشد و با اسناد موقت خرید و فروش میگردید. به همین علت نیز در سالهای نخست انقلاب با رشد شتابان و انفجاری روبه رو بوده است و در طول یک دوره پنجاه و پنج ساله (از سال 1335 تا سال 1390) شمار سکنه قرچک 1147 برابر شده و از 167 نفر به 191588 نفر بالغ گردیده است. با مهیا شدن بستر قانونی در طرح هادی شهر قرچک با توجه به عدم امکان توسعه فیزیکی شهر به دلیل محدودیت اراضی، ادغام روستاهای مجاور در مجموعه شهری جهت توسعه بافت کالبدی در نظر گرفته شد، به طوری که از سال 1371 روستای پوئینک، به عنوان بخشی از منطقه شهری قرچک در آمد و در چند سال اخیر نیز دو روستای حاشیه این شهر به شهر پیوسته و در آن ادغام شده است که قبل از سرشماری 75 به نام باقرآباد و مافیآباد نامیده میشدند. به این ترتیب، می‌توان گفت شکل‌گیری شهر قرچک از چند هسته روستایی و همچنین سکنی گزیدن مهاجرین از سراسر کشور در سطح شهر بوده است(Pazhohesh and Omran Consulting Engineers, 2011: 145) و این گسترش جمعیتی شهر و روستاهای اطراف آن تا جایی پیشرفت که در سال 1391 محدوده بخش قرچک به شهرستان قرچک و این شهر به مرکز شهرستان ارتقاء یافت.
روند تحولات جمعیتی
قرچک در گذشته نه چندان دور روستایی کوچک بوده است به‌طوری‌که در سال 1335 فقط 167 نفر جمعیت داشته که این میزان در سال 1345 به 2001 نفر رسیده است. تا این دهه قرچک یک کانون جمعیتی کوچکی بوده که در اطراف جاده اصلی تهران به ورامین شکل گرفته است. اما از دهه 1345 به بعد به تبعیت از روندهای حاکم بر ساختار حرکات مکانی جمعیت در کشور، موقعیت قرارگیری قرچک در ارتباط با شهر تهران باعث شده است که این سکونتگاه بهعنوان یکی از کانونهای جمعیتی برای جذب جمعیت
مهاجر در منطقه کلان‌شهری تهران عمل نماید. به‌طوری‌که جمعیت آن در سال 1355 به 14999 نفر رسیده و به شهر تبدیل شده است.
شهر قرچک در فاصله سالهای 55-1345 سالانه بالغ بر 25 درصد افزایش جمعیت داشته است. این میزان در کلیه شهرهای کشور مشابه و همانندی ندارد. در طی 65-1355 این وضعیت باز ادامه داشته است. پیآمد چنین وضعیتی از نظر کالبدی برای شهر قرچک، گسترش شتابان شهر بوده است. همچنین نتایج سرشماری 1385 و 1390 این واقعیت را آشکار میسازد که عرضه زمین و مسکن در این شهر محدود شده و با نظارت و کنترل ساخت و سازها که در سالهای اخیر شکل قانونی یافته و دنبال می‌شود روند رشد سالانه جمعیت در این شهر بسیار کاسته شده است که نشانه ظهور پدیده مهاجر فرستی از شهر قرچک می‌باشد. جدول3، سیر تحولات جمعیت قرچک را از سال 1345 تا 1390 نشان میدهد.
|
جدول 3. سیر تحولات جمعیتی شهر قرچک
Source: Iran Cencus Center, 1966& 2011 |
بررسی روندهای رشد سالانه نیز حاکی از این است که روندهای رشد در این شهر همواره روبه افزایش بوده و با ارقام بالایی رو‌به‌رو بوده است. مهم‌ترین علت این افزایش جمعیت را می‌توان به مهاجرپذیری شهر قرچک نسبت داد. جدول 4، آمار مهاجران واردشده به شهرستان ورامین را طی دورههای اخیر نشان میدهد. همچنان که پید است، مهاجرپذیری در این شهرستان تحت تاثیر جاذبههای کلان‌شهر تهران و زمینههای اشتغال و سکونت در‌پیرامون آن همچنان روند صعودی را نشان میدهد11.[10]
آمارهای مهاجرتی تمامی دورههای سرشماری جمعیتی نشان میدهد استان تهران رتبه اول مهاجرپذیری را در میان استان‌های کشور دارا بوده است. در مورد شهر قرچک، در تمام ادوار سرشماری، نسبت جنسی به سود مردان بوده است. اما این نسبت یک روند کاهشی را سپری میکند که نشانگر کاهش روند مهاجرپذیری شهر قرچک و تثبیت جمعیت شهری آن در سالهای اخیر می‌باشد.
جدول 4. آمار مهاجران واردشده به ورامین طی 15 سال اخیر (نفر)
|
دوره |
جمع |
نقاط شهری |
نقاط روستایی |
اظهار نشده |
|
85 - 1375 |
150776 |
29251 |
12960 |
- |
|
90 - 1385 |
53433 |
20986 |
4497 |
241 |
Source: Iran Cencus Center, 1996& 2011
روند تحولات مسکن
یکی از شاخصهای مهم مورد ارزیابی در تحولات فضایی و جمعیتی سکونتگاهها، بررسی وضعیت مسکن یعنی مساحت زیربنای واحدهای مسکونی و کیفیت آن‌ها است. در سرشماری 1385 در کانونهای شهری کشور تنها 30 درصد واحدهای مسکونی کم‌تر از 75 مترمربع زیربنا داشته و 70 درصد آن‌ها از زیربنای بیش از 75 مترمربع برخوردار بودهاند(مهندسین مشاور
پژوهش و عمران 1390: 161). درحالی‌که شهر قرچک در این خصوص سهمی برابر 48 درصد (کم‌تر از 75 مترمربع زیربنا) داشته و این ویژگی خود ریزدانگی بافت مسکونی در شهر قرچک را تداعی مینماید(جدول 5). همچنین بررسی وضعیت تراکم در شهر قرچک حاکی از این است که تراکم خالص مسکونی470 نفر در هکتار و تراکم ناخالص مسکونی 239 نفر در هکتار می‌باشد. تراکم کلی جمعیت بر اساس آمار جمعیت سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال85، در این شهر برابر با 6/74 نفر در هکتار می‌باشد. بنابراین ملاحظه می‌شود تراکم در بخشهای مسکونی بسیار بالا است، در حالی که تراکم کلی جمعیت رقم متناسبی را نشان میدهد. دلیل این امر وجود زمینهای خالی و بایر اراضی کشاورزی در داخل محدوده شهر می‌باشد. بررسی ابعاد قطعات مسکونی در شهر قرچک و همچنین پراکندگی جمعیت در بلوکهای شهری این وضعیت را تایید میکند.
وضعیت فوق یا به عبارتی خصوصیات و نحوه ساخت مسکن در این شهر بیانگر ساختار اجتماعی- فرهنگی حاکم بر خانوارهای ساکن در آن است. در واقع اکثر خانوارهای ساکن در این شهر جزء طبقات درآمدی پایین و متوسط هستند. بالابودن تراکم نفر در واحد مسکونی (1/4 نفر) و تراکم نفر در خانوار یا بعد خانوار (1/4 نفر) و به تبع آن تراکم نفر در اتاق در این شهر این وضعیت را تایید میکند(جدول6).
جدول 5. توزیع واحدهای مسکونی بر حسب مساحت زیربنا در شهر قرچک
|
شهر قرچک |
قطعات ریز دانه (مترمربع) |
قطعات متوسط دانه |
قطعات درشت دانه |
|||||
|
کم‌تر از 50 |
75-51 |
80-76 |
100-81 |
101-150 |
200-151 |
300-201 |
300 متر و بیشتر |
|
|
درصد قطعات |
2/19 |
8/28 |
2/10 |
18 |
7/17 |
1/5 |
8/0 |
2/0 |
Source: Iran Cencus Center,2006
جدول 6. تحولات شاخصهای مسکن شهر قرچک طی دوره 1355- 1390
|
سال |
بعد خانوار |
تعداد واحد مسکونی |
افزایش واحد مسکونی |
تراکم خانوار در واحد مسکونی |
تراکم نفر در واحد مسکونی |
|
|
1355 |
- |
2106 |
10043 |
- |
- |
|
|
1365 |
12/5
|
12149 |
21/1 |
58/6 |
||
|
10925 |
||||||
|
1375 |
85/4
|
23074 |
25/1 |
21/7 |
||
|
19428 |
||||||
|
1385 |
09/4
|
42502 |
99/0 |
09/4 |
||
|
9165 |
||||||
|
1390 |
02/4 |
51667 |
86/0 |
24/3 |
Source: Iran Cencus Center, 1976& 2011
می‌توان این گونه استنباط کرد که با افزایش ساخت و ساز (مسکن)، قیمت زمین و مسکن بالا رفته و به رقم کم‌تر از یک خانوار (خانوادههای مجرد و بدون سرپرست خانوار) در واحد مسکونی رسیده است که این خود نشان از کوچک شدن ابعاد خانوار و خانوارهای تازه تشکیل شده است. این موضوع باعث افزایش تقاضای مسکن شده و این تقاضا در شهر قرچک به دلیل قشر مهاجر کم درآمد و با مبداُ روستایی، از فشردگی بالایی برخودار است. جدول6، نشان میدهد که تراکم خانوار در واحدهای مسکونی به دلیل افزایش رشد تعداد واحدهای مسکونی روند کاهشی داشته و به شرایط مطلوب نزدیک شده است؛ یعنی با افزایش تعداد خانوار، تعداد واحدهای مسکونی نیز افزایش یافته و تراکم خانوار در واحد مسکونی از نظر کمی، بهبود قابل توجهای داشته است.
همچنین بررسی میزان قدمت واحدهای مسکونی در شهر قرچک نشان از این دارد که نسبت عمر واحدهای مسکونی با میزان قدمت و پیشینه تاریخی شهر، جمعیت و مهاجرپذیری شهر در رابطه است، به‌طوری‌که نزدیک به نیمی از این بناها کم‌تر از 15 سال عمر دارند(جدول 7).
جدول 7. قدمت واحدهای مسکونی شهر قرچک
|
85-1375 |
75-1365 |
65-1355 |
55-1345 |
قبل از 45 |
نا مشخص |
جمع |
|||||||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
19428 |
7/45 |
9261 |
8/21 |
11706 |
5/27 |
1644 |
9/3 |
212 |
5/0 |
251 |
6/0 |
42502 |
100 |
Source: Iran Cencus Center, 1966& 2011
تعداد پروانههای ساخت و ساز و تعداد طبقات ساختمان (یکی دیگر از شاخصهای مورد بررسی در این تحقیق) طی سالهای 1377، 1379 و 1385 و 1390 در شهر قرچک نشان از گرایشات ساخت و ساز به سوی توسعه عمودی دارد و بیانگر افزایش جمعیت و همچنین افزایش ساخت و سازها و کمبود فضا در این شهر است(جدول 8).
جدول 8. تعداد پروانههای ساختمانی صادره بر حسب تعداد طبقات ساختمان در شهر قرچک
|
سال |
یک طبقه |
دو طبقه |
سه طبقه و بیشتر |
جمع |
||||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
|
1377 |
275 |
35/62 |
109 |
7/24 |
57 |
9/12 |
441 |
100 |
|
1379 |
317 |
4/62 |
147 |
9/28 |
205 |
85/20 |
983 |
100 |
|
1385 |
161 |
7/33 |
153 |
32 |
164 |
3/43 |
478 |
100 |
|
1390 |
127 |
24 |
120 |
24 |
425 |
2/52 |
672 |
100 |
Source: Pazhohesh and Omran Consulting Engineers, 2011
تحولات اشتغال
علیرغم آن که شهر قرچک در دشت حاصل خیز ورامین قرار گرفته ولی میزان اشتغال در بخش کشاورزی سهم ناچیزی را نشان میدهد. از کل جمعیت شاغل در سال 1390 برابر با 2/45 درصد در بخش فعالیتهای خدماتی- اداری، 6/52 درصد نیز در فعالیتهای صنعتی و تنها 2/2درصد در بخش فعالیتهای کشاورزی، اشتغال دارند (Iran Cencus Center, 2011). دو دلیل عمده برای این وضعیت قابل ذکر است: یکی این که تعداد قابل ملاحظهای از
ساکنین قرچک در تهران اشتغال داشته و قرچک نقش خوابگاهی را برای آن‌ها ایفا میکند. سهم بسیار بالای شاغلین این شهر در بخش صنعت و خدمات، بیانگر تأثیر واضح نخست شهر ایران بر ساختار اقتصادی این شهر است؛ دیگر این که، به دلیل رشد و گسترش شهر قرچک در اثر مهاجرت و در پی آن تقاضای بالای زمین، اراضی کشاورزی مورد تهدید قرار گرفته و مالکان آن‌ها را به تبدیل اراضی تشویق نموده است. این مساله خود زمینهساز تغییر کاربری اراضی و کاهش سطح اشتغال در بخش کشاورزی شهر شده است.
روند گسترش و تحولات کالبدی
از نظر کالبدی، شهر قرچک با توجه به جمعیتپذیری بالای آن گسترش زیادی داشته است، گسترشی که باعث ادغام روستاهای (مافی آباد، باقر آباد، پوئینک و...) در شهر قرچک شده است.
مهاجرت گسترده و شتابان طی دوره 65- 1345 در شهر قرچک باعث شده تا بسیاری از ساخت و سازها خارج از برنامه رسمی شهرسازی شکل بگیرد. در این بین اقداماتی نیز برای پاسخگویی به نیاز مهاجران و جمعیت صورت گرفت (احداث شهرک طلائیه و فردیس)، اما این مسأله پاسخگوی نیازها نبوده و در نتیجه بخشهای عمدهای از شهر به صورت خودرو و شتاب‌زده شکل گرفته است. حریم شهر قرچک در وضعیت موجود مساحتی بالغ بر 6503 هکتار دارد و روستاهای صالح‌آباد، قشلاق جیتو،
محمد‌آباد، ولی‌آباد، امین‌آباد، داوودآباد، قشلاق‌بالا و قشلاق‌پایین در این حریم قرار‌دارند(Pazhohesh and Omran Consulting Engineers, 2011: 15).
شکل 2، برای درک بهتر چگونگی گسترش و تغییراتی شهر قرچک ارائه شده است. به موازات افزایش شدید جمعیت شهر، توسعه کالبدی آن نیز سریع بوده است؛ به گونهای که میزان مساحت بافت پر شهر که در سال 1355 برابر 9/24 هکتار بود در سال 1365 به 439 هکتار و در سال 1380 به 4/873 و در سال 1390 به 1065هکتار رسیده است. ارقام گویای این است که وسعت شهر بین سالهای1355 تا 1390 نزدیک به 7/42 برابر افزایش یافته است و اینک محدوده قانونی شهر در انتهای سال 1391 برابر با 4/2332 هکتار است.
شکل2. روند تغییرات و گسترش فضایی شهر قرچک از 1355 تا 1390
بررسی و مقایسه تصاویر ماهوارهای قرچک بین سالهای 1355 تا 1390 حاکی از آن است که این شهر در بخشهای پیرامونی گسترش قابل توجهی یافته است که با اندکی مسامحه می‌توان پراکنش شهر را افقی و الگوی گسترش فعلی شهر را گسترش خطی در امتداد محور ارتباطی تهران- ورامین دانست. در این تغییرات نباید نقش سازمان‌ها و مؤسسات دولتی و نیز بنگاههای معاملاتی و بورسبازان زمین را نادیده گرفت . شایان ذکر است توسعه کالبدی قرچک در نتیجه تغییر کاربری اراضی زراعی و باغی به کاربریهای دیگر (کاربری شهری) و نیز اشغال زمینهای متعلق به روستاهای واقع در حد فاصل شهر قرچک، شرایط را برای ادغام این روستاها با شهر فراهم نموده و میرود تا روستاهای پیرامونی دیگری نیز در این شهر ادغام شوند.
کاربری‌ها و سرانهها
تقاضا برای کاربریهای جدید میتواند بیانگر تحولات تکنولوژیکی یا تغییرات در ساخت و نیازهای یک جامعه باشد. برخی از این تحولات کم دوام هستند، در حالی که برخی دیگر نمایانگر یک تقاضای دایمی هستند. طی سالهای اخیر فعالیتهای انسان به عنوان مهم‌ترین عامل تغییرات الگوی کاربری زمین شناخته شده است. در شناخت چنین تحولات و عوامل موثر در ایجاد آن، از لحاظ تحلیل، الگوسازی و مدیریت الگوی کاربری اراضی در سطوح محلی، منطقهای و جهانی کار بسیار مشکلی است Singh & AsgherT, 2005: 1-2)).
بهطورکلی این عوامل را به سه گروه قانونی، جمعیتی و اقتصادی می‌توان تقسیم کرد که در این تحقیق تاکید بر عامل جمعیتی می‌باشد. از میان مجموعه عوامل جمعیتی، مهاجرپذیری مهم‌ترین عامل اثرگذار بر تغییر کاربری زمین است.
بررسی کاربری عمومی زمین و نحوه استفاده از اراضی در شهر قرچک حاکی از این است که شهر در وضعیت موجود دارای مساحتی بالغ بر 4/2332 هکتار می‌باشد. این میزان حدود 13/51 درصد (5/1192 هکتار) ساخته شده و 87/48 درصد آن (8/1139 هکتار) ساخته نشده می‌باشد. از کل شهر حدود 7/369 هکتار آن با سرانه 25/21 مترمربع به کاربری مسکونی اختصاص دارد، این میزان حدود 85/15 درصد از مساحت شهر و 31 درصد از سطح ساخته شده را در بر گرفته است. مقایسه کاربری مسکونی درطرح هادی قبلی قرچک، با وضعیت موجود حاکی از این است که این شهر در هنگام تهیه طرح هادی دارای 231 هکتار سطح مسکونی بوده است، این میزان در حال حاضر به 7/369 هکتار میرسد. در واقع در فاصله زمانی 87-72 حدود 7/138 هکتار به سطح کاربریهای مسکونی شهر اضافه شده است.
بررسی کاربریهای خدماتی (پارک و فضای سبز، آموزشی، درمانی و بهداشتی، فرهنگی، مذهبی، پذیرایی- تفریحی، ورزشی، تاسیسات و تجهیزات) در شهر قرچک نشان میدهد که از کل محدوده شهر حدود 4/120 هکتار به کاربریهای خدماتی اختصاص دارد. این میزان 16/5 درصد از سطح شهر و 09/10 از سطح ساخته شده را در بر میگیرد. مقایسه سطوح خدماتی در طرح هادی قبلی و در وضعیت فعلی حاکی از این است که در فاصله زمانی 87-1372 حدود 4/11 هکتار به سطوح خدماتی شهر اضافه شده است. در واقع سطوح خدماتی شهر (خدمات مذکور) از 109 هکتار در سال 1372 به 4/120 هکتار در سال 1387 رسیده است. وضعیت فوق عدم تناسب رشد خدمات با سایر کاربری‌ها به‌ویژه کاربری مسکونی و در مجموع ضعف سرانههای خدماتی در شهر را نشان میدهد. سرانه خدمات هفتگانه شهر 92/6 مترمربع می‌باشد. در داخل محدوده شهر قرچک علاوه بر سطوح ساخته شده 87/48 درصد از سطح شهر جزء اراضی ساخته نشده است که از این میزان، اراضی بایر 42/37 درصد و اراضی کشاورزی 56/10درصد را به خود اختصاص داده است (جدول 9).
بررسی روندهای مهاجرتی به شهر قرچک و سیر تحولات و تغییرات کاربری اراضی این شهر مشخص میکند که چنین مکانیزمی بدون تردید شکل دهنده و اثرگذار بر وضع موجود شهر می‌باشد. مقایسه سرانه کاربریهای شهر قرچک با سرانههای استاندارد طرحهای شهری کشور و سرانه استان‌تهران، نشان دهنده اختلاف فراوان میان آن‌ها می‌باشد. این امر گویای این مطلب است که کاربری اراضی شهر قرچک، به لحاظ سرانهها وضعیت غیر استاندارد دارد از میان کاربری‌ها، کاربریهای مسکونی، آموزشی، بهداشتی، فرهنگی، اداری، صنعتی، نظامی، فضای سبز، تأسیسات و تجهیزات شهری، حمل و نقل و کاربری ورزشی بیشترین اختلاف را با سرانههای استاندارد دارند، اما کاربریهای مذهبی و تجاری تا حدودی به سرانههای استاندارد نزدیک می‌باشند. مقایسه سرانههای شهر قرچک با میانگین کشوری نیز نشاندهنده اختلاف فراوان آن‌ها است. مقایسه سرانه کاربریهای مختلف شهر قرچک با شهر تهران نکات مهمی را نشان میدهد از جمله این که شهر قرچک در برخی از کاربری‌ها از قبیل کاربریهای آموزشی، تجاری و صنعتی سرانههای بالاتری دارد (شایان ذکر است که از سرانه 1/17متری کاربری صنعتی، 8 متر آن مربوط به کورههای آجرپزی، 4 متر صنایع سبک، 3 متر صنایع سنگین و 2 متر هم مربوط به انبارداری و دامداری صنعتی می‌باشد). اما در کاربریهای بهداشتی، فرهنگی، اداری، ورزشی، فضای سبز، نظامی، تاسیسات و تجهیزات‌شهری، باز هم اختلافات فراوان مشاهده می‌شود و تنها در کاربریهای مسکونی، مذهبی، حمل و نقل تفاوت آنچنانی بین میانگین سایر شهرهای استان تهران با شهر قرچک وجود ندارد. با کمی تامل می‌توان گفت که در بین کاربری‌ها، کاربری مسکونی بیشترین فراوانی را به خود اختصاص میدهد. در مقابل کاربری مسکونی، کاربریهای خدماتی درصد بسیار کمی را دارند. این شرایط نشانگر نقش خوابگاهی شهر است و از طرفی جمعیت شهر در شب بیشتر می‌شود و در روز کاهش مییابد. در واقع یکی از علل شکل‌گیری این شهر را می‌توان نیاز به مسکن برای افراد مهاجری دانست که امکان تهیه مسکن در کلان‌شهر تهران را نداشته و به خاطر پایین بودن قیمت زمین و مسکن در این شهر ساکن شدند. بنابراین، با توجه به افزایش کاربری مسکونی، نیاز به سایر کاربری‌ها به‌ویژه کاربریهای خدماتی احساس می‌شود.
جدول 9. مقایسه سرانه کاربریهای شهر قرچک با سرانههای استاندارد طرحهای شهری کشور و سرانه استان تهران
|
کاربری‌ها |
وضعیت کاربریهای شهر قرچک در سال 1387 |
سرانههای استاندارد در طرحهای شهری ایران (به متر) |
میانگین سرانه کاربریهای مختلف در کل کشور (به متر) |
میانگین سرانه کاربری‌ها در شهر تهران (به متر) |
||
|
سطح (مترمربع) |
سرانه (مترمربع) |
درصد به سطح کل |
||||
|
مسکونی |
3697986 |
25/21 |
85/15 |
50 |
53/44 |
96/22 |
|
مختلط (اداری- تجاری- مسکونی) |
11888 |
04/0 |
05/ |
- |
- |
- |
|
آموزشی |
252298 |
45/1 |
09/1 |
4 |
57/4 |
86/ |
|
بهداشتی/ درمانی |
28825 |
17/0 |
12/ |
5/1- 6/ |
36/1 |
53/0 |
|
مذهبی |
51303 |
29/0 |
22/ |
3/ – 2/ |
68/1 |
29/0 |
|
فرهنگی |
26627 |
15/0 |
32/ |
5/1- 75/ |
37/0 |
|
|
اداری |
86515 |
50/0 |
37/ |
2 |
48/4 |
44/1 |
|
تجاری |
290167 |
67/1 |
24/1 |
2-4 |
24/2 |
31/1 |
|
صنعتی |
2408924 |
1/17 |
59/12 |
5/3- 2 |
32/4 |
84/2 |
|
ورزشی |
145731 |
84/0 |
62/ |
25/2 |
06/8 |
25/1 |
|
فضای سبز |
688374 |
96/3 |
95/2 |
5/9 |
64/8 |
|
|
پذیرایی |
30232 |
17/0 |
13/ |
- |
- |
- |
|
نظامی |
14420 |
08/0 |
06/ |
6 |
43/4 |
16/4 |
|
حمل و نقل |
3624694 |
8/20 |
15.53 |
30 |
66/23 |
- |
|
تجهیزات شهری |
34994 |
20/0 |
15/ |
6 |
95/3 |
86/1 |
|
تاسیسات شهری |
6253 |
04/0 |
03/ |
6 |
||
|
جمع کل ساخته شده |
11925597 |
54/68 |
33/51 |
- |
- |
- |
|
اراضی کشاورزی |
2180643 |
- |
35/9 |
- |
- |
- |
|
باغداری |
283395 |
- |
22/1 |
- |
- |
- |
|
اراضی بایر |
8728865 |
- |
42/37 |
- |
- |
- |
|
رودخانه‌ها و نهرها |
205800 |
- |
88/ |
- |
- |
- |
|
جمع کل ساخته نشده |
11398703 |
- |
87/48 |
- |
- |
- |
|
جمع کل مساحت شهر |
23324300 |
- |
00/100 |
- |
- |
- |
Source: Pazhohesh and Omran Consulting Engineers, 2011& Pourahmad, 2011
یافتهها
مدل هلدرن12[11]
یکی از روشهای اساسی برای تعیین رشد بیقواره شهری، استفاده از روش هلدرن است(Pourmohammadi & Jamkasra, 2011). با استفاده از این روش می‌توان مشخص ساخت که چه مقدار از رشد شهر ناشی از رشد جمعیت و چه مقدار ناشی از رشد بدقواره شهری بوده است(Hekmatnia & Mousavie, 2011: 130). مدل هلدرن به شکل زیر می باشد(رابطه 1).
(1)
در فرمول هلدرن نسبت لگاریتم طبیعی جمعیت پایان دوره (پایانی) به آغاز دوره (آغازین) به علاوه نسبت لگاریتم طبیعی سرانه ناخالص پایان دوره به آغاز دوره با نسبت لگاریتم طبیعی وسعت شهر در پایان دوره به آغاز دوره برابر خواهد بود.
در مورد شهر قرچک از سال 1355 تا 1390 رابطه را به صورت زیر می‌توان نوشت.
(771/42) Ln = (384/3) Ln+ (773/12) = Ln
7558/3 = 2083/1 + 5473/2
سپس سهم درصدی رشد جمعیت و درصد رشد سرانه ناخالص زمین شهری با تقسیم هر طرف به 7558/3 به‌دست میآید:
بنابراین نتیجه خواهد بود:
1 = 32% + 68%
نتایج حاصل از مدل هلدرن در مورد شهر قرچک نشان میدهد که در فاصله سالهای 1390- 1355، حدود 68 درصد از رشد فیزیکی، مربوط به رشد جمعیت و حدود 32 درصد رشد شهر مربوط به رشد افقی و اسپرال شهر بوده است. این امر به کاهش تراکم ناخالص جمعیت و افزایش سرانه ناخالص زمین شهری منجر گشته است. به‌این ترتیب، شهر قرچک در بین سالهای 1355 تا 1390 رشد 7/12 برابری جمعیت و رشد 7/42 برابری کالبد و فضای شهر را تجربه نموده است.
علل مهاجر پذیری شهر قرچک
با توجه به نتایج مدل هلدرن لازم بود که عوامل مهاجر پذیری (مهم‌ترین عامل گسترش شهر قرچک) این شهر بررسی گردد. به این منظور ابتدا طی بازدید میدانی و مصاحبه با چند تن از کارشناسان شهرداری قرچک عوامل مهم مربوطه شناسایی شد. متغیرهای ساخت و ساز و سرمایهگذاریهای مربوط در شهر، دسترسی به شغل و درآمد مطلوب، سیاستهای دولت برای پراکندگی جمعیت از تهران به حاشیه، ارزانی زمین و مسکن نسبت به تهران و دسترسی راحت به تهران و امکانات آن، و رابطه خویشاوندی یکی از مهم‌ترین عوامل مهاجر پذیری شهر قرچک می‌باشد.
|
|
برای اندازهگیری این عوامل، از پرسشنامه استفاده شد و برای تحلیل دادههای جمعآوری شده پرسشنامه نیز از آزمون رگرسیون چندگانه یا چندمتغیره بهره گرفته شد. رگرسیون چندمتغیره روشی برای مطالعه سهم چند متغیر مستقل در پیش‌بینی متغیر وابسته است. لذا برای مشخص کردن مهم‌ترین متغیرهای تاثیرگذار بر متغیر وابسته (مهاجرپذیری شهر قرچک) از رگرسیون چندمتغیری استفاده شده است. برای تحلیل متغیرهای مستقل و وابسته از رگرسیون چند متغیره به روش توام استفاده گردید. در این روش کلیه متغیرهای مستقل مربوطه هم‌زمان وارد تحلیل شده و اثرات کلیه متغیرهای مستقل بر روی متغیر وابسته بررسی می‌شود (جدول10).
جدول 10. متغیرهای وارد شده به معادله رگرسیون برای تبیین علل مهاجرپذیری قرچک
|
ردیف |
متغیر |
واریانس آزمون |
B |
Beta |
مقدار آمارهT |
sig |
|
(Constant) |
000/ Sig = 787/22 F = |
941/0 |
|
730/1 |
091/0 |
|
|
1 |
ساخت و ساز |
110/0- |
127/0- |
591/1 |
019/0 |
|
|
2 |
دسترسی به اشتغال و درآمد مطلوب |
356/0 |
312/0 |
405/3 |
001/0 |
|
|
3 |
ارزانی زمین و مسکن |
149/0- |
118/0 |
236/1- |
223/0 |
|
|
4 |
سرمایه گذاری ها |
124/0 |
124/0 |
184/1 |
243/0 |
|
|
5 |
سیاست های دولت |
052/0- |
049/- |
590/0- |
558/0 |
|
|
6 |
دسترسی مناسب به تهران |
711/0 |
802/0 |
497/9 |
000/0 |
|
|
7 |
ارتباط با خویشاوندان و اقوام |
048/0 |
051/- |
628/0- |
053/0 |
|
متغیر وابسته: میزان مهاجرپذیری 792/= R2 792/ = R
در همین رابطه، اطلاعات مربوط به آزمون واریانس معنیدار بودن رگرسیون و رابطه خطی بین متغیرها را نشان میدهد؛ چراکه مقدار sig برابر با 000/ و F برابر با 787/22، معنیداری بودن آن را در سطح 99 درصد تایید میکند. یعنی میزان F این معادله در سطح اطمینان 99 درصد معنادار بوده و معادله رگرسیون تحقیق حاضر از نظر آماری معتبر و قابل قبول است.
همچنین در جدول10، مقدار سطح معنیداری تک‌تک متغیرهای مستقل ارائه شده که تنها اثرات دو متغیر دسترسی به تهران و دسترسی به اشتغال و درآمد مطلوب معنیدار شده است و اثرات سایر متغیرها معنیدار نیست و آن‌ها تاثیر بسیار ضعیفی در پیشگویی متغیر وابسته، دارند. اما در مورد اهمیت و نقش متغیرهای مستقل در پیشگویی رگرسیون باید از مقادیر بتا استفاده کرد. از آنجا که مقادیر بتا استاندارد می‌باشد بنابراین از طریق آن می‌توان در مورد اهمیت نسبی متغیرها قضاوت کرد. بزرگ بودن بتا نشان دهنده اهمیت نسبی و نقش آن در پیشگویی متغیر وابسته است. بنابراین می‌توان قضاوت کرد که متغیر دسترسی به تهران به مراتب سهم بیش‌تری در مقایسه با سایر متغیرها در پیشگویی متغیر وابسته دارد. زیرا یک واحد تغییر در انحراف معیار آن باعث می‌شود تا تا انحراف معیار متغیر وابسته (میزان و وضعیت مهاجر پذیری قرچک) به اندازه 802/0
تغییر کند. در حالی که یک واحد تغییر در انحراف معیار سیاستهای دولتی باعث می‌شود تا انحراف معیار متغیر وابسته به اندازه 049/0- تغییر نماید.
در نهایت این که، رگرسیون نشان میدهد که 2/79 درصد از علل مهاجرپذیری قرچک را می‌توان با 7 متغیر مذکور پیش‌بینی نمود.
اثرات گسترش فضایی و جمعیتی شهر قرچک
یافته‌های تحقیق گویای این مطلب است که از مهم‌ترین اثرات گسترش فضایی و جمعیتی شهر قرچک افزایش قیمت زمین و مسکن بوده است. به‌طوری که افزایش قیمت و بورسبازی زمین و مسکن بخصوص در اراضی پیرامونی، باعث عدم انجام کشاورزی بر روی زمین از طرف مالکان شده و در نتیجه رکود و سکون نسبی بخش کشاورزی را در‌پی داشته و زمینه را برای تغییر کاربری‌اراضی کشاورزی و سود حاصل از آن فراهم نموده است. ادامه این وضعیت در آینده نه چندان دور کاهش تولیدات کشاورزی و تخریب اراضی و تغییر چشماندازهای طبیعی منطقه را در‌پی خواهد داشت(جدول11). برای بررسی میزان این اثرات از آزمون T تک نمونهای استفاده شد، در این آزمون عدد3 (با توجه به بهرهگیری از طیف لیکرت 5 گزینهای) بهعنوان میانه نظری در نظر گرفته شده و میانگین مولفههای ذیل با عدد 3، مقایسه شده است.
جدول 11. اثرات گسترش فضایی و جمعیتی شهر قرچک از دیدگاه مردم (آزمون T تک نمونهای)
|
متغیر |
میانگین |
ارزش تست (میانه نظری) = 3 |
||
|
مقدار آماره t |
sig |
سطح معناداری |
||
|
افزایش درآمد |
32/2 |
454/5- |
000/0 |
99 درصد |
|
افزایش سطح اشتغال |
40/2 |
041/4- |
000/0 |
99 درصد |
|
افزایش پس انداز |
18/2 |
082/3- |
003/0 |
99 درصد |
|
افزایش سرمایه‌گذاری |
02/4 |
791/8 |
000/0 |
99 درصد |
|
افزایش قیمت زمین و مسکن |
16/4 |
750/8 |
000/0 |
99 درصد |
|
افزایش تقاضای زمین و مسکن |
07/4 |
071/7 |
000/0 |
99 درصد |
|
بهبود دید دولت و افزایش توجه به شهر قرچک |
52/3 |
110/3 |
033/0 |
99 درصد |
|
افزایش هزینه‌های زندگی |
94/3 |
284/6 |
000/0 |
99 درصد |
|
افزایش مصرف گرایی |
96/3 |
928/7 |
000/0 |
99 درصد |
|
افزایش تخلفات |
90/2 |
581/0- |
564/0 |
عدم معناداری |
|
افزایش ساخت و ساز |
84/3 |
168/5 |
000/0 |
99 درصد |
|
بهبود دسترسیها |
58/3 |
053/4 |
000/0 |
99 درصد |
|
افزایش تردد و ترافیک |
73/3 |
597/7 |
000/0 |
99 درصد |
|
افزایش امکانات و خدمات |
98/2 |
409/0- |
685/0 |
عدم معناداری |
|
تغییر کاربری‌اراضی |
24/4 |
088/5 |
000/0 |
99 درصد |
|
تخریب چشم اندازها |
78/3 |
061/6 |
000/0 |
99 درصد |
|
افزایش آلودگی ها |
34/3 |
265/2 |
028/0 |
95 درصد |
جدول11، نشان میدهد که از نظر ساکنین شهر قرچک، گسترش جمعیت و فضای شهری موجب افزایش درآمد و سطح اشتغال در بخش خدماتی، افزایش سرمایه‌گذاری در بخش مسکن، افزایش قیمت زمین و حتی ساخت و ساز ناشی از افزایش تقاضا و در نهایت تغییر کاربری از کشاورزی به مسکونی شده است. ضمنا این تغییرات زمینهساز توجه دولت به این شهر شده به‌طوری‌که این امر موجب افزایش نسبی برخی از خدمات و امکانات به شهر قرچک شده است. آزمون T تکنمونهای این نتایج را در سطح معناداری99 درصد تایید میکند. همچنین دادههای جمعآوری شده از سرپرستان خانوار محدوده مورد مطالعه نشان دهنده این مطلب است که تحولات فضایی و جمعیتی شهر، تغییرات آنچنانی را در زندگی آن‌ها ایجاد ننموده و مردم رضایت چندانی از زندگی در این شهر ندارند، اما به دلیل مشکلات اقتصادی خانوار و دسترسی مناسب به کلان‌شهر تهران، به ادامه زندگی در شهر قرچک و ماندگاری در این سکونتگاه تمایل نشان دادهاند.
بحث و نتیجهگیری
شهر قرچک، واقع در حوزه نفوذ کلان‌شهر تهران، تحت تاثیر مهاجرپذیری شدید طی چهار دهه اخیر، با افزایش شدید جمعیت و به تبع آن گسترش کالبدی روبرو بوده است، به‌طوری که می‌توان گفت فرآیند پیدایش و نحوه توسعه کنونی شهر قرچک قبل از این که نتیجه عوامل درونی آن باشد، با توجه به موقعیت آن در منطقه کلان‌شهری تهران و تحت تاثیر عوامل و روندهای بیرونی بوده است. آمار جمعیت و مهاجرت مرکز آمار ایران در مورد شهرستان ورامین و شهر قرچک (جدول3 و 4) و همچنین یافته‌های این تحقیق گویای نقش اصلی مکانیسم مهاجرپذیری قرچک و در واقع، جاذبههای کلان‌شهر تهران در رشد و توسعه این شهر است. یافته‌های جو کیش (2002) در اکوادر، زهانگ (2000) در چین، رهنمایی (1369)، شفیعی ثابت (1386) و پور احمد و همکاران (1390) در مورد کلان‌شهر تهران سکونتگاه‌های پیرامونی آن و همچنین، تحقیقات ظاهری (1390) در مورد کلان‌شهر تبریز هم این یافته را تایید میکند و گویای الگوهای مشابه در مهاجرپذیری و رشد سکونتگاه‌های پیرامون کلانشهرها است.
اشباع نسبی ظرفیت کلان‌شهر تهران در جذب جمعیت و نزدیکی قرچک به تهران و آسان بودن رفت و آمد با توجه به قرارگیری در محور ارتباطی تهران- ورامین، به همراه سایر دلایل، شرایط را برای خدماتی- سکونتی شدن شهر قرچک فراهم آورده است. در واقع، این شهر به منزله عرصهای تکمیلی برای کارکردهای شهر تهران، بخشی از نقش سکونتی- خوابگاهی شهر تهران را پذیرا گشته است، به گونهای که اکثر شاغلان ساکن قرچک در شهر تهران و مراکز فعالیتی پیرامون آن در بخشهای خدمات و صنعت اشتغال دارند. می‌توان گفت که افزایش جمعیت، گسترش سطح و به تبع آن تغییر کاربری اراضی شهر قرچک، در واقع بخشی از افزایش جمعیت و گسترش کلان‌شهر تهران است که طی فرآیند خزش شهری به صورت منفصل در سکونتگاه‌های پیرامون آن (به ویژه قرچک) اتفاق افتاده است و این سکونتگاهها به مرور زمان به شهر تهران متصل خواهند شد. یافته‌های مارتینوزی و همکاران (2007) در پرتریکو و نوری کرمانی (1381) در مورد تهران، این یافته را پیشتیبانی میکند.
قرچک امروزه به عنوان شهر میانی قد علم کرده و تغییرات اساسی بافت کالبدی آن شامل: افزایش کاربری مسکونی در قبال کاهش اراضی مرغوب کشاورزی، افزایش قیمت زمین و مسکن، ریزدانگی بافت مسکونی، گرایشات ساخت و ساز به توسعه عمودی شهر و آپارتمان نشینی، تخریب چشم انداز، عدم توازن و تعادل در
نسبت جنسیتی، تغییر در فعالیتها و در کاهش سرانههای کیفیت زندگی بوده است. این قبیل مسائل باعث شده تا در گذر زمان هر ساله مشکلات شهر تشدید شده که نیازمند برنامه‌ریزی برای توسعه یکپارچه و پایدار باشد که آن هم در چهارچوب برنامه‌ریزی برای آمایش کلان منطقه شهری تهران در راستای آمایش سرزمین در کشور می‌باشد. یافته‌های شفیعی ثابت (1386) در مورد فضاهای پیرامونی کلان‌شهر تهران این یافته را پشتیبانی میکند.
در نهایت، با توجه به تغییرات و دگرگونیهایی که در کاربری اراضی منطقه به وجود آمده می‌توان گفت که مهاجرپذیری قرچک مهم‌ترین عامل موثر بر تغییرات کاربری و گسترش فضایی قرچک می‌باشد. رشدی که بیشتر در مسیر محور تهران- ورامین، بوده و میرود تا کریدور شهری جنوب شرق تهران در محور ورامین شکل بگیرد.
با توجه به وضعیت موجود قرچک و روند پیشِ روی در منطقه کلان‌شهر تهران، برای ساماندهی به وضعیت خدماتی قرچک و ارتقاء کیفیت زندگی، راهکارهایی برای برنامه‌ریزی به شرح زیر ارائه می‌شود.
راهکارها
REFERENCES
)
