مطالعة تطبیقی الگوی رشد فضایی-کالبدی کلان‌شهرهای تبریز و استانبول

چکیده

الگوی رشد شهری یکی از مباحث اصلی است که می‌تواند به پایداری و حیات شهرها کمک نماید و با تمام خصوصیات اعم از فرم و کارکرد و کالبد و محتوی، دغدغه بی پایان فیلسوفان و نظریه پردازان و آرمان گرایان از حداقل 5 قرن قبل از میلاد تا عصر حاضر بوده است و امروزه، آگاهی از فرم فضایی و شکل شهر می‌تواند یکی از عوامل مهم تأثیرگذار در میزان موفقیت برنامه‌ریزان و دست اندرکاران شهری باشد و به بهبود محیط‌های شهری کمک شایانی بنماید. لذا، با توجه به ضرورت موضوع، ما نیز در پژوهش حاضر، در مطالعه‌ای تطبیقی در تلاشیم تا با استفاده از روش‌های کمی، الگوی رشد فضایی- کالبدی دو کلان‌شهر خواهر خوانده، یعنی کلان‌شهرهای تبریز و استانبول را ارزیابی کنیم. پژوهش حاضر، از نظر ماهیت و روش، دارای رویکرد توصیفی- تحلیلی و کاربردی است. به‌طوری که، ابتدا با استفاده از مطالعات میدانی، اسنادی و کتابخانه‌ای به بررسی و استخراج اطلاعات مورد نیاز پرداخته و سپس فرم کالبدی- فضایی رشد شهر تبریز (با 10 منطقه) و استانبول (با 39 منطقه) را با استفاده از روش‌های کمی محاسبه کرده است؛ برای سنجش فرم از چهار روش (آنتروپی ، جینی، موران، گری) استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که الگوی رشد کلان‌شهر تبریز، پراکنده بوده و در سال 1390 گرایش به الگوی تصادفی را نشان می‌دهد. اما فرم کلان‌شهر استانبول، گرایش به الگوی رشد متمرکز را نشان می‌دهد.

واژه‌های کلیدی

رشد فضایی- کالبدی، کلان‌شهر، تبریز، استانبول.

Abstract

Urban growth pattern is one of the major issues which can contribute to sustainability and life of cities, and with all characteristics including form, function, physic and content, has been the endless concern of theorists, philosophers and idealists from at least the 5th century BC to the present day, and today, having knowledge about city spatial form can be one of the important factors affecting the success of urban planners and practitioners, and help urban environment improvement. Therefore, due to the importance of the subject, the present research is aimed to evaluate physical – spatial growth pattern of Tabriz and Istanbul metropolis using quantitative methods. The present research, in terms of nature and method, is descriptive -analytical and practical. So that, the required data were collected using survey, documentary and library studies and then physical – spatial growth form of Tabriz city (with 10 region) and Istanbul (With 39 region) was calculated using quantitative methods. To evaluate the city form, for method (metropolis size, density, gathering degree, balanced distribution) was used. The results of this research show that the present growth pattern of Tabriz city is fragmented and tends to random pattern in 1390 years. But the form of the Istanbul metropolis, shows tendency of focus growth pattern.

Keywords

Physical-Spatial growth, Metropolis, Tabriz city, Istanbul.

مقدمه

چالش اصلی شهری در قرن 21، شامل رشد سریع برخی از شهرهاست(United Nations Human Settlements Programme, 2012: 16). برآورد سازمان ملل متحد، نشان از افزایش جمعیت شهری جهان از 29 درصد در سال 1950 میلادی، به 61 درصد تا سال 2030 و در نهایت شهرنشین شدن تقریبا کل مردم دنیا تا سال 2060 دارد؛ به این معنا که بعد از این سال، بیش از 80 درصد جمعیت جهان، ساکن شهرها خواهند شد(Vaggione, 2013: 5). بنابراین، جهان به‌طور فزآینده‌ای در حال شهرنشین شدن است(Tai-Chee, Yuen, 2013: 26 ). توسعه روزافزون جامعه شهری، متأثر از رشد بی رویه جمعیت و مهاجرت، به ساخت و سازهای بدون برنامه‌ریزی و گسترش مهار نشدنی شهرها منجر می‌شود و تغییرات زیادی در ساخت فضایی آن‌ها به وجود می‌آورد (Barton, 2003: 8).  این امر، باعث توسعه بیش‌تر شهر و ساخت مناطق و ساختمان‌های جدید می‌گردد (Elsheshtawy, 2014: 195). دو کشور همسایه (ایران و ترکیه) نیز از این فرآیندها بی بهره نبوده‌اند و در هر دو کشور، شهرها (به ویژه شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها) با سرعتی بی‌سابقه توسعه یافته و به زمینه‌های اطراف خود دست اندازی کرده‌اند. به‌طوری که در سال 2008 ترکیه در رتبه 59 از نظر درصد جمعیت شهری (69%) و ایران در رتبه 65 جهان با 68% جمعیت شهری قرار دارند(http: //fa.wikipedia.org). الگوی رشد و گسترش فضایی شهرها، مسئله‌ای است که نباید در این فرآیندها نادیده گرفته‌شود؛ الگوی رشد شهر، از آنجا که با یکی از محدودترین منابع در دسترس انسان، یعنی زمین سر و‌ کار دارد، از موضوعات مهم در برنامه‌ریزی شهری و یکی از معیارهای اساسی در توسعه پایدار شهری است(Mobaraki & et al, 2013: 76)  و در راستای پایداری شهری، امری اساسی است(Ziari et al, 2014: 255).

 شاید بحث فرم و شکل شهری مطلوب، بعد از جنگ دوم جهانی با ظهور سیستم برنامه‌ریزی شهری مدرن به ویژه در کشورهایی مانند انگلیس اهمیت بیش‌تری پیدا کرده است(Rahnama, Abaszadeh, 2008: 18) و امروزه مشکلات زیست محیطی و بروز نارسایی‌ها، در شهرسازی جدید متخصصان امر برنامه‌ریزی شهری را بر آن داشته است که فرم مطلوبی را برای شهری با ثبات و پایدار ارائه دهند (Jahanshahi, 2013). ترکیه، یکی از کشورهایی است که در 25 سال اخیر، روند شهرنشینی در آن با سرعت بسیاری جریان دارد(http://wwwshahrsazanfarda.ir) و بر اساس نتایج جدیدترین بررسی‌های مؤسسه روکینگ سه شهر آن (آنکارا، ازمیر و استانبول) در بین ده شهر اول جهان با سریع‌ترین رشد و توسعه می‌باشند(http://www.mashreghnews.ir). در ایران نیز، از دهه 1340، شهرنشینی ابعاد تازه‌ای به خود گرفته و رشد شتابان شهرنشینی واقعی و شهری آغاز شده است (Nazarian, 2006: 63). از این زمان است که جمعیت شهرها هم به علت رشد طبیعی بالا و هم به علت پدیده مهاجرت روستا- شهری، با سرعت بالایی رشد یافت و رشد کالبد شهری و ساخت و سازهای شهری نه بر مبنای نیاز، بلکه بر پایه بورس بازی و سوداگری زمین صورت گرفت و این امر، باعث نابسامانی هایی در بازار زمین شهری، به‌ویژه بلا‌استفاده ماندن بخش وسیعی از اراضی داخل محدوده‌های شهری و عرضه منفی گسترش پراکنده و افقی شهرها شد(Mobaraki & et al, 2013: 76). شهر تبریز نیز، از این قاعده مستثنی نیست و مانند سایر کلان‌شهرهای ایران، در سال‌های اخیر رشد شتابان و لجام گسیخته‌ای داشته و به علت داشتن رشد طبیعی جمعیت، مهاجر پذیری، گسترش خدمات، برنامه‌های عمرانی مختلف و ....، تحولات جمعیتی و کالبدی زیادی به خود دیده است. جمعیت این شهر از 289996 نفر در سال 1335 به 1494998 در سال 1391 رسیده است. مساحت کلی این شهر نیز، از 1170 هکتار ، در بین سال‌های (1335- 1390)، به 25274 هکتار رسیده است(Statistics of metropolis municipality of  Tabriz, 2013: 15)

با توجه به این‌که، یکی از ضرورت‌ها و کارکردهای اساسی در برنامه‌ریزی شهری، با توجه به رشد جمعیت و کمبود امکانات و خدمات زیربنایی، چگونگی و نحوه گسترش فیزیکی شهر برای جوابگویی به نیازهای امروز و آتی شهر است        (Mobaraki & et al, 2013: 76). پژوهش حاضر، در تلاش است تا با استفاده از مدل‌های کمی و در مطالعه‌ای تطبیقی،  به شناخت الگوی رشد و گسترش کلان‌شهرهای خواهرخوانده تبریز و استانبول بپردازد. بنابراین، هدف آن، ارزیابی و سنجش و مقایسه الگوی رشد فضایی و کالبدی این دو کلان‌شهر می‌باشد.

مبانی نظری

هر بافت شهری متشکل از دو بخش عمده می‌باشد؛ 1. کالبد (فرم و شکل)، 2. کارکرد (نقش)(Davoudpour, Niknian, 2011: 35). فرم و شکل شهر، به عنوان الگوی فضایی فعالیت‌های انسان در برهه خاصی از زمان تعریف می‌گردد(Mobaraki et al, 2013: 77). در حالت کلی، شکل شهر به سه بخش تقسیم می‌شود:  الف) تراکم،  ب) تنوع،

ج) الگوی ساخت فضایی؛ الگوی ساخت فضایی یک ناحیه متروپل  

شکل کلی شهر است که پدیده کاربری زمین را به صورت شکل تک قطبی در مقابل چند قطبی، الگوی متمرکز در مقابل غیر متمرکز و توسعه پیوسته را در مقابل توسعه‌های ناپیوسته، مشخص می‌سازد(Rahnama & Abaszadeh, 2008: 100). با توجه به این‌که، الگوهای متفاوت به نسبت نوع گسترشی که در شهر به وجود می‌آورند، پیامدهای متفاوتی را به دنبال دارند؛ بنابراین، امروزه آگاهی از فرم فضایی و شکل شهر می‌تواند نقش مهمی در میزان موفقیت برنامه ریزان شهری داشته باشد و به بهبود محیط‌های شهری کمک شایانی کند(Mobaraki &et al, 2013: 77). بنابراین الگوهای رشد شهری به‌طور خلاصه تشریح می‌گردد:

گسترش افقی شهر

گسترش افقی شهر واژه‌ای است که در نیم قرن اخیر، در قالب اصطلاح اسپرال در ادبیات پژوهش‌های شهری وارد شده‌ است و امروزه، موضوع محوری اکثر همایش‌ها و سمینارهای شهری در کشورهای توسعه یافته است(Pourmohammadi, Jamekasra, 2010: 3). اسپرال یا پراکندگی، اصطلاحی است که به معنای رشد سریع و پراکنده نواحی متروپل و حتی شهرهای کوچک است. این نوع توسعه ناموزون شهری که اصولا در اراضی آماده سازی نشده شهرها اتفاق میافتد (Taghvai, Sarayi, 2006: 133)؛ تهدید کننده منابع محلی و نواحی باز است(Kiani & et al, 2012: 81) و نتایج بسیاری از جمله افزایش زمین‌های بلا استفاده، افزایش سهم فضای باز، کاهش تراکم جمعیت، گسستگی بخش‌های درونی و جدایی گزینی اجتماعی را به همراه دارد(Hess, 2001: 2). در واقع شهر اسپرال، پدیده‌ای ظالمانه است که سطح هر چه بیش‌تر زمین را می‌پوشاند(Salingaros, 2006: 100).

   الگوی اسپرال به دلیل استفاده زیاد از خودروی شخصی و حومه‌نشینی، ابتدا در کشورهای توسعه یافته به وجود آمد و هم اکنون در بسیاری از هسته‌های شهری کشورهای در حال توسعه دیده می‌شود(Ziari & et al, 2014: 259).

توسعه فشرده شهر

بورتن (2000)، شهر فشرده را شهری معرفی می‌کند که تراکم آن بالا و کاربری‌ها ترکیبی است و سیستم حمل و نقل عمومی خوبی دارد و پیاده روی و دوچرخه سواری را تشویق می‌کند (Burton, 2000: 197). در فرم فشرده شهری، تأکید بر رشد مراکز شهری موجود و زمین‌های بازیافتی و در عین حال اجتناب از گسترش و پخش شدن شهر در حاشیه‌هاست (Mobaraki & et.al, 2013: 78). رشد فشرده طبق تعریف الیکن و همکارانش(1991)، باید فرم و مقیاسی داشته باشد که برای پیاده روی، دوچرخه سواری و حمل و نقل، همراه با تراکمی که باعث تشویق تعاملات اجتماعی می‌شود، مناسب باشد(Elkin & et al, 1991). یکی از ویژگی‌های بارز شهر فشرده که مکاتب مختلفی به آن توجه داشته‌اند، تراکم سازی است. مکتب شیکاگو از اولین مکاتبی است که در اوایل قرن بیستم، به تشویق بلند مرتبه‌سازی پرداخته و در روند تکاملی خود تشکیل مکتب مدرنیسم را سبب شده است و این مکتب، بیش از سایر جنبش‌های فکری، در شکل گیری رشد عمودی شهرها، نقش ایفاء کرده است(Ziari et al, 2012: 218).

رشد هوشمند شهری

گسترش سریع شهرها اکثرکشورهای جهان را با مشکلات متعددی مواجه ساخته است هر چند افزایش جمعیت علت اولیه گسترش سریع شهرها محسوب می‌شود، لیکن پراکندگی نامعقول آن اثرات نامطلوبی بر محیط طبیعی و فرهنگی جوامع می گذارد؛ تلاش‌های زیادی برای برطرف ساختن اثرات منفی گسترش پراکنده شهرها به‌عمل آمده که عمده‌ترین آنها راهبرد رشد هوشمند به عنوان یکی ازراهکارهای مقابله با پراکندگی توسعه شهری است، که درواقع رشدهوشمند جایگزینی برای پراکندگی محسوب می‌شود(Jahanshahi, 2013). این نوع رشد، دگرگونی نوعی از برنامه‌ریزی است که در حال حاضر اعمال می‌شود و کاربری‌های تک کاربری را در بیش‌تر مناطق غیر قانونی اعلام می‌کند(SGN,2002). رشد هوشمند به اصول توسعه و عملیات برنامه‌ریزی اشاره دارد که الگوی کاربری زمین و حمل و نقل موثر را ایجاد کرده است(Rahnama, Abaszadeh, 2008: 46). رشد هوشمند از بدیل‌های عمده توسعه و یک روش پیشنهادی برای اصلاح پراکندگی است. رشد هوشمند، یکپارچگی اکولوژیکی را دردوره‌های کوتاه مدت و بلندمدت افزایش داده و کیفیت زندگی را ازطریق توسعه دامنه گزینه‌های حمل و نقل، اشتغال و مسکن منطقه به روش معتبر افزایش می‌دهد(Jahanshahi, 2013) ( شکل 1).

شکل 1. تراکم و پراکنش شهری در سه نمونه الگوی رشد شهری

     Source: Mobaraki & et al, 2013: 79

با توجه به نقش محوری شهرها در توسعه کشورها، به دلایل مختلف از جمله صرفه جویی‌های ناشی از مقیاس، صنعت، تراکم و تمرکز از گذشته تا به حال، کالبد و محتوا، کارکرد، اندازه و شکل آن دغدغه بی پایان فیلسوفان و نظریه پردازان از حداقل 5 قرن قبل از میلاد (یولیتای افلاطون و مدینه فاضله فارابی تا شهر خدای آگوستین قدیس در توصیف بیت المقدس و اتوپیای توماس مور 1561 میلادی) تا عصر حاضر بوده است (Rahnama, Abaszadeh, 2008: 18) و تاکنون، بیش از 17 نظریه در خصوص موضوعات مختلف مربوط به شکل و فرم شهری و نقاط مثبت و منفی آن‌ها ارائه شده است (Rahnama & Abaszadeh, 2008: 77).

در ایران نیز مطالعات هر چند محدود، در مورد فرم و الگوی رشد شهری صورت گرفته است؛ از جمله مطالعات انجام گرفته در این زمینه، می‌توان به مطالعات رهنما و عباس زاده (1387)، اشاره کرد؛ ایشان در مطالعه تطبیقی الگوی رشد مشهد و سیدنی، به این نتیجه رسیدن که شهر سیدنی دارای الگوی تک مرکزی است؛ اما الگوی رشد مشهد به الگوی تصادفی نزدیک می‌باشد.

پوراحمد و همکاران (1391)، در مطالعه تطبیقی فرم شهری تهران و سیدنی، به این نتیجه رسیدن که شهر سیدنی دارای الگوی تک مرکزی بوده، ولی کلان‌شهر تهران از الگوی رشد اسپرال و تا حدودی تصادفی برخوردار می‌باشد.

شیخی و همکاران (1391)، در تحلیل فرم کالبدی شهر اصفهان معتقدند که الگوی شهر اصفهان، متمرکز است؛ ولی، الگوی تمرکز آن تک قطبی کامل نیست و پراکندگی عمدتا نواری شکلی در آن به چشم می‌خورد. ایشان معتقدند، برای جلوگیری از رشد پراکنده شهر اصفهان، نیازمند گسترش درون بافتی و استراتژی توسعه عمودی هستیم(Sheykhi &et al, 2012: 117).

مبارکی و همکاران (1392)، در مورد ارائه الگوی بهینه گسترش کالبدی- فضایی شهر ارومیه، معتقدند الگوی رشد فعلی شهر ارومیه، پراکنده می‌باشد و این امر موجب ناپایداری‌های زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و در نهایت شکل شهری شده است. بنابراین، پیشنهاد می‌کنند که روش تمرکز غیر متمرکز (تبدیل شهر تک مرکز به چند مرکزی، برپایه متراکم سازی و افزون سازی فعالیت‌ها در مراکز فرعی) براساس اصول رشد هوشمند شهری، بهترین الگو برای گسترش کالبدی- فضایی شهر ارومیه می‌باشد(Mobaraki & et al, 2013: 75).

زیاری و همکاران (1393)، در سنجش و رازیابی الگوی گسترش فیزیکی شهر یزد، به این نتیجه رسیده‌اند که شهر یزد الگوی تصادفی متمایل به پراکندگی داشته و دارای تمرکز پایین جمعیت و اشتغال (نقطه سرد) می‌باشد(Ziari & et al, 2014: 255).

سجادزاده و رحمانی (1393)، در مطالعه الگوی گسترش فضایی منطقه 13 شهر تهران، معتقدند که منطقه مورد مطالعه، طی سال‌های اخیر به صورت پراکنده رشد کرده و منجر به عارضه منفی پراکندگی شهری شده است؛ ایشان پیشنهاد می‌کنند که با استفاده از الگوی گسترش متمرکز درون بافتی (فشرده و عمودی)، می‌توان توسعه منطقه را روندی معقولانه‌تر کرد(Sajadzadeh, Rahmani, 2014: 47).

روش تحقیق

روش مورد استفاده در این پژوهش، روش توصیفی- تحلیلی با تأکید بر مطالعات میدانی و اسنادی می‌باشد. بنابراین، ابتدا با بهره گیری از مبانی و پیشینه مطالعه، پارامترها و روش‌های مناسب برای ارزیابی و سنجش فرم فضایی- کالبدی شهرهای تبریز و استانبول استخراج شده و در نهایت با استفاده از داده‌ها و آمارهای موجود در آمارنامه‌ها و طرح‌های جامع و تفصیلی، محاسبات لازم صورت گرفته و در نهایت با محاسبه فرم فضایی- کالبدی شهرهای تبریز و استانبول، الگوی رشد کالبدی این شهرها مشخص شده است. برای انجام فرآیند مطرح شده فوق، از مدل‌های کمی اندازه متروپل، تراکم، درجه توزیع متعادل (آنتروپی  و ضریب جینی) و درجه تجمع (موران و گری)،  استفاده شده است.

• اندازه متروپل: مقدار زمینی که برای یک ناحیه شهری پیشنهاد شده، یکی از شاخص‌های پراکندگی است. بر پایه این نظریه، توسعه پراکنده سبب مصرف بیش‌تری از زمین می‌گردد. اندازه مقدار زمین به تنهایی می‌تواند مساله ساز باشد؛ زیرا که مصرف کلی زمین تا حد زیادی در ارتباط با جمعیت است. بنابراین، مقدار زمین متروپل به تنهایی نمی تواند بیانگر پراکنش و یا فشردگی شهری باشد(Pourahmad & et al, 2012: 57).
• تراکم: تراکم، تعداد واحدهای مسکونی در هر هکتار از زمین‌های قابل توسعه نواحی شهری می‌باشد. تراکم، عمومی‌ترین شاخص شناسایی پراکندگی است و به صورت نسبت کل جمعیت ناحیه متروپل به کل زمین آن ناحیه بیان می‌شود (Rahnama, Abaszadeh, 2008: 31).
• درجه توزیع متعادل: بعدی از شکل شهر است که این گونه تعریف می‌شود: درجه‌ای که توسعه در قسمت‌های کمی از ناحیه متروپل قرار گرفته است، صرف نظر از این که نواحی با تراکم بالا، در یک نقطه جمع هستند، یا به‌طور جدا از هم پخش شده اند(Pourahmad & et al, 2012: 57).

   برای تعیین درجه توزیع نامتعادل، از ضرایب جینی و آنتروپی  نسبی استفاده شده است. آنتروپی  نسبی، می‌تواند برای اندازه‌‌‌‌گیری نابرابری توزیع جمعیت یا اشتغال در واحدهای فضایی درون یک متروپل به کار رود(Rahnama, Abaszadeh, 2008: 104) و به صورت رابطه1، محاسبه می‌شود:

(1)

DEN_i= تراکم زیر ناحیه i و N تعداد زیر نواحی

ضریب جینی نیز برای تشخیص توزیع متعادل و یا نامتعادل، به کار می‌رود. ضرایب جینی بالاتر (نزدیک به یک) به این معنی است که تراکم جمعیت یا اشتغال تا حد زیادی در خرده نواحی کم‌تری بالاست. ضریب جینی نزدیک به صفر به این معنی است که جمعیت یا اشتغال در ناحیه متروپل به صورت عادلانه‌ای توزیع شده است(Rahnama, Abaszadeh, 2008: 104). ضریب جینی به صورت رابطه 2، محاسبه می‌شود:

(2)                                                

N تعداد خرده ناحیه، X_iنسبت خرده ناحیه در زیر ناحیه i و Y_iنسبت جمعیت یا اشتغال در خرده ناحیه است.

• · درجه تجمع: این بعد، درجه تجمع جمعیت و اشتغال یا نسبت فشردگی و پراکنش را براساس ساخت فضایی مشخص می‌کند. برای اندازه گیری درجه تجمع یک شهر از ضرایب موران و گری استفاده می‌شود(Mobaraki et al, 2013: 84). این ضرایب، به‌طور بالقوه، بر اساس ساخت فضایی، تمرکز را از پراکندگی مشخص می‌سازند. این دو مشابه هم هستند، تنها بر حسب تعاریف ریاضی و مقیاس مقادیر، اختلاف کمی با هم دارند(Rahnama, Abaszadeh, 2008: 106). ضریب‌موران به صورت رابطه 3، تعریف می‌شود:

(3)          

در این تابع، Nتعداد خرده نواحی، X_iجمعیت یا اشتغال خرده ناحیه i، X_jجمعیت یا اشتغال خرده ناحیه j، Xمتوسط جمعیت یا اشتغال و W_ijوزن بین خرده ناحیه i و j را مشخص می‌کند. ضریب‌موران، بین 1- تا 1+ مرتب می‌شود؛ مقدار بالای آن، نشان دهنده تراکم بالا (تجمع بالا)، مقدار نزدیک به صفر، به معنای تجمع تصادفی و مقدار (1-) نشانگر الگوی شطرنجی توسعه است(Rahnama, Abaszadeh, 2008: 105).

ضریب‌گری مشابه ضریب مواران است؛ اما به جای تأکید بر انحراف از میانگین، اختلاف هر ناحیه را نسبت به دیگری برآورد می‌کند (همان)؛ به صورت رابطه 4، محاسبه می‌شود:   

(4)    

در پایان، از جمع بندی و مقایسه ضرایب مختلف با یکدیگر، الگوی شکل شهرهای تبریز و استانبول سنجش و مشخص شده است. در شکل2، چهار بعد شکل متروپل در تعیین نوع الگوی رشد شهری ارائه شده است.

شکل 2. چهار بعد شکل متروپل در تعیین الگوی رشد شهری

               Rahnama, Abaszadeh, 2006: 112 Source:

یافته‌ها

الگوی رشد فضایی- کالبدی کلان‌شهر تبریز

کلان‌شهر تبریز، یکی از چهار شهر بزرگ کشور در حال حاضر و از شهرهای تاریخی و مشهور ایران در دوره‌های مختلف است و در بین در 45 درجه و 50 دقیقه تا 46 درجه و 36 دقیقه طول شرقی، 37 درجه و 42 دقیقه تا 38 درجه و 29 دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است(Statistics of metropolis municipality of Tabriz, 2011: 13). این شهر، بزرگ‌ترین مجتمع زیستی شمال غرب کشور است که به لحاظ موقعیت مکانی ویژه، از حوزه نفوذ بسیار وسیعی برخوردار است و به سبب مرکزیت سیاسی، اداری و تمرکز فعالیت‌های صنعتی، اقتصادی، دانشگاهی و سطح بالای تخصص و خدمات، به عنوان قطب جاذب و شهر مسلط نقش ماکروسفالی (بزرگ سری) را در منطقه ایفاء نموده است(Pourmohamadi, Jamekasra, 2010: 1).

  تحولات اساسی در شهر تبریز، با سیاست عمرانی قطب رشد

کردن تبریز از 1340 به بعد شروع شده است(Yazdani, Pourahmad, 2009: 38). به‌ همین دلیل، به‌طور مدام بر گستره فضایی آن افزوده شده و این روند در سال‌های اخیر نیز ادامه پیدا کرده است؛ محاسبات انجام گرفته نشان می‌دهد در سال 1385 با توجه به رشد سالانه جمعیت 85/0 درصدی شهر تبریز، سالانه 4/3 به مساحت این شهر افزوده شده است (Ghorbani &et al, 2012: 62). شهر تبریز، طی دهه‌های اخیر رشدی شتابان و بی‌قواره داشته و تحولات جمعیتی و کالبدی ناباورانه‌ای را تجربه کرده است؛ در جدول1، تحولات جمعیتی و توسعه فضایی تبریز ارائه شده است. همان‌طور که نمایان است، جمعیت این شهر از 289996 نفر در سال 1335 به 1414425 در سال 1390 رسیده است و با این حجم جمعیتی، پنجمین شهر پرجمعیت ایران و دویست و بیست و ششمین شهر پرجمعیت جهان محسوب می‌شود                               http: //fa.wikipedia.org)).

    مساحت کلی این شهر، از 1170 هکتار، در بین سال‌های (1335- 1390)، به 25213 هکتار رسیده است. بخش قابل توجهی از این توسعه فضایی، به دهه 1359- 65 مربوط است، که بر اثر تحولات سیاسی- اجتماعی حاکم بر جامعه، ساختار کالبدی شهر رشد انفجاری پیدا کرده و بستر طبیعی شهر را تحت اشغال خود در آورده است و گسترش فضایی شهر، از روند سریع‌تری نسبت به رشد جمعیت برخوردار است؛ به‌طوری که، توسعه فضایی شهر، بیش از 4/2 برابر رشد جمعیت آن بوده است و این عامل، باعث کاهش تراکم، از 247 نفر در هکتار، به 56 نفر در هکتار در بین سال‌های 1335- 1390 شده است و این امر نشان دهنده‌ ضرورت توجه به سیاست‌های متراکم سازی را نشان می‌دهد. در واقع، توسعه شهر تبریز از جنبه‌های کالبدی تقریبا ناباورانه بوده است، که بیانگر تداوم گسترش افقی شهر با سرعت نسبتا بالایی می‌باشد. این الگوی توسعه در چند دهه گذشته به نحوی بوده است که در مرحله نخست خود، نواحی مزروعی و باغی حاشیه شهر را دربر گرفته است؛ یعنی زمین‌هایی که زمانی جزء مزارع و باغ‌های اطراف شهر محسوب می‌شدند، عمدتا بین سال‌های 1370- 1380 در زیر ساخت و سازهای شهری مدفون شده و به پیکره شهر پیوسته اند. در مرحله بعد، محدودیت فضایی موجود در درون شهر، به روستاهای مجاور منتقل نموده و در این راستا، روستاهای نزدیک را در خود مستحیل نموده و بر حسب نیاز، بدون برنامه‌ریزی در حواشی و اراضی روستاهای پیرامون به گسترش خود ادامه داده است (شکل 3و جدول 2).

بر اساس اعلام شهرداری تبریز (در سال 1387)، از کل جمعیت این شهر، 400 هزار نفر آن حاشیه نشین هستند که در بخش‌های شمال، شمال غربی، جنوب و جنوب غربی شهر اسکان یافته‌اند(Mobaraki, Zangiabadi, 2012: 71).

جدول 1. روند تحولات جمعیتی و مساحتی شهر تبریز

          Source: Statistics of metropolis municipality of Tabriz, 2011: 13

شکل 3. توسعه ادواری کلان‌شهر تبریز

جدول 2. مشخصات مناطق کلان‌شهر تبریز در سال 1390

                                                       Source: Statistics of metropolis municipality of Tabriz, 2011: 13

شکل 4. تراکم جمعیتی مناطق ده گانه کلان‌شهر تبریز در سال 1390

• درجه توزیع متعادل در کلان‌شهر تبریز

برای تشریح چگونگی و کمیت درجه برابری توزیع جمعیت در کلان‌شهر تبریز از ضرایب جینی و آنتروپی  نسبی استفاده شده است تا درجه توزیع این پارامتر در سطح شهر مشخص شود. نتایج محاسبات آنتروپی  در جدول3، برای سال‌های 1383 و 1390 ارائه شده است. همان‌طور که در جدول نمایان است، در سال‌های مورد ارزیابی، نابرابری و عدم توزیع عادلانه جمعیت و همچنین، عدم تعادل در پراکنش افقی جمعیت و به دنبال آن، پراکنش افقی شهر مشاهده می‌شود؛ البته، با توجه به اعداد به دست آمده، جمعیت به سمت توزیع متعادل تر و کاهش پراکنش در حرکت است. زیرا، در سال 1390، مقدار آنتروپی  به دست آمده برای کلان‌شهر تبریز، برابر با 877/0 می‌باشد و این در‌حالی است که، این مقدار برای سال 1383، 776/0 می‌باشد؛ در آنتروپی ، مقادیر محاسبه شده، هر چقدر به یک نزدیک تر باشد، نشان دهنده توزیع عادلانه پارامتر مورد بررسی می‌باشد.

جدول4، یافته‌های مربوط به ضریب جینی کلان‌شهر تبریز، برای سال‌های 1383 و 1390، را نشان می دهد. همان‌طور که در روش پژوهش نیز اشاره شد، یک ضریب جینی پایین نشان دهنده توزیع برابری بیش‌تر است و ۰ توزیع برابری کامل است، در حالی که ضریب جینی بالاتر نشان دهنده توزیع نابرابری بیش‌تر است و ۱ توزیع نابرابری کامل است. در واقع، هر چقدر ضریب جینی پایین
 باشد، برابری بیش‌تر و توزیع عادلانه‌تر است.داده‌های ارائه شده در این جدول، ناهماهنگی در توزیع جمعیت کلان‌شهر تبریز را نشان می‌دهد. مقادیر ضریب جینی برای سال 1383، 322/0 به دست آمده که نشان می‌دهد جمعیت تا حدودی به صورت ناعادلانه پخش شده است؛ این مقدار، ناهمسانی پراکنش را همانند آنتروپی  نسبی نشان می‌دهد. همچنین، ضریب جینی به دست آمده برای سال 1390، 276/0 می‌باشد که نشانگر حرکت جمعیت به سمت پخش عادلانه‌تر می‌باشد، که در این مورد نیز، مطابق با نتیجه به دست آمده برای آنتروپی  نسبی می‌باشد( شکل4و 5).

جدول 3. محاسبه آنتروپی  نسبی کلان‌شهر تبریز برای سال‌های 1390 و 1383

                                Source: Statistics of metropolis municipality of Tabriz, 2011: 13, Ghorbani & et al, 2012: 62

جدول 4. محاسبه ضریب جینی برای کلان‌شهر تبریز برای سال‌های 1390 و 1383

                                Source: Statistics of metropolis municipality of Tabriz, 2011: 13, Ghorbani& et al, 2012: 62

شکل 5. نمودار شاخص‌های درجه توزیع متعادل کلان‌شهر تبریز در سال‌های 1383 و 1390

• درجه تجمع در کلان‌شهر تبریز

برای سنجش میزان تجمع از پراکندگی، از ضرایب موران و گری استفاده شده است. ضرایب جهانی موران و گری، با اندازه‌گیری خود همبستگی فضایی، می‌توانند سطح تجمع را تخمین بزنند.

ضریب‌موران به دست آمده در نرم افزار Arc GIS_9.3، برای جمعیت سال‌های 1383 و 1390 کلان‌شهر تبریز، به ترتیب 33/0- و 12/0- می‌باشد(شکل 6 و جدول 5). این مقادیر، بیانگر پراکنش شهری کلان‌شهر تبریز می‌باشد. در واقع شهر تبریز، تمرکز جمعیتی خاصی نداشته و الگوی رشد شهری تبریز، به الگوی تصادفی نزدیک است و بی تمرکز می‌باشد. البته، پراکنش شهری در سال 1383، ‌بیش‌تر است و به سمت الگوی
 شطرنجی میل دارد؛ ولی، براساس مقدار به دست آمده برای سال 1390، کلان‌شهر تبریز، بیش‌تر به سمت رشد تصادفی میل داشته است و الگوی شهر نسبت به سال 1383، فشرده‌تر شده است. زیرا، هرچه این ضریب مقدار بالاتری داشته باشد، بیانگر تجمع زیاد و هرچه مقدار پایین‌تری داشته باشد، بیانگر پراکندگی می‌باشد. مقادیر حاصله برای ضریب‌گری نیز، این امر را تأیید می‌کند؛ در واقع، مقادیر به‌دست آمده برای این ضریب، اسپرال بودن فضای کالبدی شهر تبریز را تأیید می‌کند. اما، همان طور که در شکل و جدول 6، نیز ارائه شده است، فضای کالبدی کلان‌شهر تبریز در سال 1390 فشرده‌تر از سال 1383 می‌باشد. زیرا، در ضریب‌گری، مقادیر محاسبه شده کم‌تر، نشانگر تجمع بیش‌تر است.

شکل 6. محاسبه الگوی کلان‌شهر تبریز با استفاده از ضریب جهانی موران در نرم افزار Arc GIS_9.3

جدول 5. مقادیر محاسبه شده برای ضریب‌موران در Arc GIS_9.3

جدول 6. مقادیر محاسبه شده برای ضریب‌گری در Arcview_3.2

الگوی رشد فضایی- کالبدی کلان‌شهر استانبول

استانبول در موقعیت 41 درجه و 01 دقیقه عرض شمالی و 28 درجه و 58 دقیقه طول شرقی در ساحل دریای مرمره قرار دارد و تنگه بسفر که این دریا را به دریای سیاه متصل می‌کند، از وسط این شهر می‌گذرد. بخش غربی شهر در قاره اروپا (شبه جزیره تراکیه) و بخش شرقی آن در آسیا (شبه جزیره آناتولی) واقع است. افزایش رشد اداره و ساختمان‌های مسکونی بطور غالب در مناطق شمالی سمت اروپایی متمرکز گشته‌است؛ به‌طوریکه، ۶۵ درصد از تمام استانبولی‌ها در بخش اروپایی و نزدیک به ۳۵ درصد در بخش آسیایی زندگی می‌کنند. کلان‌شهر استانبول، شامل 39 منطقه می‌باشد و شلوغ‌ترین و اقتصادی‌ترین شهر ترکیه به‌حساب می‌آید و از لحاظ اجتماعی و فرهنگی نیز، مهم ترین شهر ترکیه است(http://tr.wikipedia.org). همچنین، در سال ۲۰۱۰ میلای به‌عنوان پایتخت فرهنگی اروپا انتخاب شده ‌است.  

از لحاظ تعداد گردشگران خارجی نیز، سومین شهر توریستی جهان به شمار می‌رود.وسعت شهر استانبول از 5461 کیلومتر مربع در سال 2007 به 6437 کیلومترمربع در سال 2011 رسیده است. جمعیت این شهر نیز، از 12863253 نفر در سال 2007، به 13624240 نفر در سال 2011 میلادی رسیده است. تراکم جمعیتی در کلان‌شهر استانبول نیز، در سال 2011، 2116 نفر در کیلومتر مربع بوده است(جدول 7). رشد اقماری استانبول در طول نیمه دوم قرن بیستم به‌وقوع پیوست، در این سال‌ها بخش مهمی از شهر تحت تاثیر ساخت و سازهای غیرقانونی گسترش یافت؛ اما در سال‌های اخیر این مناطق تخریب و توسط ساختمان سازی‌های انبوه مانند دنیایمن، Incity، دادگاه علیا و پروژه‌های مشابه که توسط شرکت‌های دولتی هدایت می‌شوند (مانند توکی) جایگزین شدند. در جدول 8، مشخصات کلی 39 منطقه کلان‌شهر استانبول ارائه شده است و در شکل7، نیز، تراکم جمعیتی این مناطق در سال 2011 ارائه شده است.

جدول 7. روند تحولات جمعیتی و مساحتی شهر استانبول (2011- 1965)

                                                                                                                                                 http://tr.wikipedia.org Source:

جدول 8. مشخصات مناطق کلان‌شهر استانبول در سال 2007 و 2011 میلادی

http: //tr.wikipedia.org ; http: //istanbul.yerelnet.org.tr Source:

http: //en.wikipedia.org/wiki/List_of_districts_of_Istanbul

http: //rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet

شکل 7. تراکم جمعیتی مناطق 39 گانه کلان‌شهر استانبول در سال 2011

چگونگی و کمیت درجه برابری توزیع جمعیت در کلان‌شهر استانبول با ضرایب جینی و آنتروپی  نسبی تشریح شده است؛ نتایج محاسبات آنتروپی در جدول 9، برای سال‌های 2007 و 2011 ارائه شده است. همان‌طور که در جدول نمایان است، در سال‌های مورد ارزیابی، نابرابری و عدم توزیع عادلانه جمعیت و همچنین، عدم تعادل در پراکنش افقی جمعیت و به دنبال آن، پراکنش افقی شهر مشاهده می‌شود. همان‌طور که مقادیر به دست آمده نیز نشان می‌دهد، هیچ تغییر در الگوی پراکنش جمعیتی در استانبول در طی دو دوره مورد ارزیابی صورت نگرفته است. یافته‌های مربوط به ضریب جینی کلان‌شهر استانبول، برای سال‌های 2007 و 2011 نیز،  ناهماهنگی در توزیع جمعیت کلان‌شهر استانبول را مانند آنتروپی نسبی نشان می‌دهد. هر چند، مقادیر ضریب جینی، حرکت به سمت توزیع متعادلتر جمعیت در استانبول را نشان می‌دهد؛ ولی وضعیت کلی نابرابری را اثبات می‌کند. مقادیر ضریب جینی برای سال 2007، 679/0 به دست آمده است و این مقدار برای سال 2011، 657/0 می‌باشد که نشانگر حرکت جمعیت به سمت پخش عادلانه تر می‌باشد؛ زیرا، یک ضریب جینی پایین، نشان دهنده توزیع برابری بیش‌تر است. در شکل 8، مقادیر آنتروپی  و ضرایب جینی برای سال‌های 2007 و 2011 ارائه شده است.

جدول 9. آنتروپی  نسبی محاسبه شده برای کلان‌شهر استانبول در سال‌های 2007 و 2011 میلادی

شکل 8. شاخص‌های درجه توزیع متعادل کلان‌شهر استانبول در سال‌های 2007 و 2011 میلادی

همچنین، ضریب‌تجمع درکلان‌شهر استانبول نیز به‌وسیله ضرایب جهانی موران و گری محاسبه شده است. نتایج ضریب‌موران در نرم افزار ArcGIS_9.3، برای جمعیت سال‌های2007 و2011 کلان‌شهر استانبول، 02/0 می‌باشد(جدول10). این مقادیر، بیانگر این نکته است که الگوی رشد شهری استانبول، الگوی تصادفی و تاحدودی تمرکزدار است؛ اما تمرکز آن تک‌قطبی نیست و چند‌قطبی می‌باشد. نکته قابل توجه در مقادیر به‌دست آمده، تغییر نکردن الگوی رشد شهری در سال2011 نسبت به سال2007 است. مقادیر ضریب‌گری نیز، این امر را تأیید می‌کند؛ برای مطابقت ضریب‌گری با ضریب‌موران، ضریب‌گری تعدیلی نیز محاسبه شده است.

جدول 10. مقادیر ضریب‌موران برای کلان‌شهر استانبول در نرم افزار Arc GIS_9.3

جدول 11. مقادیر ضریب‌گری کلان‌شهر استانبول در نرم افزار Arcview_3.2

شکل 9. محاسبه الگوی کلان‌شهر استانبول با استفاده از ضریب جهانی موران در نرم افزار Arc GIS_9.3

در جدول12، مقادیر ضرایب مختلف برای دو کلان‌شهر تبریز و استانبول در مقایسه با یکدیگر ارائه شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود در هر دو شهر مقداری ناهماهنگی در توزیع جمعیت وجود دارد. البته ناهماهنگی و عدم توزیع متعادل جمعیت در استانبول بیش‌تر از تبریز می‌باشد. ضرایب موران و گری به دست آمده برای این دو شهر نیز الگوی شهر استانبول را تصادفی و حرکت به سمت تمرکز نشان می‌دهد؛ در حالی که برای شهر تبریز الگویی شطرنجی با پراکنش غیر متمرکز و الگوی تصادفی می‌باشد. همچنین در هر دو شهر، مقادیر ضرایب موران و گری تناسب بیش‌تری را با ضریب جینی نشان می‌دهند تا ضریب آنتروپی  ؛ زیرا

که شهر استانبول تمرکز بیش‌تری (ضرایب موران و گری)، داشته و عدم تعادل محاسبه شده ضریب جینی می‌تواند همخوانی بیش‌تری با آن داشته باشد. هر چند مقدار آنتروپی  هم می‌تواند ناهماهنگی در توزیع را نشان دهد، ولی مقدار آن، نسبت به ضریب جینی کم‌تر است. ‌مقایسه بین دو الگوی رشد شهری همچنین نشان می‌دهد که کلان‌شهر استانبول، فشرده‌تر از تبریز است.

جدول 12. ضرایب مختلف محاسبه شده برای دو کلان‌شهر تبریز و استانبول در مقایسه با یکدیگر

بحث و نتیجه‌گیری

یکی از موضوعات اساسی در قرن 21 در ارتباط با توسعه پایدار شهری، الگوی رشد فضایی آن است. رشد فضایی هر شهری به صورت گسترش افقی و رشد فیزیکی یا رشد عمودی می‌باشد. هر‌کدام از این دو روش، کالبدی متفاوت و جداگانه‌ای از دیگری ایجاد می‌نماید. رشد فیزیکی به شکل افزایش محدوده شهر یا به اصطلاح گسترش افقی ظاهر می‌شود و رشد عمودی به صورت درون ریزی جمعیت شهری و الگوی رشد شهر فشرده نمایان می‌شود. این الگوهای متفاوت به نسبت نوع گسترشی که در شهر به وجود می‌آورند، پیامدها و نتایج متفاوتی را نیز در پی دارند. مسئولان و متولیان و برنامه ریزان شهری بایستی از شکل و فرم و الگوی توسعه شهرها آگاهی کامل داشته باشند تا بتوانند آن را در جهت پایداری بیش‌تر سوق دهند. در همین راستا، در این پژوهش در پی بررسی و مطالعه تطبیقی از الگوی رشد فضایی- کالبدی کلان‌شهرهای تبریز و استانبول، با استفاده از مدل تسای بودیم. در چارچوب این روش، الگوی فضایی- کالبدی این دو کلان‌شهر را با استفاده از متدهای اندازه‌متروپل، میزان تراکم، درجه توزیع متعادل (آنتروپی  نسبی و ضریب جینی) و همچنین درجه تجمع (شاخص‌های جهانی موران و گری) محاسبه کرده ایم. نتایج و مقادیر به دست آمده برای این دو کلان‌شهر، نشان می‌دهد که ناهماهنگی در توزیع متعادل جمعیت وجود دارد؛ البته این ناهماهنگی در استانبول بیش‌تر به چشم می‌خورد. نتایج حاصل از الگوها و متدهای مختلف مورد استفاده در پژوهش، برای

 
 برای شهرهای استانبول و تبریز و مقایسه بین آن دو نشان می‌دهد که هر چند این ضرایب الگوی شهر را به صورت دقیق تعیین نمی نمایند، اما می‌تواند نوع توسعه شهری را به صورت کلی مشخص سازد؛ به‌طوریکه شهر استانبول کمی حالت متمرکز (به شکل چند قطبی) و در شهر تبریز الگوی رشد پراکنده و با گرایش به الگوی تصادفی و یا بی تمرکز می‌باشد. در واقع، الگوی رشد شهر تبریز همچنان دارای پراکنش می‌باشد. این الگوها کلیت فرم شهر را که دغدغه سیاست گذاران قرن 21 است و چگونگی شهر آینده پایدار، فرم کلی شهر (اسپرال و فشردگی)، چگونگی استقرار کاربری‌ها، فاصله بین محل کار و زندگی، طول سفرهای کاری و غیر کاری، میزان مصرف انرژی، انتشار آلودگی، میزان مصرف زمین و غیره که از اصول اساسی توسعه پایدار می‌باشند، را مشخص می‌نماید. تکنیک‌ها و الگوهای ارائه شده به ویژه الگوی موران و گری ابزار مناسبی برای سنجش درجه پراکندگی و فشردگی بوده‌اند و پاسخ نسبی به دغدغه سیاستگذاران شهری در شرایط حاضر و گرایش‌های آینده فرم شهری به سوی پایداری است.