تحلیل فضایی پراکنش مراکز فرهنگی و مکان‌یابی بهینه آن، پژوهش موردی: شهر سقز

توزیع بهینه کاربری­ها و مراکز خدماتی مسأله­ای است که اغلب برنامه‌ریزان شهری بر آن تأکید دارند، چرا که امروزه رشد پرشتاب جمعیت و گسترش کالبد شهرها، توزیع فضایی نامتناسب کاربری­های شهری را دامن زده است. مراکز فرهنگی، از جمله کاربری­هایی است که توزیع و پراکنش آن در عرصه­های شهری هم از بعد شهرسازی و هم به لحاظ عدالت­ اجتماعی حائز اهمیت است. اینک هدف از این پژوهش تحلیل پراکنش مراکزفرهنگی در سطح شهر سقز و مکان‌یابی مراکز فرهنگی جدید با توجه به کمبود شهر می‌باشد. روش انجام تحقیق توصیفی- تحلیلی است. به منظور طبقه­بندی و تجزیه و تحلیل اطلاعات از مدل­ANP­، شاخص‌هایMoran'sI, Moran'sI­Anselin local و مدل تحلیل شبکه استفاده شده‌ است. همچنین از نرم‌افزارهای ARC/GIS و Super Decisions برای ترسیم لایه­ها بهره گرفته شده ‌است. نتایج تحقیق بیانگر آن است که با توجه به بررسی­های به ‌عمل آمده از نحوه توزیع مراکز فرهنگی موجود و تعیین شعاع عملکردی استاندارد آن‌ها 11/41 درصد از مساحت شهر خارج از محدوده دسترسی به مراکز فرهنگی می‌باشند و یافته­های وضع موجود نشان می­دهد که مراکز ­فرهنگی شهر سقز از نظر سازگاری با سایر کاربری­ها و همچنین از نظر دسترسی، نامتناسب است. ­لذا با تلفیق لایه­های مختلف کاربری­های تأثیر گذار، نقشه نهایی فضاهای بهینه برای احداث مراکز­ فرهنگی جدید در 5 دسته از بسیارخوب تا بسیار ضعیف تقسیم بندی و پیشنهاد گردید.

واژه­های کلیدی

مکان­یابی، مراکز فرهنگی، سیستم اطلاعات‌جغرافیایی، تحلیل شبکه­، سقز

The optimal distribution of uses as well as service centers is an issue which urban planners often emphasize, as the rapid growth of population and city expansion has caused an inappropriate spatial distribution of urban uses. Cultural centers are an example of the uses whose distribution and dispersion are important in urban areas in terms of both urban development and social justice. The purpose of this study is to analyze the dispersion of the cultural centers in Saqqez city as well as to locate the new cultural centers according to the shortage in the city. The research method is descriptive-analytical. In order to classify and analyze the data, some models including ANP model and network analysis model, and Moran'sI, Anselin local Moran'sI indicators were used. Furthermore, the softwares ARC /GIS, and Super Decisions were employed to map layers. The results of this study indicates that according to the survey carried out, %41.11 of the city area is out of access to the cultural centers. The findings also reveal that the cultural centers in Saqqez city are inappropriate to other centers in terms of both compatibility and accessibility. Therefore, by integrating the various layers of influential uses, the final map of optimal spaces was suggested in order to build new cultural centers in 5 categories from very good to very weak.

Keywords

Location, Cultural Centers, GIS, Network Analysis, Saqqez.

مقدمه

در دوران شهرنشینی سریع در ایران (از سال1340 به بعد)، شهرها از لحاظ کمی به سرعت رشد کردند، ولی از لحاظ کیفیت شهری سرعت توسعه کندتر بود، رشد شهرها به گونه‌‌ای انجام گرفته که متناسب با آن فضاهای شهری و زیرساخت‌های مورد نیاز تجهیز نشده ‌است.­ عمده­ترین اثری که رشد شتاب آلود شهرها در پی داشته، به هم ریختگی فضایی و رشد نابسامان، توزیع ناعادلانه کاربری­ها، نابرابری سرانه­ها و مکان­یابی نامناسب و مطالعه نشده و بهم ­خوردن نظام توزیع خدمات است که این امر ­به نوعی در­تمام شهرهای ­ایران به ­چشم می‌خورد­ (Caves, 2005: 56). ایجاد مراکز خدماتی جدید، مستلزم هزینه‌های زیادی می‌باشد و تعیین مکان بهینه این مراکز به نحوی که همه شهروندان از آن بهره‌مند شوند، مهم است. یکی از این مراکز خدماتی کاربری‌های فرهنگی است. برنامه‌ریزی فرهنگی به‌ عنوان عامل حفظ و هویت قومی و عقیدتی و یکی از مهم‌ترین تمهیدات در فرهنگ و رسیدن به توسعه پایدار قلمداد می‌شود و سازمان‌دهی مراکز فرهنگی باید به ‌عنوان سرلوحه امور فرهنگی قرار گیرد­(­Nastaran, 2001: 237­).

   با توجه به تنوع امکانات فرهنگی و ویژگی‌های کارکردی آن‌ها می‌توان گفت که عمدتا این امکانات از ملزومات شرایط نوین شهرنشینی می باشد و زندگی شهری بدون بهره‌گیری از این امکانات، امکان‌پذیر نیست. بدیهی است که یکی از شاخص‌های توسعه انسانی، امکانات فرهنگی می‌باشد و یکی از مهم‌ترین مشکلات موجود در شهرهای کشور ما نیز استقرار نامناسب کاربری‌هایی از جمله مکان‌های فرهنگی است. به نحوی که بسیاری از افراد به علت عدم دسترسی به آن‌ها نمی‌توانند از امکانات موجود به نحو کافی بهره‌برداری نموده یا باعث معضلات شهری و صرف وقت زیاد و هزینه زیاد برای استفاده‌کنندگان شده ‌است. با توجه به افزایش جمعیت و جوان بودن جمعیت شهرهای کشورمان، لزوم افزایش سطح کاربری‌های فرهنگی و مکان‌یابی استاندارد آن‌ها با هدف تسهیل دسترسی آسان و کم هزینه بیش از پیش احساس می‌شود. از این رو لازم است در مکان‌یابی بهینه مراکز فرهنگی از نرم‌افزار­­های جدیدی که توانایی تجزیه و تحلیل تعداد زیادی پارامتر را به‌ طور هم‌ زمان دارند، استفاده شود. یکی از این نرم‌افزار­­ها برای حل مشکلات مراکز فرهنگی (نامناسب بودن محل مراکز فرهنگی و پراکندگی غیر اصولی آن‌هاست که باعث عدم دسترسی مناسب و در نتیجه افزایش ترافیک شهری و افزایش سفرهای درون ‌شهری می‌شود)، استفاده از سیستم اطلاعات‌ جغرافیایی می‌باشد. با استفاده از روش‌های تحلیل فضایی، نرم‌افزار می‌تواند داده‌‌های مختلف را تحلیل نماید و ارتباط کلیت فضایی را تجزیه و تحلیل و توزیع فضایی پدیده‌ها را در یک ناحیه تعریف ‌شده مورد بررسی قرار دهد (Liangfeng& et. al, 2002: 373).  بنابراین در این پژوهش، با آگاهی از اهمیت مراکز فرهنگی در زندگی کنونی جوامع شهری به بررسی و تحلیل نحوه توزیع و مکان‌یابی فضاهای فرهنگی با بهره‌گیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی در شهر سقز پرداخته شده ‌است. شهر سقز به تناسب توسعه کالبدی شهر و افزایش جمعیت، از منظر خدمات مختلف شهری به ­ویژه خدمات فرهنگی دچار کمبود و نارسائی است. در حال­ حاضر به دلیل عدم برنامه‌ریزی صحیح خصوصا مکان‌ گزینی نامناسب این مراکز در شهر سقز، شهروندان با مشکلاتی از جمله کمبود فضاهای فرهنگی مناسب، توزیع ناعادلانه مراکز فرهنگی، عدم دسترسی مناسب به این مراکز، تمرکز در برخی از نواحی و نارضایتی مردم از مکان‌یابی مراکز فرهنگی و غیره روبه­رو هستند. ارتقاء سطح خدمات‌ رسانی به مردم در زمینه مراکز فرهنگی مستلزم اتخاذ راهکارهای مناسب برای بهره‌گیری در سطوح مختلف برنامه‌ریزی، مدیریتی و اجرایی می‌باشد. راهکارهای مناسب به ‌دست آمده از تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار سیستم اطلاعات جغرافیایی ارائه خواهد شد. تحقیق حاضر به دنبال پاسخ به این سوال است که مکان‌یابی مراکز فرهنگی موجود در شهر سقز چگونه است و مکان‌های مناسب این کاربری کدام است؟

پیشینه تحقیق

در ارتباط با خدمات شهری و چگونگی توزیع آن در محلات و نواحی شهری بررسی­های نسبتا خوبی تاکنون انجام و بعضا نتایج قابل‌توجهی نیز در پی داشته است.

  در زمینه مطالعات‌خارجی می‌توان به مطالعه چن و همکاران (2005) که به‌منظور مکان‌یابی مراکز خدماتی (فروشگاه‌ها) در شهر هنگ‌کنگ، با استفاده از مدل تحلیل شبکه و سیستم اطلاعات جغرافیایی، میزان دسترسی هر یک از گروه‌های قومی و مذهبی به فضاهای سبز شهری را مورد بررسی قرار داده اند، اشاره نمود. در این پژوهش مکان‌های بهینه در شهر مورد نظر برای احداث مراکز مذکور معرفی شده ‌است(Chen & et. al, 2005: 92-101).

ارسوی و فایکری(2009)، در پژوهشی با استفاده از روش تصمیم‌گیری چند معیاره و تحلیل فضایی، به ارزیابی انتخاب محیط مطلوب برای دفن زباله در شهر ترالوازن، واقع در شمال شرقی ترکیه، پرداخته‌اند که نتیجه آن، انتخاب ­پنج محدوده نسبتا مناسب بوده و از بین آن‌ها منطقه دوزیورت به ‌عنوان مطلوب‌ترین مکان

برگزیده شده‌است(Ersoy, Fikri ,2009: 489-500).

   زولینک و همکاران(2010)، در پژوهشی که در مورد شهرستان لو‌دون ویرجینیا انجام دادند، به مکان‌یابی امکانات عمومی (کتابخانه و مدرسه ابتدایی) در کنار‌ هم و تجزیه و تحلیل هزینه و فایده آن‌ها پرداخته‌اند. نتایج به ‌دست آمده بیان‌کننده این است که با استفاده از این روش به دلیل ایجاد صرفه‌ جویی ناشی از مقیاس، هزینه‌های مورد نیاز برای ایجاد کاربری‌های مختلف و در زمینه‌هایی مانند هزینه خرید زمین، ساخت ‌و ساز، تأسیسات و تجهیزات و هزینه‌های اجتماعی به شدت کاهش می‌یابد (Zolink & et. al, 2010: 687-696).

در زمینه مطالعات داخلی نیز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

عبداللهی‌فر(1390)، در پژوهشی توزیع فضایی خدمات شهری شهر دهدشت و مکان‌یابی خدمات جدید بررسی نموده و با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدل تحلیل سلسله مراتبی به این نتیجه دست ‌یافته که خدمات بررسی ‌شده، مکان­گزینی مناسب و دسترسی مطلوب ندارند. سرانه آن‌ها پایین‌تر از حد استاندارد بوده و قدرت پاسخگویی آن‌ها به نیاز شهروندان ضعیف است (Abdullahifar, 2011: 1-120­).

 صحراییان(1390)، در رساله خود با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و به کمک مدل تحلیل سلسله مراتبی و مدل هم‌پوشانی شاخص‌ها، به بررسی توزیع فضایی خدمات شهری شهر جهرم و مکان‌یابی خدمات جدید برای شهر پرداخته‌است (Sahraeian, 2011: 1-160).

شریفی(1391)، نیز در رساله خود با عنوان «تحلیلی بر توزیع فضایی و مکان‌یابی خدمات شهری» به این نتیجه رسیده است که خدمات بررسی ‌شده در شهر نجف‌آباد مکان‌یابی بهینه ندارند. سرانه آن‌ها پایین­تر از حد استاندارد بوده و قدرت پاسخگویی به نیاز شهروندان را ندارد. در این تحقیق با استفاده از سیستم اطلاعات‌جغرافیایی و به کمک مدل‌های تحلیل سلسله مراتبی و مدل هم‌پوشانی شاخص‌ها به بررسی خدماتی همچون ایستگاه‌های‌ آتش‌نشانی، فضای ‌سبز، جایگاه‌های ‌سوخت، مراکز بهداشتی ـ درمانی، پارکینگ­های عمومی و پایانه‌های مسافربری پرداخته است(Sharifi, 2012: 1-127).

روش تحقیق

پژوهش حاضر به روش توصیفی ­ـ­ تحلیلی انجام ‌شده و اطلاعات مورد نیاز از طریق کتابخانه‌ای، اسنادی، برداشت میدانی، استفاده از آمارنامه‌ها و جداول سرشماری­ها اخذ گردیده است. در این پژوهش بر اساس آمار­های موجود در طرح تفصیلی شهر و همچنین برداشت میدانی در سال 1393 به‌ دست‌ آمده، ابتدا با استفاده از شاخص موران و شاخص محلی موران انسلین، الگوی پراکنش مراکز فرهنگی در شهر سقز مشخص گردیده است. سپس شعاع عملکردی و خدمات دهی این مراکز با مدل تحلیل شبکه در سیستم اطلاعات جغرافیایی مشخص گردیده است. برای وزن‌دهی کاربری­ها بر اساس اهمیت و نیاز شهروندان، از مدل تحلیل‌شبکه‌ای و برای ترسیم نقشه‌ها نیز از نرم‌افزارهای GIS و Super Decisions استفاده ‌شده ‌است.

تکنیک­‌های تحقیق

مدل تحلیل‌شبکه‌ای

روش تحلیل ‌شبکه‌ای به ‌وسیله آقای ساعتی در سال 1996 معرفی گردید که در واقع ادامه و مکمل مدل تحلیل سلسله مراتبی می‌باشد، با این تفاوت که این روش فرض مبنی بر عدم وجود رابطه بین سطوح مختلف تصمیم‌گیری، را ندارد­(Dikmen, Birgonul, 2007: 5). در واقع مؤلفه‌های موجود در ساختار سلسله مراتبی از قوانین متفاوتی تشکیل‌ شده‌اند که معمولا مؤلفه‌های سطح پایین‌ بر روی مؤلفه‌های سطح بالا اثر می‌گذارد، در این شرایط سیستم دارای ساختاری شبکه‌ای می‌گردد که مدل تحلیل‌ شبکه‌ای از این ساختار شبکه‌ای نشأت ‌گرفته است. در واقع مدل تحلیل‌ شبکه‌ای نه ‌تنها روابط بین معیارها را محاسبه می‌کند، بلکه وزن نسبی هرکدام از معیارها را نیز محاسبه نموده و یک سوپر ماتریس را تشکیل می‌دهد. بعد از محاسبات مربوطه به رابطه سوپر ماتریس و نظرسنجی‌های تکمیلی، این امکان وجود دارد که وابستگی بین هرکدام از معیارها و انتخاب‌ها و وزن‌ اولویت‌ها استنتاج شود. به هر اندازه وزن معیار انتخابی بیش‌تر باشد، اولویت بیش‌تری به آن اختصاص داده می‌شود. در نتیجه امکان انتخاب بهترین گزینه وجود دارد(Saaty, 1999: 129).

مدل تحلیل شبکه

شبکه، سیستمی از عناصر به‌هم پیوسته‌ای چون لبه‌ها (خطوط) و پیوندهای اتصال(نقاط) است که مسیرهای  احتمالی از یک مکان به مکان دیگر را نمایش می‌دهد(­­Halabian, 2012: 3). در تحلیل‌های مبتنی بر شبکه، معابر و خیابان‌های شهری که نقش حیاتی و بنیادینی در جابه‌جایی‌های درون شهری ایفاء می‌نمایند، به‌صورت عوارض خطی به کار برده می شوند. به همین دلیل نتایج حاصل از این نوع تحلیل از درجه‌اطمینان بسیار برخوردار می‌باشند. تجزیه و تحلیل در شبکه در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی برای سه نوع تحلیل عمده به‌کار برده می‌شوند:

• · تعیین بهترین مسیر
• · پیدا کردن نزدیکترین تسهیلات
• · پیدا کردن محدوده خدماتی‌Beheshtifar, 2012: 45))

شاخص موران

شاخص موران، به مقایسه ارزش‌های همسایگی واحدهای ناحیه‌ای متکی است. این مدل، روش‌های متفاوتی را برای مقایسه ضرایب همسایگی‌ها به ‌کار می‌گیرد. آماره موران یکی از بهترین شاخص‌ها برای تشخیص خوشه‌بندی است. این آماره تشخیص می‌دهد که آیا نواحی مجاور به ‌طور کلی دارای ارزش‌های مشابه می‌باشند­ یا خیر. ارزش موران بین 1 و 1- متغیر  است­(Lee, Wong, 2001: 31). ارزش نزدیک به 1، نشان می‌دهد که به‌ طور کلی نواحی دارای ارزش‌های مشابه (بالا یا پایین)، دارای الگویی خوشه‌ای هستند و ارزش نزدیک به 1-، نشان می‌دهد که به‌ طور کلی نواحی دارای ارزش‌های غیر مشابه در کنار یکدیگر قرار دارند و ارزش صفر نیز نشان دهنده الگویی تصادفی است. شاخص موران مطابق رابطه زیر تعریف می شود :

(1)                   

که در آن n تعداد نمونه‌ها، x_i مقدار متغیّر در ناحیه i، x_j مقدار متغیّر در ناحیه j،  میانگین متغیّر در کلیه نواحی و wij وزن به‌کار رفته برای مقایسه دو ناحیه i و j است (­Aftab & et. al, 2014: 40­).

 شاخص محلی موران انسلین

شاخص محلی موران انسلین یا شاخص محلی پیوند فضایی که می‌کوشد نقاط محلی را تشخیص دهد. یکی دیگر از شاخص‌های خود همبستگی فضایی است که در این پژوهش به‌ منظور بررسی چگونگی پراکنش مکانی ارزش‌های کیفیت مکان استفاده شده ‌است. در موران محلی، Zscore I بین 3- و 3+ است. در I منفی عارضه مورد نظر به‌ وسیله عوارض نامشابه محاصره شده و ناخوشه نامیده می‌شود، در I مثبت عارضه به‌ وسیله عوارض مشابه محاصره شده و خوشه‌بندی می‌نامند. در رابطه با موران محلی آنسلین چهار نوع اتحاد فضایی مطرح می‌شود:

-ارزش بالاـ بالا¹¹

^[1]: (بالاتر از میانگین) مشارکت ارزش‌های بالای همسایگی

- ارزش پایین ـ پایین^22[2]: ­(پایین‌تر از میانگین) مشارکت ارزش‌های پایین همسایگی

- ارزش پایین- بالا^33[3]: ارزش پایین در مشارکت با ارزش بالای همسایگی

- ارزش بالا- پایین^44[4]: ­ارزش‌های بالا در مشارکت با ارزش‌های پایین همسایگی

اولین دو همبستگی مثبت یا خوشه‌ای، دومین دو همبستگی مکان‌هایی که از همسایگانشان متفاوت‌اند(همبستگی‌ منفی) را نشان‌می­دهد (Ghafari gilande­ & et. al, 2014: 162).

مفاهیم کار‌کردی

مکان­یابی: با گسترش شهرها مسایلی از قبیل محدودیت منابع، عدم مکان­گزینی کاربری های خدماتی در سطح شهر؛ متخصصان مرتبط با شهر را به اتخاذ تدابیر و راهبردهایی برای فایق آمدن به این نابسامانی ها ملزم ساخت که یکی از این راهبردها انتخاب و مکان­گزینی بهینه است. مکان­یابی پیدا کردن بهترین مکان یک کاربری است که در نتیجه آن کلیه هزینه‌ها، اعم از هزینه‌های دسترسی و حمل­و­نقل به حداقل رسیده و متعاقبا سود و منفعت عمومی به حداکثر برسد (Farajzadeh Asl, Rostami, 2004: 134).   

خدمات فرهنگی: عبارت است از خدماتی قابل ‌استفاده و مفید که توسط افرادی از جامعه برای ارضاء­ نیاز­های فرهنگی سایرین تولید و ایجاد می‌گردد(Royaei, Rashidpour, 2008: 21).

  خدمات فرهنگی مورد بررسی در پژوهش حاضر شامل خدمات ­فرهنگسرا، کتابخانه‌های عمومی، کلوب، کافی­نت، کانون‌های فرهنگی مساجد، موزه، دکه­های روزنامه­فروشی، مؤسسات فرهنگی، مراکز فرهنگی، سینما، سالن­های نمایشی، انتشارات، عرضه محصولات فرهنگی و مراکز چاپ) می‌باشد.

معیارهای برنامه‌ریزی و مکان‌یابی خدمات‌فرهنگی

1.­ سازگاری: منظور از مؤلفه سازگاری قرارگیری کاربری‌های سازگار در کنار یکدیگر و برعکس ­جدا سازی کاربری‌های ناسازگار از یکدیگر است­(Ziari, 2007: 29).

 2. آسایش: برای تأمین آسایش شهروندان برنامه‌ریزی کاربری اراضی و مکان‌یابی عناصر شهری اهمیت زیادی دارد. فاصله و زمان دسترسی به عناصر شهری،­ از شاخص‌های اندازه‌گیری میزان آسایش و­ راحتی در امر بهسازی و نوسازی شهر هستند­­(Shamaei, Pourahmad, 2006: 14). افزایش هر دو عامل به معنای دسترسی نامناسب و کاهش آن دو به معنای دسترسی مناسب است.

3. کارایی: یکی از عوامل اصلی تعیین ‌کننده مکان کاربری‌ها در شهر، الگوی قیمت زمین شهری است. به لحاظ این ‌که هر کاربری از لحاظ اقتصادی و سرمایه‌گذاری تابعی از قیمت زمین و هزینه‌های متصور بر آن است، تحلیل سود و هزینه معین می‌شود (Pourmohammadi, 2013: 94).

 4. مطلوبیت: منظور از مطلوبیت حفظ عوامل طبیعی، چشم ‌اندازها، فضاهای‌باز است(Ziari, 2007: 30). به‌ عبارتی مطلوبیت و دلپذیری یعنی تلاش برای حفظ و نگهداری عوامل‌طبیعی، ایجاد فضاهای باز و دلپذیر، چگونگی شکل گرفتن راه‌ها، ساختمان‌ها و فضای‌شهری(Pourmohammadi, 2013: 94).

5. ایمنی: حفاظت و ایمنی شهر در مقابل سوانح طبیعی مانند: طوفان، سیل و زلزله در معیارهای مکانی کاربری‌ها و فعالیت‌های متفاوت مؤثر است و براساس این معیارها­، حریم ساخت‌وساز در سطح شهر رعایت می‌شود(Bahraini, 2010: 24).

6. سلامتی: امروزه برای بهبود فضاها و ساختمان‌ها و اماکن‌ صنعتی، رعایت استانداردهای‌ اجرایی بهداشت و
محیط‌زیست نقش مهمی دارد. استانداردهای شهر سالم و مقررات معروف به اثرات محیطی هرگونه فعالیت شهر را از نظر حفظ محیط‌زیست، حراست از آسایش اجتماعی و حفاظت از میراث‌فرهنگی مورد ارزیابی قرار‌می‌دهد(Bahraini, 2010: 24).

محدوده مورد مطالعه

شهر سقز به‌عنوان دومین شهر بزرگ استان کردستان، با دارا بودن فاصله 180 کیلومتری از مرکز استان، دارای موقعیت جغرافیایی 33درجه و 44 دقیقه تا 35 درجه و 34 دقیقه عرض شمالی و 45 درجه و 34 دقیقه تا 47 درجه و 16 دقیقه طول شرقی بوده و در ارتفاعی نزدیک به 1487 متر از سطح دریا قرار گرفته است. شهر سقز طبق سرشماری 1390  دارای جمعیتی نزدیک به ۱۳۹،۷۳۸ نفر می‌باشد(Statistical Center of Iran, 2011). این شهر با مساحتی معادل­­15،982،463 مترمربع، مساحتی معادل با 49/12 درصد کل استان را به خود اختصاص داده است­­(Heydari, 2012: 71). و شامل22محله، 6 ناحیه و 3منطقه می‌باشد(شکل1).

شکل­1. موقعیت جغرافیایی شهر سقز

اطلاعات و داده‌ها

توزیع و پراکنش مراکز فرهنگی موجود در شهر سقز کاربری فرهنگی مورد بررسی در پژوهش حاضر شامل خدمات فرهنگسرا، کتابخانه‌های عمومی، کلوب، کافی­نت، کانون­های فرهنگی مساجد، موزه، دکه­های روزنامه ­فروشی، مؤسسات فرهنگی مساجد، موزه، دکه­های روزنامه ­فروشی، مؤسسات فرهنگی، مراکز فرهنگی، سینما، سالن­های نمایشی، انتشارات، عرضه محصولات فرهنگی و مراکز چاپ می‌باشد. شکل 2، وضعیت موجود مراکز فرهنگی در شهر سقز نشان می‌دهد. مساحت مراکز فرهنگی این شهر 41/36121 مترمربع می‌باشد. این میزان 40/0 درصد از مساحت کل شهر را شامل می‌شود.

شکل­2. نقشه پراکنش مراکز فرهنگی درسطح شهر سقز

تحلیل خود همبستگی فضایی موران، دو نوع خروجی به‌ صورت عددی و به‌صورت گرافیکی ارائه می‌دهد. نتایج این مدل که یکی از مدل‌های مناسب برای نمایش پراکنش فضایی است در سه سطح، 1. توزیع خوشه‌ای[5]( ­ z-score، 65/1 تا 58/2)، 2. توزیع رندمی یا تصادفی[6](­‌z-score، 65/1 تا 65/1-) و 3. توزیع پراکنده[7](z-score، 65/1- تا 58/2-) ارائه می‌شود. نتایج حاصل نشان می‌دهد که تصادفی بودن پراکنش فضایی مراکز فرهنگی با z-score 37/0 در سطح شهر سقز بسیار قوی می‌باشد­(شکل3). ­این نکته نشان می‌دهد که بر اساس شاخص موران پراکنش مراکز فرهنگی در سطح شهر دارای الگوی خوشه‌ای بالا در سطح 95% و 99% است. در اکثر شهرهای جهان، الگوی توزیع پراکنده (منظم) عناصر خدماتی نشان دهنده بافت‌های برنامه‌ریزی شده

و مبتنی بر عدالت اجتماعی است.  الگوی رندمی که بیش‌تر در شهرهای جهان‌سوم مشاهده می‌شود، حاصل از رشد ارگانیک­ و فاقد برنامه‌ریزی است و الگوی خوشه‌ای نتیجه تمرکز­ خدمات و امکانات در یک قسمت از شهر یا نتیجه وجود یک­  عنصر تأثیر گذار در تک قطبی شدن شهر است­(Ahad Nejad Roshti & et. al, 2013: 115).

همچنین نتایج حاصل از کاربرد شاخص محلی موران انسلین  نشان دهنده  خوشه‌ای بودن پراکنش مراکز فرهنگی در سطح شهر سقز می‌باشد. در قسمت شمال غربی شهر سقز در ناحیه 1 در دو محله 1و 3، مراکز فرهنگی بیشتر از محلات سایر نواحی بوده‌اند­(شکل4).

شکل­3. پراکنش مراکز فرهنگی با استفاده از مدل موران

شکل­4. نقشه پراکنش مراکز فرهنگی بر اساس مدل محلی موران انسلین

تعیین شعاع عملکرد مراکز فرهنگی

در این قسمت از پژوهش از روش تحلیل شبکه برای یافتن شعاع عملکردی مراکز فرهنگی موجود و تعیین مناطقی که خارج از شعاع پوشش مراکز موجود هستند استفاده شده ‌است. برای یافتن شعاع عملکردی مراکز موجود از دستورNew service Area مدل تحلیل شبکه در محیط Arc GIS استفاده شده ‌است. مراکز فرهنگی با شعاع عملکردی­600­ متر، از 1479هکتار

مساحت شهر سقز، 41/608 هکتار را تحت پوشش قرار می‌دهند. که در واقع 11/41 درصد از مساحت شهر سقز، براساس مدل تحلیل شبکه تحت پوشش مراکز فرهنگی نمی‌باشند (شکل5). می‌توان گفت مراکز موجود، جوابگوی نیاز شهر نمی‌باشد و به دلیل مکان‌یابی نادرست این مراکز تنها قسمت‌هایی از شهر در حوزه خدمات رسانی آن قرار می گیرند.

شکل­5. نقشه شعاع عملکردی مراکز فرهنگی

مکان‌یابی مراکز فرهنگی جدید

در این پژوهش، برای مکان‌یابی مراکز فرهنگی، مراحل زیر طی شده‌ است:

شناسایی متغیرها و معیارهای ارزیابی در مکان‌یابی مراکز فرهنگی جدید

مکان مرکز عمل آگاهانه و ارادی انسان‌ها است. مناسب بودن مکان خاص برای فعالیت یک خدمت، تا حد زیادی به عواملی بستگی دارد که در حین مکان‌یابی آن خدمت انتخاب و ارزیابی می‌شوند. در این راستا عوامل متعدد و متنوعی را می‌توان­ بر شمرد که بر تصمیمات مکان‌یابی مؤثر هستند(Yang and Lee, 1997: 245). در پژوهش حاضر برای مکان‌یابی مراکز فرهنگی، از لایه‌های داده‌ای زیر استفاده شده ‌است: تراکم جمعیت (نزدیکی به مراکز متراکم جمعیت)، فاصله از مراکز فرهنگی، نزدیکی به فضای سبز، نزدیکی به معابر،    فاصله از جایگاه‌های سوخت، نزدیکی به پارکینگ، نزدیکی به مراکز ورزشی، نزدیکی به مراکز تجاری، نزدیکی به مراکز آموزشی، نزدیکی به مراکز مذهبی.

ورود عوامل تأثیرگذار در مکان‌یابی مراکز فرهنگی به سیستم اطلاعات جغرافیایی

این مرحله فرآیندی است که شامل اخذ داده، تغییرات فرمت، زمین ‌مرجع نمودن، تنظیم ‌کردن و مستند سازی داده‌هاست (Farajzadeh Asl, 2005: 8).

داده‌هایی که به سیستم وارد شده عبارت‌اند از: لایه تراکم جمعیت، لایه فاصله از مراکز فرهنگی موجود، لایه فاصله از فضای سبز، لایه فاصله از معابر اصلی، لایه فاصله از جایگاه‌های سوخت، لایه فاصله از  پارکینگ، لایه فاصله از مراکز ورزشی، لایه فاصله از مراکز تجاری، لایه فاصله از مراکز آموزشی، لایه فاصله از مراکز مذهبی.

تهیه لایه‌های داده‌ای و تحلیل‌های مکانی جدید

پس از مشخص شدن معیارهای مؤثر در مکان‌یابی مراکز فرهنگی باید لایه داده‌ای هر یک از معیارها از روی نقشه پایه شهری استخراج و آماده شوند. در این پژوهش از مطالـعات میدانی و

نقشه‌های تفصیلی برای استخراج معیارها و لایه‌های داده‌ای استفاده شده ‌است و لایه‌های داده‌ای مورد بررسی پژوهش در­­ 5 طیف، امتیازدهی شده‌اند­( اشکال6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14، 15).

ارزش ‌گذاری و وزن‌دهی به لایه‌های داده‌ای با استفاده از مدل تحلیل ‌شبکه‌ای

در این مرحله که یکی از مراحل اصلی مکان‌یابی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی است، مجموعه داده‌ها به‌صورت مجدد طبقه‌بندی و ارزش‌گذاری می‌شوند. عملیات طبقه‌ بندی مجدد برای ترکیب مجموع لایه‌ها امری ضروری بوده و طی این عملیات، مجموع لایه‌ها تحت مقیاس مشترکی سنجیده می‌شوند.

   در این پژوهش برای ارزش‌گذاری لایه‌های داده‌ای از مدل تحلیل‌شبکه‌ای و برای وزن‌دهی به معیارها نیز از روش مقایسه زوجی استفاده شده‌است. در نهایت با استفاده از تکنیک تحلیل‌شبکه‌ای به کمک نرم‌افزار Super Decisions، معیارها، وزن‌دهی و در تهیه نقشه‌های نهایی اعمال‌شده‌اند.

ساخت مدل و تبدیل موضوع به یک ساختار شبکه‌ای

پس از تعیین معیارها به­­منظور سنجش مکان برای استقرار مراکز فرهنگی، در این مرحله موضوع بایستی به روشنی بیان شود و به سیستمی معقول مانند یک شبکه تجزیه گردد. ­­این ساختار شبکه را می‌توان با تصمیم سازی فکری­­ یا سایر روش‌های مناسب دیگر به ‌دست ­آورد(Yuksel­, Dagdeviren, 2007: 3371).

ماتریس دودویی و استخراج بردار اولویت

کلیه عناصر به‌صورت زوجی از نظر تأثیر گذاری و تأثیر پذیری که بر عناصر دیگر دارند؛ مقایسه می‌شوند. نحوه انجام مراتبی است. اهمیت نسبی مقادیر بر مبنای مقیاس 9-1 تعیین می‌شوند، به ‌طوری که امتیاز 1، نشان‌دهنده اهمیت برابر میان دو عنصر و امتیاز 9، نشان ‌دهنده اهمیت فوق‌العاده یک عنصر در مقایسه با عنصر دیگر است. برای اطمینان از صحت مقایسات زوجی، نرخ سازگاری^81[8] بایستی محاسبه نمود. اگر نرخ سازگاری کمتر از 1/0 باشد، مقایسات زوجی قابل ‌قبول است در غیر  این صورت کلیه وزن‌ها باید نرمالیزه شوند(Isalou & et. al, 2014: 60). وزن شاخص‌ها با استفاده از مدل تحلیل ‌شبکه‌ای به ‌دست آمده است(شکل 16).

شکل­­16. نمودار مقایسه زوجی معیارهای مؤثر در

 مکان‌یابی مراکز فرهنگی در فرآیند تحلیل‌شبکه‌ای

نرخ سازگاری مقایسات زوجی 03/0 یعنی کمتر­از1/0­­­ درصد است، لذا سازگاری این مقایسات قابل‌­قبول می‌باشد(جدول1).

جدول­1. مقایسه زوجی معیارهای مؤثر در

مکان‌یابی مراکز  فرهنگی در فرآیند تحلیل‌شبکه‌ای

ترکیب و هم‌ پوشانی لایه‌ها با در نظر گرفتن ضریب اهمیت معیارها

بعد از مشخص شدن وزن لایه‌ها در نرم‌ افزارSuper Decisions به روش تحلیل‌شبکه‌ای با میزان سازگاری باید مساوی یا کمتر از 1/0، لایه‌ها روی هم­گذاری شده و با توجه به وزن به‌دست آمده نقشه نهایی به‌دست آمد. سپس از طریق گزینه Spatial Analyst و دستور Weighted overlay  برای هر لایه، وزنی را که از طریق تحلیل شبکه در نرم‌افزار Super Decisions به ‌دست آمده، به آن اضافه شد و کل لایه‌ها را باهم جمع نموده بدین ترتیب نقشه ارزش گذاری نهایی اراضی شهری به ‌دست آمده است­(شکل 17).

شکل­17. نقشه ارزش‌گذاری نهایی اراضی شهری برای

 مکان‌یابی مراکز فرهنگی

تطبیق نتایج الگوی مکان‌یابی مراکز فرهنگی با واقعیات زمینی

برای بررسی این‌که مناطق تعیین‌شده تا چه حد با واقعیات و شرایط منطقه تطابق دارند، انجام بازدیدها و مطالعات میدانی می‌تواند درستی و نادرستی مناطق مکان‌یابی شده را نشان‌دهد و نهایتاً پس از تطبیق نتایج الگوی مکان­یابی با واقعیت موجود در محدوده مورد مطالعه و با درنظرگرفتن کلیه پارامترهای مؤثر در فرآیند مکان‌یابی، و به کمک تحلیل شبکه نهایتاً 10 مکان برای ایجاد مراکز‌ فرهنگی جدید تشخیص ‌داده شد (شکل18).

شکل­18. نقشه مکان های پیشنهادی برای احداث مراکز فرهنگی جدید

 بحث و نتیجه­گیری

عوامل مختلفی در مکان­یابی مراکز فرهنگی دخالت­ دارند که بررسی و تحلیل تمام ابعاد آن­ها با روش­های سنتی امکان­پذیر نیست. از طرفی بی­توجهی به این عوامل در مکان­یابی، موجب هدر­رفتن سهم قابل توجهی از منابع مادی و از دست دادن حجم زیادی از منابع محیطی شده و صدمات سنگینی را به مردم   و مدیریت­ شهری تحمیل می­کند. بنابراین استفاده از فناوری اطلاعات به خصوص سیستم ­اطلاعات جغرافیایی برای تحلیل حجم وسیعی از داده­ها، ضروری است.

باتوجه به یافته­های تحقیق، بررسی وضعیت موجود مراکز فرهنگی در شهر سقز نشان‌دهنده توزیع نامناسب این کاربری می‌باشد. این مراکز 31/0 درصد از مساحت اراضی ساخته‌شده شهر را شامل می‌شوند که سطح مورد نیاز برای این کاربری 76/179893 مترمربع می‌باشد. بیش‌ترین تمرکز مراکز فرهنگی در بخش مرکزی و قسمتی از غرب شهر می‌باشد. وجود تراکم بالای جمعیت و ترافیک در این قسمت­ها باعث شده شهر علاوه بر آلودگی هوا و آلودگی صوتی از لحاظ بصری نیز با ناهنجاری‌هایی مواجه شود. به بیانی دیگر دچار نوعی آلودگی دیداری شود و سایر قسمت‌های شهر امکان دسترسی مناسب به مراکز فرهنگی را نداشته باشند. به‌طوریکه با توجه به بررسی‌های به‌عمل آمده از نحوه توزیع مراکز‌فرهنگی موجود و تعیین شعاع عملکردی استاندارد آن‌ها با روش تحلیل شبکه معلوم می‌شود که 11/­41 درصد از مساحت شهر، خارج از محدوده دسترسی به مراکز فرهنگی می‌باشند. این دلیل بر کمبود تعداد مراکز موجود برای پوشش دادن کل فضای شهر است. با توجه به این موارد می‌توان گفت، مکان‌یابی بهینه و احداث مراکز فرهنگی جدید می‌تواند به نحوی بسیار کارآمد برای کاهش این مشکلات و بهبود کیفیت محیط شهری موثر واقع شود و وضعیت دسترسی به آین مراکز بهبود یابد.

بر اساس آن‌چه گفته‌شد با استفاده از فرآیند تحلیل‌شبکه‌ای، از طریق ایجاد الگویی مناسب، به اولویت‌بندی شاخص‌های در‌نظر گرفته‌شده برای تعیین مکان بهینه مکان‌یابی مراکز خدمات‌شهری اقدام شد. با توجه به نقشه‌های حاصل از تلفیق لایه‌ها با یکدیگر باتوجه به معیارهای به کاربرده شده، قسمت‌های شمال، شمال غربی و جنوب شرقی شهر برای احداث مراکز فرهنگی جدید مناسب تشخیص داده شد.

راهکارها

- استفاده از مدل تحلیل شبکه و فرآیند تحلیل‌شبکه‌ای و سامانه اطلاعات‌جغرافیایی در مکان‌یابی احداث مراکز‌ فرهنگی کارایی بالایی دارد. این کارایی امکان مقایسه و ارزیابی مکان‌های مختلف و انتخاب مکان بهینه را با توجه به معیارهای مورد نظر فراهم می‌کند؛

- توجه به پدیده‌های جغرافیایی مانند برای وزش باد غالب، اقلیم، تغییرات دما، نوع خاک، میزان شیب و ژئومورفولوژی منطقه در مکان‌یابی خدمات فرهنگی؛

- رعایت اصول شهرسازی از نظر: دسترسی، ظرفیت، شعاع عملکردی، سلسله‌مراتب و مرکزیت در مکان‌یابی کاربری فرهنگی؛

- هر کاربری فرهنگی در شهر قادر به سرویس‌دهی به حجم مشخصی از جمعیت در یک منطقه از شهر می‌باشد و لازم است در مکان‌یابی خدمات فرهنگی آستانه‌های جمعیتی مورد توجه قرار گیرد؛

- شبکه ارتباطی، استخوان‌بندی اصلی یک شهر را به وجود می‌آورد که امکان دسترسی افراد را به نقاط مختلف فراهم می‌آورد. لذا در انتخاب مکان استقرار کاربری‌ فرهنگی نزدیکی به شبکه ارتباطی اصلی ضروری می‌باشد؛

- بی‌عدالتی در توزیع کاربری‌های فرهنگی در ابعاد مختلف از جمله کیفیت و کمیت در نواحی مختلف شهر از مشکلات اصلی این خدمات می‌باشد و باید برنامه‌ریزی مناسبی برای رفع آن انجام شود؛

- در رابطه با مراکز فرهنگی به دلیل نداشتن شعاع عملکرد مناسب، ساماندهی و مکان‌یابی مراکز فرهنگی جدید ضروری به نظر می‌رسد. اهمیت دادن به توزیع عادلانه مراکز فرهنگی در سطح شهر، به‌گونه‌ای که همه شهروندان بتوانند از مراکز فرهنگی در کمترین زمان و حداقل هزینه استفاده نمایند؛

- به منظور بهبود کیفیت محیط شهری و حفظ و نگهداری آن، توجه به مشارکت‌های مردمی برای مکان‌یابی و دسترسی مناسب به مراکز فرهنگی جدید  امری لازم و ضروری است؛

 - بهترین مکان برای احداث مراکز فرهنگی جدید زمین‌های بایر واقع در شمال و جنوب شرقی شهر می‌باشد. که با توجه به نبود سینما در شهر، احداث سینما در زمین‌های گردشگری و تفریحی جنوب شرقی شهری پیشنهاد می‌گردد.

1. High High