نوع مقاله : علمی-پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه جغرافیا ، دانشگاه ازاد اسلامی واحد مرند
2 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران
3 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
One of the main concerns of city planners and managers is how to fairly distribute and allocate urban resources and services in different areas of cities in proportion to the needs of urban society. Optimum distribution of services are directly related to the planning of land use and the successful planning of urban land use, in turn, depends on how the laws and aropriate policies create and employ efficient methods to provide and implement urban projects as well as land use plans. This study aimed to investigate how the urban resources and services were allocated and concentrated in different areas of Shahindezh city with an emphasis on social justice. The research method was analytical-comparative while using statistical techniques as well as practical models including Williamson index and Shannon Entropy. The findings of this study indicated that the majority of urban land use in Shahindezh was under common standards of the country that according to lack of space, it could be used for cultural, religious, and sanitary purposes. The results also revealed the unfair and unequal distribution of a number of activities and services in different areas of the city. Finally, investigating the spatial distribution of urban services indicated that there was a tendency towards concentration and polarization in land use in some areas of the city.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
اصطلاح و مفهوم کاربری اراضی و توزیع عادلانه منابع و خدمات شهری، ابتدا در غرب به‌منظور نظارت بیشتر دولت‌ها بر نحوه استفاده از اراضی و حفظ حقوق مالکیت مطرح شد؛ لیکن با گسترش شهرنشینی ابعاد و محتوای این مفهوم روز به روز وسیع‌تر شد(Ziari, 2009: 2).
هم اکنون در کشورهای در حال توسعه، موضوع برنامه‌ریزی برای کاربری اراضی به یک معضل بسیار پیچیده تبدیل شده که معمولا ابعاد فراتری از برنامه‌ریزی را می‌طلبد. در این کشورها مسائلی مثل «کمبود و گرانی زمین شهری» و«مبارزه برای تأمین مسکن» معمولا به‌صورت بحران سیاسی و اجتماعی ظاهر میشود. حتی در برخی کشورها مثل برزیل، شیلی و مکزیک، مسئله تصرف و اشغال اراضی شهری، به یک جنبش سیاسی بدل شده است (Mehdizadeh, 2006: 229-394).
از سویی دیگر در مقام مقایسه، توزیع خدمات و تسهیلات رفاه شهری در کشورهای توسعه یافته و غیر توسعه یافته شرایط ناهمسانی را تجربه می‌کنند؛ به طوری که در کشورهای توسعه یافته خدمات شهری با هزینه‌ای مناسب در اختیار شهروندان قرار می‌گیرد و این در حالی است که در کشورهای در حال توسعه توزیع این خدمات، منابع و تسهیلات شهری به صورت نامتعادل بوده و میزان دسترسی اکثر شهروندان به این خدمات مناسب نمی‌باشد(Daniere & Takahashi, 1999 : 272).
در ایران نیز شرایط به گونه‌ای است که شاهد توزیع نامتعادل و نابرابر خدمات و منابع در سطوح منطقه‌ای و شهری می‌باشیم. این نابرابری‌ها به خاطر عوامل طبیعی، اقتصادی، سیاسی، مسائل قومی-فرهنگی، نارسایی نظام برنامه‌ریزی، دوگانگی اقتصادی و قطب‌های رشد بوده که عملکرد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نواحی را تحت تأثیر قرار داده و چنین نابرابری‌هایی را در ایران دامن زده است(Mousavi, 2003: 102). شایان ذکر است که تحقق عدالت اجتماعی در شهرها در نهایت به رضایت شهروندان از شیوه زندگی خود منجر شده و به ثبات سیاسی و اقتدار ملی کمک شایانی خواهد نمود (Amanpor et al, 2014: 138).
با توجه به اهمیت موضوع در ابعاد مختلف وجودی و نیز وجود چنین شرایط ناهمگون در میزان تحقق عدالت اجتماعی، موضوع برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری با رویکرد توزیع عادلانه منابع و خدمات از نظر اندیشمندان، سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان و مدیران شهری به دور نمانده و به نتایج ارزنده‌ای نیز در این خصوص دست یافته‌اند(Mousavi , 2012; …)
مفهوم عدالت اجتماعی برای اولین بار در دهه 1960 توسط «اسمیت» وارد ادبیات جغرافیا شد(Jajoromi and kalteh, 2006). این مفهوم در دهه 1970 به‌طورجدی مورد توجه جغرافیدانان رادیکال قرار گرفت و امروزه در کانون اکثر مطالعات شهری قرار دارد(Rawls, 1972 & 1985; Shakoei, 2003).
از منظر جغرافیایی، عدالت اجتماعی شهر مترادف با توزیع فضایی عادلانه امکانات و منابع بین مناطق مختلف شهری و دستیابی برابر شهروندان به آن‌ها است زیرا عدم توزیع عادلانه آن‌ها به بحران‌های اجتماعی و مشکلات پیچیده فضایی منجر خواهد شد(Sharifi, 2006: 6). به‌طوری که رشد شتابان شهرنشینی و توسعه فیزیکی شهرها در دهه اخیر توزیع نامناسب مراکز خدمات شهری را به همراه داشته و منجر به عدم برخورداری یکسان شهروندان از این خدمات در سطح شهر شده است(...Pourmohammadi, 2010: 92; ).
از این رهگذر می‌توان دریافت که توزیع بهینه خدمات شهری از مهم‌ترین نشانه‌های عدالت اجتماعی بشمار می‌رود. چرا که تداوم حفظ منافع گروه‌های اجتماعی مختلفی بر اساس گسترش بهینه منافع شهری، درآمدها و هزینه‌ها را در بر خواهد داشت (Gray, 2002: 27).
اهمیت تحقیق عدالت اجتماعی در فرآیند برنامه‌ریزی شهری تا آنجاست که برخی هدف اصلی برنامه‌ریزی را «عدالت فضایی» می‌دانند(Lipst et al, 2002: 53). به همین دلیل مطالعات مربوط به عدالت فضایی و تأسیسات خدمات شهری بسیار رواج یافته است (Tsou ..., 2005: 424).
با توجه با این مطالب می‌توان دریافت که توزیع بهینه خدمات ارتباط مستقیمی با برنامه‌ریزی کاربری اراضی دارد. با این وجود کاربری اراضی، الگوی تغییر آن و نحوه توزیع و پراکنش فضایی کاربری اراضی، بخش مهمی از اندیشه‌های برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های شهری- منطقه‌ای را به خود تخصیص داده است(Beriasolice, 2010: 17) و به اندازه‌ای دارای اهمیت است که برخی از برنامه‌ریزان شهری در کشورهای پیشرفته آن را مساوی با برنامه‌ریزی شهری می‌دانند (Hekmatnia, 2010: 83).
برنامه‌ریزی کاربری اراضی نه تنها بیان کننده مقاصد یک اجتماع در مورد چگونگی استفاده از اراضی میباشد، بلکه راهنمایی برای جهت دادن به توسعه شهری است (Seifaddini, 2009: 65). در واقع هدف نهایی برنامه‌ریزی کاربری اراضی ایجاد نوعی «تعادل اکولوژیک» و «عدالت اجتماعی» در روند توسعه و عمران شهر است (Mehdizadeh, 2006: 279). بنابراین برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری و ارزیابی چگونگی تحقق آن در شهرها، تناسب قوانین و مقررات از یک سو و بهره‌گیری شیوههای کارآمد از سوی دیگر، نقطه عطف مهمی در برنامه‌ریزی و ارزیابی کاربری اراضی محسوب می‌گردد (Ebrahemzadeh, 2010: 113).
تجارب جهانی نشان می‌دهد، که موفقیت در عرصه برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری و توزیع عادلانه منابع و خدمات شهری به همکاری و هماهنگی دو دسته عوامل بستگی دارد که عبارتند از:
- وجود قوانین و سیاست‌های کلان مناسب درزمینه نحوه استفاده از زمین.
- استفاده از روش‌های کارآمد در تهیه و اجرای طرح‌های شهری و برنامه کاربری زمین(Ziari, 2009: 2).
هدف از این مقاله، توزیع کاربری‌ها و نحوه تخصیص و تمرکز منابع و خدمات شهری با تأکید بر رویکرد عدالت اجتماعی در شهر شاهین‌دژ میباشد. این تحقیق سعی دارد با ارزیابی شرایط موجود نحوه تخصیص خدمات، توجه برنامه ریزان شهری را به کاهش برخی از مشکلات موجود در شهر شاهین‌دژ جلب نماید. زیرا توزیع نامناسب خدمات و منابع در سطح محلات شهر شاهین‌دژ مثل اکثر شهرهای امروزی ایران، از معضلاتی است که ساکنین شهر را از دسترسی مناسب به آن با مشکل مواجه ساخته است. با توجه به مباحث بالا و اهمیت موضوع می‌توان دریافت که توزیع عادلانه خدمات می‌تواند از یک سو شهر را به سمت توسعه پایدار سوق خواهد داد و از سوی دیگر نوعی تعادل در پراکنش جمیعت به همراه دارد. این در حالی است که در صورت عدم توجه به این معضل تبعاتی مثل گرانی زمین، تمرکز جمعیت در بعضی محلات و... به همراه خواهد داشت. چون «دسترسی» به امکانات و خدمات شهری از اهمیت و ضرورتی خاصی برخوردار بوده و یکی از مؤلفه‌های اساسی در توسعه پایدار و عدالت اجتماعی محسوب میشود. بنابراین با تحلیل و مطالعه آن‌ها می‌توان مشکلات موجود در سطح شهر را کاهش یا مرتفع ساخت و این امر در سایه مدیریت منسجم و برنامه‌ریزی دقیق میسر خواهد شد.
ادبیات موضوع
نابرابری افراد از حیث ثروت، قدرت و شأن اجتماعی در همه جوامع بوده است. وانگهی هیچ ارتباط معناداری میان نابرابری در ثروت و قدرت و نابرابری در استعدادهای طبیعی وجود نداشته است(Bashirieh, 1996: 36). کشف نابرابری‌ها که در اثر توزیع نامناسب منابع و امکانات به وجود می‌آید، هدف بسیاری از جغرافیدانان و برنامه‌ریزان شهری بوده و نظریه‌پردازان برنامه‌ریزی شهری را به ارائه فرضیاتی پیرامون پیدایش نابرابری در توزیع این امکانات و خدمات وا‌داشته است (... Arbakaf, 2008: 28;). رقابت بر سر منابع و قطبی کردن ثروت، معمولا نابرابری و تبعیض بین مردم و مکان‌های مختلف را ایجاد می‌کنند. سیاست‌های عمومی برای برقراری مجدد تعادل، طراحی می‌شوند، اما اغلب آن‌ها از نیل به این هدف بازمانده و یا فقط باعث به وجود آمدن بدترین نوع نابرابری می‌گردند(Barry, 1989: 77). دفاع از این نابرابری‌ها و یا نفی آن‌ها موضوع اصلی بحث عدالت را تشکیل می‌دهد. عدالت در روابط میان حکومت و مردم، رسوم و قراردادهای اجتماعی، قانون‌ها و برنامه‌ها و هم‌چنین، در برخورد افراد با یکدیگر تبلور می‌یابد. هم‌چنین عدالت آن است که در اوضاع متفاوت، به تناسب توانایی‌ها، استحقاق و نیازهای افراد باشد. تحقق عدالت با دو گونه رفتار مرتبط است: یکی رفتار حکومت و برنامه‌ریزان آن با شهروندان و دیگری رفتار شهروندان با یکدیگر. هر یک از موارد یاد شده نقشی اساسی در تحقق یا عدم تحقق عدالت اجتماعی ایفا می‌کنند و تا هنگامی‌که ذهنیت، اعتقاد و عمل اینان هماهنگ با هدف یاد شده نباشد، به عینیت در آمدن آرمان عدالت اجتماعی ناممکن خواهد بود. مطالعات حاکی از آن است که اجرای برنامه‌های عدالت اجتماعی و فقرزدایی به توسعه و پایدار آن منجر می‌گردد، چون فقر نه تنها مانعی برای توسعه و عاملی برای تخریب محیط‌زیست است، بلکه می‌تواند گاهی به آشوب‌های اجتماعی و عدم امنیت منجر گردد (Gorbanian, 1999: 160; …).
در جهت رسیدن تمامی ساکنان شهرها به نیازهایشان به صورت یکسان، مبحث عدالت اجتماعی در فضای شهری به وجود می‌آید که مطابق با آن تمامی مصرف‌کنندگان برای رفع نیازهای خود به یک اندازه و به نحوی برابر به امکانات و خدمات دسترسی داشته باشند(Ajzaa shokohi et al, 2012: 2). ولی مسئله مهم در توزیع عادلانه امکانات به‌عنوان راهبرد عدالت اجتماعی، چگونگی توزیع خدمات و توانایی‌ها بین نواحی شهری است (Harvey, 1997: 97). با وجود این، توزیع بهینه امکانات و خدمات مورد نیاز شهروندان در سطح شهر باید به گونه‌ای باشد که کلیه شهروندان دسترسی مناسبی به آن داشته باشند (Bazi &…, 2013: 201; Maleki, 2003: 37).
بنابراین شناسایی آثار مقوله عدالت اجتماعی جزء اساسی مطالعات شهری محسوب میشود و شهر زمانی شهر انسانی میشود که عدالت اجتماعی همه زوایای آن را بپوشاند (Zakerian et al, 2010: 63).
پیشینه تحقیق
در ارتباط با پیشینه مطالعاتی به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم صورت گرفته که در ادامه به چند مورد آن اشاره میشود:
تقوایی و کیومرثی در پژوهشی «به بررسی سطح‌بندی محلات شهری بر اساس میزان بهره‌مندی از امکانات و خدمات شهری با بهره‌گیری از تکنیک« Topsis» پرداخته‌اند و نتایج بیانگر این مطلب است که در بین محلات شهری، از نظر میزان دستیابی به امکانات و خدمات شهری تفاوت فاحشی برقرار است، به گونه‌ای که بین محروم‌ترین و برخوردارترین محلات شهر اختلاف فاحشی وجود دارد(Taghvai and Kiyoumarsi, 2011).
داداش‌پور و رستمی، سنجش عدالت فضایی یکپارچه خدمات عمومی شهری بر اساس توزیع جمعیت، قابلیت دسترسی و کارایی در شهر یاسوج، مورد بررسی قرار داده‌اند و نتایج نشان می‌دهد که در شهر یاسوج توزیع خدمات عمومی شهری بر اساس قابلیت دسترسی، کارایی و توزیع جمعیت، عادلانه نبوده و نسبت برخورداری از خدمات در بخش قابل توجهی از شهری کمتر از نسبت جمعیتی آن است (Dadashpoor and Rostami, 2011).
اکبری در پایان‌نامه «تحلیل فضایی نارسائی‌های توزیع مراکز خدماتی شهر یاسوج» به این نتیجه می‌رسد که ارائه خدمات مختلف شهری در یاسوج، به تناسب شدت گیری توسعه کالبدی و افزایش جمعیت، دچار نارسائی میباشد و نتیجه این رشد شتابان انحراف از شاخص‌های استاندارد بوده است (Akbari, 2006).
حاتمی‌نژاد و دیگران در مقاله «تحلیل نابرابری اجتماعی در برخورداری از کاربری‌های خدمات شهری، موردمطالعه: شهر اسفراین»، به این نتیجه می‌رسد که طبقات اقتصادی اجتماعی برتر از کاربری‌های خدماتی مطلوب‌تری برخوردارند و الگوی توزیع کاربری‌های خدماتی به نفع گروه‌های مرفه‌تر عمل کرده است (Hataminegad et al, 2008).
وارثی و دیگران در مقاله تحت عنوان «بررسی تطبیقی توزیع خدمات عمومی شهری از منظر عدالت اجتماعی مورد؛ زاهدان»، به این نتایج می رسد که تنها با ارائه ساز وکار توزیع خدمات برابر و متناسب با نیازهای جمعیتی می‌توان به تعادل در سطح شهر زاهدان رسید(Varesi et al, 2008 ).
تحقیقات مشابه زیادی در ارتباط با نحوه تخصیص خدمات شهری با رویکرد عدالت اجتماعی نوشته‌شده ازجمله می‌توان (Marsousi and khazai, 2014; …) نام برد.
روش تحقیق
این پژوهش با در نظر گرفتن اهمیت و جایگاه کاربری‌های شهر و چگونگی توزیع آن در شهرها، با روش «تحلیلی- تطبیقی» انجام شده است.در این پژوهش ابتدا بر اساس کار میدانی وضعیت کاربری‌های اراضی شهر شاهین‌دژ بررسی‌شده است. سپس با استفاده از شاخص ویلیامسون و مدل آنتروپی شانون نحوه تخصیص و تمرکز منابع و خدمات شهری در بین مناطق و محلات شهر در یک دوره ده ساله (81-1371) مورد ارزیابی قرا گرفته است و در نهایت جهت ترسیم نقشه‌ها از نرم‌افزار اتوکد و جی‌ای‌اس (GIS) استفاده شده است.
محدوده مورد مطالعه
شهر شاهین‌دژ با مسافتی حدود 225 کیلومتر در جنوب شرقی استان آذربایجان غربی و بین مدارهای 24-36 درجه تا 5-37 درجه عرض شمالی و 15-46 درجه تا 59-46 درجه طول شرقی واقع شده است(نقشه1). ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 1500 متر میباشد. این شهر به طورکلی کوهستانی و در دشت محدودی قرارگرفته و از هر سمت با کوه‌های نسبتا بلند احاطه گردیده و این ارتفاعات نه چندان مرتفع آن را در بر گرفته و سیمای آن را به صورت کاسه در آورده است. مرتفع‌ترین نقاط این شهر در شمال، شمال شرق و پست‌ترین ناحیه آن در بستر رودخانه زرینه‌رود (جنوب شرقی- شمال غربی) قرار دارد. در این شهر اراضی جنگلی و بیابانی وجود نداشته و به لحاظ تقسیم بندی اقلیمی در محدوده اقلیم نیمه خشک قرار دارد.
شهر شاهین‌دژ در اولین سرشماری عمومی کشور در سال 1335 به عنوان شهر محسوب گشته است. این شهر در همین دهه 4195 نفر جمعیت داشته و در سال 1345 این رقم به 6089 نفر رسیده است. در سال 1355 جمعیت آن 8704 نفر و در سال 1365 جمعیت این شهر 19512 نفر، در سال 1375 دارای 29020 نفر، در سال 1385 دارای 34204 نفر و در نهایت در سال 1390 دارای 38369 نفر جمعیت بوده است.
در بررسی تحولات جمعیتی شهر شاهین‌دژ متوجه می‌شویم که این شهر بیش‌ترین افزایش جمعیت را طی دهه 65- 1355 تجربه نموده است. نرخ رشد شهر در این دهه معادل 4/8 درصد بوده که نسبت به رقم متناظر خود و کل جمعیت شهری کشور رقم بالایی است این دهه مصادف با وقوع انقلاب اسلامی و نیز جنگ تحمیلی بوده که مهاجرت‌های روستائیان به شهر مذکور در سطح بالائی را سبب گردیده است. در دهه بعد 75-1365 نرخ رشد جمعیتی در این شهر حدود نصف رقم دهه قبل (65-55) بوده و 5/4 درصد نزول کرده است و این نشان از متعادل شدن نسبی رشد جمعیت در این شهر میباشد. در سال 1385 و 90 شاهد افزایش جمعیت هستیم که به علت تمرکز خدمات برتر نسبت به نقاط دیگر شهرستان این شهر از یک طرف و مرکزیت داشتن آن در سطح شهرستان از سوی دیگر میباشد (Statistical Center of Iran, 1956 to 2011). جمعیت این شهر برای افق طرح 1391 معادل 48367 نفر برآورد گردیده است(Consulting Engineers city & foundation, 2002).
|
نقشه1. موقعیت شاهین‌دژ در ایران و استان
ارزیابی کمی کاربری اراضی شهر شاهین‌دژ
در این ارزیابی تحلیل‌ها عمدتا مبتنی بر شناسایی و تطبیق سرانه‌ها و استانداردهای کاربری‌های شهری با وضع موجود این کاربری‌ها در سطح شهر و چگونگی تخصیص فضای شهری به هر یک از کاربری‌های مختلف است. در تعیین سرانه‌های متناسب با خصوصیات شهر، عواملی ازجمله: امکانات گسترش شهر، مسائل اجتماعی، و آداب و رسوم، موقعیت اقلیمی و طبیعی، احتیاجات جمعیت به تأسیسات رفاهی، نوع معیشت، نوع درآمد مردم، تعیین قیمت زمین و غیره مدنظر قرار می‌گیرد و متناسب با تراکم‌های پیشنهادی و در ارتباط با آن نسبت به هر یک از کاربری‌های شهری این سرانه‌ها مشخص می‌گردد(Shieh, 2007: 161-160). معمولا پس از تعیین مساحت کل شهر و نیازهای جمعیت در هر یک از تراکم‌ها، باید مبادرت به تعیین سایر سرانه‌های شهری مشتمل بر سرانه‌های تجاری، اداری، تفریحی و غیره گردد (Ziari, 2002). در مجموع باید گفت که تعیین استانداردها و سرانه‌های شهری برای هر شهر، مستلزم موقعیت جغرافیایی آن شهر است. در سطح کشور ما استانداردها و معیار مشخصی برای تهیه همه سرانه‌های شهری و نیز بر اساس طبقه‌بندی ویژگی و نوع شهر، تاکنون ارائه نگردیده است؛ در عین حال استفاده از استانداردهای سایر کشورها نیز درزمینه تأسیسات و کاربری‌های گوناگون شهری چون؛ مسکونی، درمانی، آموزشی و غیره به دلیل مغایرت شرایط آن‌ها در بسیاری از موارد از نظر آب و هوایی، ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی، ابعاد و اندازه‌های خانوار و امثال آن خالی از اشکال نمی‌باشد(Habibi and masaieli, 1999: 10-33).
از مجموع کاربری‌های اصلی با توجه به طرح هادی در سطح شهر، چگونگی پراکنش فضایی و جانمایی 17 کاربری که در واقع مهم‌ترین و ضروری‌ترین کاربری‌ها می‌باشند انتخاب و سرانه اختصاص یافته به آن‌ها در وضع موجود با میزان تحقق‌پذیری هر یک از کاربری‌ها تا سال 1390مورد ارزشیابی و بررسی قرار گرفته میشود. بر اساس طرح هادی شاهین‌دژ سطح کل محلات شهر 665 هکتار بوده که سهم سرانه ناخالص آن 51/187 متر مربع برای هر نفر میباشد. از میان کاربری‌ها، کاربری مسکونی با 8/199 هکتار و سهم سرانه آن 34/56 درصد در رده اول و کاربری معابر با 4/122 هکتار و سهم سرانه آن 6/34 درصد در رده دوم قرار دارد. از کل سطح ساخته شده در حدود 321 هکتار به دو کاربری نام برده تعلق دارد و بقیه کاربری‌ها حدود 51 هکتار وسعت دارند که برابر با 13 درصد کل سطح بافت پر شهر میباشد که نشانگر ازدیاد سرانه در بخش مسکونی و حمل‌و نقل و کمبود در سایر سرانه‌های خدماتی شهر میباشد.
1. کاربری مسکونی
مسکن به‌عنوان یکی از ضروری‌ترین نیازهای انسان‌ها به عنوان کوچک‌ترین عنصر تشکیل دهنده پناهگاه‌ها به شمار می‌رود (Pourmohammadi, 2000: 14) و سهم عمده‌ای از سطوح کاربری‌ها را به خود اختصاص می‌دهد. به گونه‌ای که در شهرهای کوچک بیش از 60 درصد و در شهرهای بزرگ حدود 40 درصد از سطح شهر تحت پوشش کاربری مسکونی است (Saeednia, 1999: 94). در مورد سرانه کاربری مسکونی در دنیا بین 150-100 متر مربع در نظر گرفته شده که میانگین آن برابر با 125 متر مربع میباشد.
سرانه مسکونی پیشنهادی در کشور ما که از سوی وزارت کشور عنوان شده است. حد فاصل بین حداقل 40 و حداکثر 50 متر مربع است(Hosseini, 1992: 4). با وجود این سرانه مسکونی در شهر شاهین‌دژ در سال 1381در حدود 56 متر مربع میباشد که بیش‌ترین مساحت را از بین کاربری‌ها به خود اختصاص داده است. این مقدار نسبت به‌کل شهر 32/27 درصد و نسبت به سطوح بافت پر شهر (سطح ساخته شده) 02/48 درصد میباشد.
بر اساس طرح هادی شهر شاهین‌دژ، کل سطح مورد نیاز در افق طرح 264 هکتار با سرانه‌ای حدود 6/54 متر مربع پیشنهاد گردیده است که تا سال 1390 معادل 50 هکتار به وسعت این کاربری اضافه شده است. گرچه این مقدار در ناچیز میباشد، ولی با توجه به جمعیت شهر شاهین‌دژ در سال 1390، که 38369 نفر بوده و با جمیعت پیشنهادی تا سال 1391 که 48367 نفر توسط مهندسین مشاور برآورد شده است، فاصله زیادی دارد. با وجود این میزان تحقق‌پذیری این کاربری با رشد جمعیت هماهنگ به نظر می‌رسد.
2. کاربری تجاری
زمین مورد نیاز این نوع کاربری‌ها به شعاع عملکردی آن‌ها بستگی دارد که از سطح واحد همسایگی شروع و تا منطقه شهری و بالاتر از آن را شامل میشود. سرانه میانگین این کاربری در دنیا 12 متر مربع و در ایران نیز 2 متر مربع میباشد. سرانه این کاربری در سال 1381 در شهر شاهین‌دژ معادل 11/1 متر مربع بوده است. اگر این سرانه را با سرانه استاندارد در شهرهای ایران مقایسه کنیم، اختلاف زیادی را نشان می‌دهد. بنابراین برای رفع این کمبود مساحتی حدود 11 هکتار با سرانه‌ای معادل 2.29 متر مربع احتیاج است که از این مقدار تنها 17500 متر مربع به فضای در نظر گرفته‌شده اضافه‌شده و سرانه آن با وضع جاری برابر با 52/1 متر مربع میباشد که در حد مطلوبی نمی‌باشد.
3. کاربری آموزش عالی
سطح موجود این کاربری در زمان تهیه طرح هادی 17000 متر مربع با سرانه در حدود 48/. متر مربع بوده و این میزان نسبت به‌کل سطح شهر 23/. میباشد. کل سطح موردنیاز برای این کاربری معادل 8 هکتار با سرانه معادل 8/1متر مربع پیشنهاد گردیده به‌طوری‌که فضای اختصاص‌یافته به این کاربری تا سال 1390 در حدود 6 هکتار بوده و تحقق‌پذیری آن با توجه به جمعیت شهر شاهین‌دژ در سال 1390، معادل 48/1متر مربع برای هر نفر بوده که متناسب با سرانه استاندارد در طرح‌های شهری میباشد.
4. کاربری آموزشی
فضاهای اختصاص یافته به این کاربری در هر کشوری متفاوت میباشد. مثلا در کلکته سرانه آموزشی برابر با 8/0متر مربع، در فرانسه بر اساس برنامه توسعه شهرهای جدید با 10 متر مربع و درنهایت در ایران سرانه این کاربری بین 11-5/3 متر مربع با میانگین 25/7 متر مربع در نظر گرفته‌شده است. در شهر شاهین‌دژ نیز سرانه این کاربری نیز در حدود 1/3 متر مربع میباشد که نشان از اختلاف زیاد سرانه این کاربری با سرانه‌های رایج دارد. برای برون‌رفت از وضعیت جاری فضایی در حدود 24هکتار پیش‌بینی‌شده است که از این مقدار تا سال 1390 نزدیک به یک هکتار محقق شده که بسیار ناچیز بشمار می‌رود.
5- کاربری مذهبی
طبق مطالعات صورت گرفته سرانه کاربری مذهبی وضع جاری شهر شاهین‌دژ 23/0 متر مربع میباشد. اگر سرانه استاندارد مذهبی مربوطه را (2/0-3/0) در نظر بگیریم ملاحظه میشود که سرانه این کاربری در شهر موردمطالعه در حد مطلوب میباشد. مساحت در نظر گرفته‌شده برای افق طرح در حدود 13269 متر مربع بوده که از این مقدار 4600 متر آن تحقق پیدا کرده و جمعا با سرانه‌ای 34/0 متر مربع وضعیت مطلوبی را نشان می‌دهد.
6. کاربری فرهنگی و تربیتی
از آنجایی‌که مراکز فرهنگی بایستی در دسترس عموم باشند، بایستی در مرکز شهرها مکان‌یابی شده و بیشتر در مجاورت فضای سبز و مراکز پارک‌های موجود احداث شوند. در کل این کاربری‌ها نشانگر سطح رفاه و پیشرفت یک جامعه را نشان می‌دهد.
سرانه پیشنهادی وزارت مسکن و شهرسازی برای این نوع کاربری، بین 75/0 تا 5/1متر مربع است. سرانه این گروه از کاربری‌ها در سطح شهر شاهین‌دژ با توجه به میانگین سرانه استاندارد در کشور درمجموع 3/0 متر مربع میباشد که از میانگین سرانه کشور در حدود 95/1متر مربع کم میباشد که نسبت به فضای شهر 32/0 درصد و نسبت به‌کل سطح شهر 0.18درصد را اشغال کرده است. با توجه به سرانه پیشنهادی 62/0 متر مربع برای افق طرح به سطحی حدود 30271 متر مربع نیاز خواهد بود که از این مقدار در حدود 200 متر مربع تحقق پیداکرده است.
7. کاربری درمانی
در شاهین‌دژ یک بیمارستان در قسمت شمالی شهر در زمینی به وسعت 38500متر مربع با سرانه‌ای حدود 08/1متر مربع احداث‌شده است که نسبت به سطح بافت پر شهر52/0 درصد میباشد. این کاربری در سال 1381 خارج از محدوده شهر بوده و لذا وسعت آن موردمحاسبه قرار نگرفته است. بنابراین کل فضای این کاربری در وضع موجود 3800 متر مربع بوده و سهم سرانه آن معادل10/0 متر مربع میباشد که قابل‌مقایسه با سرانه استاندار نمی‌باشد. بر اساس طرح هادی شهر، فضایی به مقدار 48817 متر مربع برای توسعه مراکز درمانی شهر در نظر گرفته‌شده، که بر اساس مطالعات میدانی تاکنون عملی نشده است.
8. کاربری بهداشتی
مکان‌یابی این نوع کاربری‌ها باید بر اساس نیاز و دسترسی سریع مردم باشد و هم‌چنین به‌دوراز سروصدای ناشی از ازدحام جمعیت و ترافیک بوده و دارای محوطه وسیع و فضای سبز جهت تلطیف هوای مجاور باشد. در وضع جاری از مجموع فضاهای محدوده شهری، 6200 متر مربع با سرانه‌ای معادل 17/0متر مربع به کاربری بهداشتی تخصیص‌یافته است. مطابق استانداردهای رایج، سرانه این نوع کاربری‌ها 6/0 متر مربع میباشد. در شهر شاهین‌دژ 43/0 متر مربع کمتر از استاندارد وزارت کشور و شهرسازی میباشد. برای رفع کمبود فضای این کاربری، مساحتی حدود 4/1 هکتار با سرانه‌ای معادل 3/0 متر مربع در نظر گرفته شده که از این مقدار تا سال 1390، در حدود 400 متر مربع به مساحت وضع موجود اضافه شده است که رقم کمی میباشد.
9. کاربری ورزشی
با توجه به اینکه مراکز ورزشی باعث سلامت جسمی و روحی شهروندان می‌گردد، فضای اختصاص یافته برای این کاربری از ضروریات زندگی شهری محسوب میشود. سرانه این کاربری در بعضی از کشورها در حدود 8 متر مربع و برای شهرهای ایران در حدود 2-5/2 متر مربع در نظر گرفته‌شده است. سرانه این کاربری در شهر مورد مطالعه در حدود 17/1 متر مربع میباشد. ملاحظه میشود که سرانه کاربری ورزشی در شهر شاهین‌دژ حدود 1متر مربع کمتر از میانگین سرانه استاندارد وزارت مسکن و شهرسازی است. بر اساس مشاهدات میدانی تاکنون هیچ فضایی به این کاربری اختصاص داده نشده است.
10.کاربری اداری
در ایران سرانه استاندارد این کاربری 2متر مربع و در شهر شاهین‌دژ 97/2 متر مربع برای هر نفر میباشد که رقم بالایی را نسبت به سرانه استاندارد نشان می‌دهد. این مقدار حدود 83/2 درصد و 58/1 درصد به ترتیب سطح ساخته شده و کل محلات را شامل میشود. با این وجود گر چه 14 هکتار برای افزایش این کاربری برای افق طرح در نظر گرفته شده که هیچ‌گونه فضایی به آن تا سال 1390 تحقق نیافته است. ولی به خاطر بالاتر بودن سرانه این کاربری بر اساس سرانه استاندارد از وضع مطلوبی در سطح شهر برخوردار است.
11. کاربری فضای سبز شهری
وجود پارک و فضای سبز در شهر جدا از عملکرد اجتماعی – روانی، هم‌چون فیلتری است که آلودگی‌های محیطی را کاهش داده و تضمین‌کننده نسبی سلامت فردی و اجتماعی ساکنان شهر و آرامش محیط آن است(Pourmohammadi, 2009: 38).
سرانه میانگین کاربری فضای سبز در دنیا 48 متر مربع و سرانه میانگین پیشنهادی وزارت مسکن و شهرسازی 11 متر مربع است. سرانه این کاربری در شهر شاهین‌دژ در سال 1381، معادل 36/1 متر مربع بوده که ملاحظه می‌گردد که حدود 5/9 متر مربع کمتر از میانگین سرانه استاندارد در کشور میباشد که این ارقام وضعیت نامطلوب فضای سبز شهری را در شاهین‌دژ اثبات می‌کند.
با توجه به اینکه حداقل سرانه فضای سبز برای هر نفر حدود 3 متر مربع میباشد، با این‌حال مقدار زمین مورد نیاز برای این کاربری برای برون رفت از وضعیت جاری در حدود 27هکتار احتیاج خواهد بود که از این مقدار 63000 متر مربع آن تحقق یافته است. مقایسه این کاربری در وضع موجود با سرانه استاندارد در ایران، که سرانه آن با میزان تحقق‌پذیری 9/2 متر مربع برای هر نفر میباشد، بیانگر اختلاف زیاد این سرانه است. لذا با توجه به کمبود شدید کاربری فضای سبز در شاهین‌دژ لزوم توجه به برنامه‌ریزی در راستای افزایش سطوح و سرانه این کاربری ضرورتی انکار ناپذیر است.
12.کاربری جهانگردی و پذیرایی
علی‌رغم پتانسیل‌های موجود در شهر مورد مطالعه، این شهر از کمترین امکانات پذیرایی و اقامتی برخوردار است. وجود آثار باستانی بی‌نظیر در اطراف شهر، برخورداری از هوای مطلوب و چشم‌انداز جغرافیای کم‌نظیر، از جمله عواملی هستند که در صورت برنامه‌ریزی صحیح می‌تواند شهر شاهین‌دژ را تبدیل به یک شهر توریستی نماید. از این رهگذر، سطح اشغال شده توسط این کاربری در سال 1381، در حدود 1590متر مربع بوده که نسبت به‌کل شهر 023/0 و سرانه آن برابر با 045/0 متر مربع برای هر نفر میباشد. این مساحت با توجه سرانه استاندارد که در حدود 2/0 متر مربع است، حاکی از کمبود شدید در این زمینه میباشد. بنابراین مساحتی در حدود 12900 متر مربع پیشنهاد گردیده که فضای ناچیزی از آن در حدود 2350 متر مربع اجرایی شده است.
13. کاربری انتظامی و نظامی
طبق مصوبات شورای عالی شهرسازی ایران این‌گونه کاربری‌ها باید خارج از محدوده شهر مستقر شوند. اراضی تعلق یافته به این کاربری در زمان تهیه طرح هادی شاهین‌دژ 30300 متر مربع با سرانه‌ای معادل 9/0 متر مربع در سطح محلات است که رقم بالایی را نسبت به سرانه‌های شهرهای ایران که در حدود 4/0 متر مربع را نشان می‌دهد. با این‌وجود مساحتی معادل 3هکتار جهت توسعه این کاربری در نظر گرفته شده است که از این مقدار 3500 متر مربع در خارج از محدوده شهر تحقق پیدا کرده است که مورد محاسبه واقع نشده است.
14. کاربری صنعتی و کارگاهی
مراکز صنعتی و کارگاهی شاهین‌دژ شامل کارگاه‌های کوچک در بخش ساختمان و تعمیر ماشین‌آلات بوده که فضای اختصاص‌یافته به آن در سال پایه در حدود 30140 متر مربع با سرانه‌ای معادل 44/0 متر مربع بوده که روی‌هم‌رفته 45/0 از کل سطح شهر را به خود اختصاص داده است. لذا این سرانه با استاندارد آن در شهرهای ایران فاصله خیلی زیادی دارد و کمبودهای شدیدی احساس میشود. فضای اختصاص‌یافته به این کاربری تا افق طرح معادل 40753 مترمربع با سرانه‌ای 0.84 درصد پیش‌بینی‌شده است که تاکنون تنها 5800متر مربع از این فضای پیشنهادشده تحقق پیدا کرده است. بنابراین سرانه اختصاص‌یافته با میزان فضای تحقق یافته 93/0 متر مربع برای هر نفر میباشد که نامناسب است.
15.کاربری تأسیسات و تجهیزات شهری
این گروه از کاربری‌ها، دامنه وسیعی از خدمات شهری را در بر می‌گیرد و در برگیرنده گورستان، غسالخانه، کشتارگاه، ترانس‌های برق و غیره میباشد. در مقیاس عملکردی، تأسیسات و تجهیزات در چارچوب تقسیمات فضایی، جای سایر کاربری‌ها را نمی‌گیرند و تقسیمات فضایی خاص خود را که بستگی به عوامل متعددی چون تراکم جمعیت، میزان نیاز به خدمات خاص، فواصل دسترسی و دیگر موارد دارد می‌طلبد. سرانه پیشنهادی برای این کاربری توسط وزارت مسکن و شهرسازی 2 تا 5 مترمربع است. سرانه این کاربری در سطح شاهین‌دژ در حدود 7/0 درصد از کل محدوده شهر میباشد که در مقام مقایسه، اختلاف زیادی را نشان می‌دهد. طبق آمار و ارقام فوق سرانه تأسیسات و تجهیزات شهر شاهین‌دژ 8/2 متر مربع کمتر از میانگین سرانه استاندارد در کشور میباشد. بنابراین مقدار زمین موردنیاز برای این کاربری در حدود 9/6 هکتار بوده که تنها 2/2 هکتار به وسعت آن افزوده شده که در سطح مطلوبی نمی‌باشد.
16. کاربری پایانه و انبارها
این کاربری در برگیرنده 2 پایانه و تعدادی انبار عمومی بوده و سطح کل اراضی تخصیص یافته به این کاربری در زمان تهیه طرح هادی شهر 9500 متر مربع با سرانه‌ای معادل 26/0 متر مربع بوده است که نسبت به سطح کل شهر 14/0 درصد را به خود اختصاص داده است. مقایسه سرانه استاندارد کاربری پایانه و انبارها (که در طرح‌های شهری معادل2- 5 متر مربع میباشد) با سرانه این کاربری در شاهین‌دژ بیانگر شکاف بالایی در این زمینه میباشد برای جبران کمبودها در این مورد فضایی در حدود 5 هکتار در نظر گرفته شده است که تا سال 1390، محقق نشده است.
17.کاربری حمل‌ونقل و معابر
احداث راه‌ها و شبکه‌بندی معابر، علاوه بر آنکه کارایی مطلوبی
مطلوبی برای درآمد و شد جمعیت دارد، باید در ارتباط با عوامل محیطی نیز قرار داشته باشد. سازگاری با اقلیم، رفع نیاز محله‌ای و خصوصیات فرهنگی و اجتماعی محلات دارد، از آن موارد است(Shieh, 2007: 213).
سرانه این کاربری نیز در هر کشوری متفاوت میباشد. در فرانسه برای جمعیت 100 هزار نفر بدون در نظر گرفتن راه‌های واحدهای همسایگی 31 متر مربع، در سوئیس 40-50 متر مربع و در بریتانیا 30 متر مربع میباشد. سرانه‌های مطرح شده بیانگر تفاوت در اصول است و برای برآورد نیاز از متوسط سرانه 30-50 مترمربع می‌توان استفادهکرد(Pourmohammadi, 2009).
معمولا بین 25 درصد تا 30 درصد از سرانه‌های شهری اختصاص به راه‌ها و شبکه‌های ارتباطی دارد. میانگین سرانه این کاربری در دنیا 40 متر مربع و در ایران 55 متر مربع میباشد. در شهر شاهین‌دژ سطح اشغال شده توسط این کاربری در حدود 34.6 متر مربع میباشد که نسبت به سرانه استاندارد در کشور در حدود 4/20 متر مربع کمتر از حد مطلوب هست بنابراین برای رفع مشکل جاری مساحتی در حدود 161هکتار توسط مهندسین مشاور در نظر گرفته شده که از این مقدار در حدود 3/22 هکتار آن عملی شده که شرایط نامطلوبی را نشان می‌دهد.
در مجموع می‌توان گفت که مساحت کل سطوح کاربری اراضی شهر شاهین‌دژ حدود 665 هکتار بوده است و از این مقدار در حدود 372 هکتار با سرانه معادل 09/105 متر مربع به فضاهای ساخته‌شده شهری و حدود 6/292 هکتار به اراضی باز و ساخته نشده شهری اختصاص دارد. با توجه به سطوح پیشنهادی تا افق طرح حدود 210 هکتار برای فضای جدید شهر مورد نیاز خواهد بود. برآوردها نشان می‌دهند که تاکنون در حدود 90 هکتار به سطوح شهری افزوده شده است به عبارتی دیگر در حدود 43 درصد از مساحت پیشنهادی طرح هادی شهر شاهین‌دژ تا سال 1390 محقق شده است.
جدول.1 میزان تحقق‌پذیری و نسبت کمبودهای کاربری‌های اراضی شهری در طرح هادی شهر شاهین‌دژ در سال 1390
|
ردیف |
نوع کاربری |
وضع موجود |
وضع پیشنهادی |
استانداردها (مترمربع) |
دنیا |
تحقق وضع موجود |
نسبت کمبودها |
||||
|
سرانه |
سطح |
نسبت |
سرانه |
سطح |
نسبت |
میانگین سرانه(m2) |
|||||
|
1 |
مسکونی |
3/56 |
1998620 |
05/30 |
54/60 |
2640960 |
36 |
50-30 |
125 |
2498620 |
642340 |
|
2 |
تجاری |
2/1 |
41080 |
62/0 |
2/29 |
110808 |
1/51 |
4-2 |
12 |
56980 |
71328 |
|
3 |
آموزش عالی |
0/0 |
- |
0 |
1/81 |
87900 |
1/2 |
5/1 |
- |
57121 |
87900 |
|
4 |
آموزشی |
1/3 |
111500 |
68/1 |
2/98 |
240982 |
3/28 |
9-4 |
- |
113100 |
134882 |
|
5 |
مذهبی |
2/0 |
8610 |
13/0 |
0/27 |
13269 |
0/18 |
3/0-2/0 |
- |
13210 |
4659 |
|
6 |
فرهنگی |
3/0 |
12100 |
18/0 |
0/62 |
30271 |
0/41 |
5/1-75/0 |
- |
12300 |
18171 |
|
7 |
درمانی |
1/0 |
3800 |
057/0 |
1 |
48817 |
0/66 |
5/1- 75/0 |
- |
3800 |
10317 |
|
8 |
بهداشتی |
2/0 |
6400 |
096/0 |
0/30 |
14749 |
0/20 |
6/0 |
- |
6800 |
8549 |
|
9 |
ورزشی |
2/1 |
41860 |
63/0 |
2/4 |
116080 |
1/58 |
5/2- 2 |
- |
41800 |
74280 |
|
10 |
اداری |
0/3 |
105600 |
59/0 |
2/87 |
139261 |
1/89 |
2 |
- |
105600 |
33661 |
|
11 |
فضای سبز |
4/1 |
48300 |
72/0 |
5/6 |
270676 |
3/68 |
15 -7 |
48 |
111300 |
522376 |
|
12 |
جهانگردی |
04/0 |
1590 |
024/0 |
0/26 |
12900 |
0/17 |
2/0 |
- |
3940 |
11310 |
|
13 |
نظامی و انتظامی |
9/0 |
30300 |
46/0 |
0/68 |
33273 |
0/45 |
4/0 |
- |
30300 |
2973 |
|
14 |
صنعتی و کارگاهی |
8/0 |
30140 |
45/0 |
0/84 |
40743 |
0/55 |
5/3- 2 |
30 |
35940 |
24803 |
|
15 |
تأسیسات شهری |
3/1 |
46340 |
70/0 |
1/43 |
69541 |
0/94 |
5 -2 |
- |
68340 |
23201 |
|
16 |
پایانه‌ها و انبارها |
3/0 |
9500 |
14/0 |
1/06 |
51552 |
0/70 |
5 - 2 |
- |
9500 |
42052 |
|
17 |
معابروحمل ونقل |
6/34 |
1228860 |
5/18 |
33/40 |
1615770 |
22/02 |
60- 50 |
40 |
1452310 |
386910 |
|
جمع |
1/105 |
3724600 |
01/56 |
112/41 |
5537552 |
75/42 |
- |
- |
4620961 |
2099712 |
|
ارزیابی توزیع فضایی کاربرهای شهری شاهین‌دژ بر اساس مدل آنتروپی شانون
این مدل، برای سنجش یکنواخت بودن متغیرهای موردنظر نظیر توزیع جمعیت یا خدمات عمومی شهر می‌توان استفاده کرد (Fanni, 2003: 79). مطابق اصل تئوریک مدل، وقتی آنتروپی نسبی به‌طرف عدد یک و بالاتر از آن میل نماید، نشانه وجود تعادل و توازن فضای یک متغیر و کمتر از عدد یک، عکس این حالت را نشان می‌دهد(Varesi et al, 2007). ساختار کلی مدل به شرح زیر است:
با استفاده از این مدل، به محاسبات چند نوع کاربری در سطح محلات پرداخته شده است. شایان‌ذکر است که به علت اینکه محله شماره 14و 15 در سال‌های اخیر به محلات شهر افزوده شده است
مأخذ: پردازش اطلاعات‌پایه طرح هادی شهر شاهین‌دژ
و در سال‌های گذشته اطلاعاتی برای آن در دسترس نبوده، به سبب تناسب در تحلیل‌های آماری از این محلات تازه شکل گرفته خودداری شده است. نتایج محاسبات به شرح ذیل میباشد:
1. در شاخص آموزشی ضریب آنتروپی از 0 به 85/0 افزایش یافته که بیانگر متعادل‌تر شدن دسترسی به خدمات آموزشی است.
2. در شاخص فضای سبز، ضریب آنتروپی از 0 به 85/0 با افزایش روبه‌رو بوده است که بیانگر متعادل بودن آن بوده است.
3. در خدمات ورزشی ضریب آنتروپی از 24/0 به 4/0 افزایش یافته که بیانگر تمایل این کاربری به سمت تعادل میباشد.
4. در شاخص فرهنگی و اجتماعی ضریب آنتروپی از 77/0به 94/0 افزایش یافته و وضعیت این شاخص به صورت متعادل میباشد.
جدول 2. محاسبه ضرایب آنتروپی خدمات آموزشی در نواحی مختلف شهر شاهین‌دژ طی سال‌های 1381-1371
|
ناحیه
|
مساحت (متر مربع) |
1371 |
مساحت (متر مربع) |
1381 |
||||
|
pi |
LN pi |
Pi. LN Pi |
pi |
LN pi |
Pi. LN Pi |
|||
|
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
14200 |
30/0 |
20/1- |
36/0- |
|
2 |
7800 |
1 |
0 |
0 |
2100 |
04/0 |
22/3- |
13/0- |
|
3 |
0 |
0 |
0 |
0 |
10100 |
21/0 |
56/1- |
33/0- |
|
4 |
0 |
0 |
0 |
0 |
21900 |
45/0 |
80/0- |
36/0- |
|
∑ |
7800 |
1 |
0 |
0 |
48300 |
1 |
78/6- |
18/1- |
0=1371H 18/1 - =1381 H
85/0=1381 G0= 1371 G
جدول 3. محاسبه ضرایب آنتروپی کاربری فضای سبز در نواحی مختلف شهر شاهین‌دژ طی سال‌های 1381-1371
|
ناحیه
|
مساحت (متر مربع) |
1371 |
مساحت (متر مربع) |
1381 |
||||
|
pi |
LN pi |
Pi. LN Pi |
pi |
LN pi |
Pi. LN Pi |
|||
|
1 |
17250 |
21/0 |
56/1- |
33/0- |
20000 |
19/0 |
66/1- |
31/0- |
|
2 |
31700 |
40/0 |
91/0- |
36/0- |
26200 |
24/0 |
43/1- |
34/0- |
|
3 |
11100 |
14/0 |
96/1- |
27/0- |
28400 |
27/0 |
31/1- |
35/0 |
|
4 |
20480 |
25/0 |
38/1- |
34/0- |
31600 |
30/0 |
20/1- |
36/0- |
|
∑ |
80530 |
1 |
81/5 |
30/1- |
106200 |
1 |
6/5- |
36/1- |
3/1- =1371H 36/1 - =1381H
93/0=1371G 98/0=1381 G
جدول4. محاسبه ضرایب آنتروپی خدمات ورزشی در نواحی مختلف شهر شاهین‌دژ طی سال‌های 1381-1371
|
ناحیه
|
مساحت (متر مربع) |
1371 |
مساحت (متر مربع) |
1381 |
||||
|
pi |
LN pi |
Pi. LN Pi |
pi |
LN pi |
Pi. LNPi |
|||
|
1 |
5100 |
11/0 |
20/2- |
25/0- |
7400 |
18/0 |
71/1- |
30/0- |
|
2 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
3 |
40000 |
89/0 |
11/0- |
09/0- |
660 |
02/0 |
91/3- |
08/0- |
|
4 |
0 |
0 |
0 |
0 |
33800 |
80/0 |
22/0- |
18/0- |
|
∑ |
45100 |
1 |
31/2- |
34/0- |
41860 |
1 |
84/5- |
56/0- |
34/0- =1371H 56/0 - =1381H
24/0=1371G 40/0=1381G
جدول 5. محاسبه ضرایب آنتروپی خدمات فرهنگی در نواحی مختلف شهر شاهین‌دژ طی سال‌های 1381-1371
|
ناحیه
|
مساحت (متر مربع) |
1371 |
مساحت (متر مربع) |
1381 |
||||
|
pi |
LN pi |
Pi. LN Pi |
pi |
LN pi |
Pi. LN Pi |
|||
|
1 |
200 |
02/0 |
91/3- |
07/0- |
3510 |
20/0 |
60/1- |
32/0- |
|
2 |
2750 |
31/0 |
17/1- |
36/0- |
6100 |
35/0 |
05/1- |
36/0- |
|
3 |
4280 |
5/0 |
69/0- |
34/0- |
2500 |
14/0 |
96/1- |
27/0- |
|
4 |
1500 |
17/0 |
77/1- |
30/0- |
5400 |
31/0 |
17/1- |
36/0- |
|
∑ |
8730 |
1 |
54/7- |
07/1- |
17510 |
1 |
78/5- |
31/1- |
07/1- =1371H 31/1 - =1381H
77/0=1371G 94/0=1381 G
بررسی توزیع خدمات شهری و رتبه‌بندی محلات شهر شاهین‌دژ با استفاده از روش ویلیامسون
این روش معیار مهمی برای تحلیل وضعیت عدالت در شهر و چگونگی توزیع خدمات شهری است. اولین کسی که بحث نابرابری درآمدی را به مناطق تعمیم داده است، ویلیامسون بود (Tadjoedin,2003:1).
برای سنجش اینکه تا چه حد مقدار یک شاخص به‌طور نامتعادل در بین مناطق توزیع شده است، از روش ضریب اختلاف (CV) که گاهی آن را عامل ویلیامسون نیز می‌نامند استفاده میشود. ضریب اختلاف با استفاده از فرمول ذیل محاسبه می‌گردد:
در این معادله: Xi = مقدار یک شاخص در یک منطقه خاص
X = میانگین شاخص i؛ N = تعداد مناطق
این روش برای بررسی روند نابرابری‌های موجود در شاخص‌های توسعه در بین نواحی در سطح وسیع مورد استفاده قرار گرفته است. مقدار بالای (CV) نشان دهنده نابرابری بیشتر در توزیع شاخص فوق میباشد(Kalantari, 2001: 140).
جدول 6. محاسبه سرانه کاربری‌های شهری و رتبه‌بندی محلات شهر شاهین‌دژ بر اساس شاخص ویلیامسون(CV)
|
محلات |
مسکونی |
تجاری |
آموزشی عمومی |
آموزش عالی |
مذهبی |
فرهنگی |
درمانی |
بهداشتی |
ورزشی |
اداری |
فضای سبز |
شاخص ترکیبی |
رتبه‌بندی |
||||||||||||
|
1 |
59/57 |
32/0 |
92/3 |
- |
08/0 |
- |
- |
49/0 |
74/0 |
- |
- |
14/63 |
8 |
||||||||||||
|
2 |
93/59 |
83/0 |
29/6 |
- |
07/0 |
66/1 |
- |
- |
3/07 |
5/83 |
- |
80/68 |
4 |
||||||||||||
|
3 |
73/09 |
1/55 |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
1/92 |
0/52 |
77/08 |
6 |
||||||||||||
|
4 |
65/34 |
0/8 |
6 |
- |
0/6 |
- |
- |
- |
- |
2/7 |
0/7 |
76/14 |
7 |
||||||||||||
|
5 |
32 |
- |
8 |
- |
- |
2/9 |
- |
- |
- |
- |
- |
42/9 |
14 |
||||||||||||
|
6 |
48/6 |
0/2 |
- |
- |
0/2 |
- |
1/2 |
- |
- |
- |
- |
50/2 |
11 |
||||||||||||
|
7 |
63 |
4/1 |
2 |
- |
0/8 |
0/1 |
- |
1/7 |
0/3 |
1/6 |
4/99 |
78/59 |
5 |
||||||||||||
|
8 |
86/1 |
3/1 |
2/1 |
- |
0/1 |
- |
- |
0/3 |
- |
4/2 |
- |
95/9 |
2 |
||||||||||||
|
9 |
58/7 |
1 |
0/8 |
- |
0/09 |
0/2 |
- |
- |
- |
0/09 |
1/29 |
62/17 |
9 |
||||||||||||
|
10 |
93/2 |
1/8 |
3/6 |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
25/3 |
- |
123/9 |
1 |
||||||||||||
|
11 |
38/4 |
0/5 |
7 |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
9/7 |
5/3 |
60/9 |
10 |
||||||||||||
|
12 |
48/5 |
0/3 |
5 |
- |
- |
2/7 |
- |
- |
25/1 |
- |
- |
81/6 |
3 |
||||||||||||
|
13 |
41/7 |
0/7 |
4 |
- |
- |
- |
- |
0/2 |
- |
0/2 |
- |
46/8 |
12 |
||||||||||||
|
14 |
40/1 |
0/3 |
1/7 |
- |
1 |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
43/1 |
13 |
||||||||||||
|
15 |
30/8 |
0/04 |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
30/84 |
15 |
||||||||||||
|
میانگین |
55/68 |
1/11 |
4/20 |
- |
0/37 |
1/51 |
1/2 |
0/67 |
7/30 |
5/73 |
2/56 |
67/60 |
- |
||||||||||||
|
انحراف معیار |
23/49 |
1/18 |
2/68 |
- |
0/33 |
1/02 |
0/31 |
0/45 |
6/45 |
6/67 |
1/78 |
23/92 |
- |
||||||||||||
|
واریانس |
551/55 |
1/38 |
7/17 |
- |
0/11 |
1/05 |
0/096 |
0/20 |
41/66 |
44/45 |
3/18 |
572/33 |
- |
||||||||||||
|
ضریب اختلاف |
0/42 |
1/06 |
0/64 |
- |
0/89 |
0/67 |
25 |
0/67 |
0/88 |
1/16 |
0/7 |
0/35 |
- |
||||||||||||
بر اساس محاسبه شاخص ویلیامسون یا ضریب اختلاف (cv) که در جدول6، مطرح شده است، نحوه توزیع خدمات شهری هم‌چون کاربری‌های اداری، تجاری، ورزشی و مذهبی در سطح محلات شهر به صورت نامتعادل در سطوح شهری توزیع شده است و کاربرهایی هم‌چون کاربری درمانی، مسکونی، آموزش عمومی، فرهنگی و فضای سبز به صورت نسبتا متعادلی در بین محلات شهر شاهین‌دژ توزیع شده‌اند.
طبق نتایج به دست آمده از جدول شماره7، و محاسبه روش رتبه‌ای، محلات 10، 8، 12 و 2، به ترتیب بیش‌ترین سهم را از سرانه‌های شهری به خود اختصاص داده و در نتیجه از درجه توسعه بیش‌تری برخوردار بوده‌اند. در رده‌های بعدی، محلات 7، 3 و 4، قرار دارند. ولی نواحی 14، 5 و 15، به ترتیب محروم‌ترین محلات به لحاظ میزان دسترسی به سرانه‌های خدماتی می‌باشند.
مأخذ: پردازش اطلاعات‌پایه طرح هادی شهر شاهین‌دژ
نقشه 2. رتبه‌بندی محلات شهر شاهین‌دژ برحسب میزان دسترسی به سرانه‌های شهری بر حسب روش رتبه‌ای
با توجه به نتایج ذکر شده، توجه به برنامه‌ریزی کاربری اراضی در محلات محروم شهر شاهین‌دژ امری ضروری میباشد که بایستی در طرح‌های توسعه و عمران شهری و برنامه‌های خدمات‌رسانی ادارات مربوطه بدان توجه شود. بنابراین اولویت‌بندی برنامه‌ریزی کاربری اراضی در سطح محلات شهر به شرح ذیل میباشد(نقشه شماره3). اولویت نخست برنامه‌ریزی و توسعه فعالیت‌های شهری را بایستی به محلات 15، 5، 14 و 13، اختصاص داد و در اولویت دوم نواحی 2، 10 و 8، قرار دارند. و سایر نواحی در اولویت‌های بعدی توسعه هستند.
نقشه 3. اولویت‌بندی برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهر شاهین‌دژ
بحث و نتیجه‌گیری
بدون شک در کشور ما، طرح‌های توسعه شهری که توسط بخش دولتی تهیه و شهرداری‌ها به‌عنوان یک نهاد عمومی آن را اجرا می‌کنند. مهم‌ترین ابزار مدیریتی دولت در جهت رشد و توسعه فضایی و کالبدی شهرها به شمار می‌روند. طرح‌های جامع و تفصیلی شهری عمده‌ترین طرح‌های شهری هستند که چگونگی رشد و توسعه فیزیکی و ساختار فضایی شهرها را یک دوره ده‌ساله تعیین می‌کنند. در نظام برنامه‌ریزی شهری و شهرسازی کشور زمینه‌های از بین بردن نابرابری‌ها و عدم تعادل‌های فضایی به‌طور چشمگیری مشاهده میشود. توجه و عنایت ویژه به شهرهای متوسط و کوچک کشور در قالب طرح‌های ملی، منطقه‌ای و محلی، بالا بردن استانداردهای خدمات شهری، اجرای طرح‌های مختلف توسعه شهری در راستای بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری و توانمندسازی ساکنان سکونت‌گاه‌های غیر رسمی و سیاست‌های حمایتی از فعالان بخش مسکن نمونه‌های آشکار زمینه سازی نظام برنامه‌ریزی کشور برای برخورداری از تغییر و دگرگونی در الگوهای برنامه‌ریزی شهری از حالت آمرانه و دولتی به سمت برنامه‌ریزی راهبردی و منطبق با نیازهای اساسی شهروندان می‌باشند. اما در این مسیر چالش‌ها و تنگناهای عمده‌ای نیز وجود دارد که مانع از تحقق واقعی اصول و اهداف فوق گردیده است. یکی از مشکلات عمده به ضعف‌های ساختاری و نهادی کشور برمی‌گردد که باعث سردرگمی و تداخل وظایف بین نهادها و سازمان‌های مرتبط با امور شهری میشود. مشکلات مالی و فنی شهرداری‌ها همزمان با اعلام خودکفایی شهرداری‌ها و استقلال مالی آن‌ها از وزارت کشور پدیدار شده روز به‌روز بر شدت آن افزوده شده است این مشکلات یکی از موانع عمده جهت خدمات‌رسانی بهینه و عادلانه شهرداری‌ها به ساکنان نقاط مختلف شهر به شمار می‌روند.
ارزیابی الگوهای طرح‌ریزی جامع در ایران از جمله در مورد میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های پیشنهادی و نحوه توزیع فضایی آن‌ها در مورد شهر شاهین‌دژ بیانگر عدم موفقیت الگوهای برنامه‌ریزی شهری در اکثر موارد میباشد. به عبارتی دیگر اگرچه بررسی روند تمرکز و توسعه کاربری‌های شهری در فاصله سال‌های 1371 الی 1381 نشانگر گرایش برخی خدمات شهری به سمت تمرکز و تعادل میباشد، اما بر اساس نتایج مطالعات صورت گرفته هنوز توزیع خدمات شهری در شاهین‌دژ به صورت نامتعادل میباشد. سطح کل محلات شهر 665 هکتار است که از این سطح 372 هکتار در وضع موجود بافت پر (سطح ساخته شده) و 292 هکتار باقی مانده جزء فضاهای خالی شهر میباشد و سهم سرانه موجود برای کل کاربری در حدود 09/105 متر مربع است که از این مقدار 34/56 متر مربع متعلق به کاربری مسکونی و 64/34 متر مربع نیز در اختیار شبکه معابر است. به عبارتی دیگر سرانه‌ای در حدود 90 متر (یعنی80 درصد از مساحت کل شهر) به دو کاربری نامبرده اختصاص یافته و فقط 11/14 متر مربع برای بقیه کاربری‌ها و عملکردهای عمده شهری باقی می‌ماند که نمایانگر کمبود اساسی در سایر کاربری‌ها است. هم‌چنین یافته‌ها حاصل از شاخص ویلیامسون بیانگر توزیع ناعادلانه تعدادی از فعالیت‌ها و خدمات شهری در بین محلات مختلف شهر میباشد. بنابراین بررسی نحوه توزیع فضایی خدمات شهری با استفاده از مدل آنتروپی منعکس‌کننده تمایل کاربری‌های اراضی شهر به سمت تمرکز و قطبی شدن در برخی نواحی شهر دارد.
راهکارها
در پایان جهت توزیع عادلانه خدمات در سطح محلات و برای برون‌رفت از مشکلات جاری و ترفیع آن راهکارهایی به شرح زیر ارائه می‌گردد:
اقتدارگرا و هم‌چنین الگوهای طرح‌های جامع- تفصیلی بوده و بر پایه نظریه سیستم‌ها و توجه به مفاهیمی از قبیل دموکراسی،کثرت‌گرایی، توسعه پایدار، حفظ محیط‌زیست و آثار فرهنگی و افزایش نقش مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیری‌ها و نظارت بر روند برنامه‌ریزی‌ها شکل‌گرفته است. لذا این نوع طرح‌ها مختص کشور خاصی نیست بلکه برگرفته از اندیشه‌های واقع‌گرای بشر امروزی است که درصدد اعتلای کیفیت سطح زندگی بشر میباشد) منطبق با شرایط موجود در شهر شاهین‌دژ و منطقه به‌عنوان مهم‌ترین راهبردهای پیشنهادی جهت ساماندهی و توسعه فضایی شاهین‌دژ قابل‌ارائه می‌باشند.
REFERENCES
)
