نوع مقاله : علمی-پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
2 2. کارشناس ارشد جغرافیا، برنامه ریزی روستایی، دانشگاه پیام نور ، تهران، ایران.
چکیده
تازه های تحقیق
تنها 15 درصد اراضی موجود در دهستان ابرده دارای ظرفیت بالای گردشگری میباشد. باید به ظرفیت بالقوه گردشگری موجود در هر پهنه و کاربری جاذب گردشگر توجه نمود
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Reports of the World Tourism Organization indicate that tourism has become one of the largest industries in the world. What is important in tourism is its role not only in economic issues such as employment and profitability, but also in urban
sustainable development. Moreover, tourism plays an important role in answering on one of the most important needs of human, which is the need to security, mental peace, recreation and entertainment that can be meet by going to the natural environment and spending some times there. In this context, the present research is aimed to identify zones with high potential for tourism in Abardeh rural district of Mashhad city, a region which has high tourism potential. The research method was descriptive– analytical with the practical aim which was performed by using documentary and survey data.Also, Analytical Hierarchy Process (AHP) was used to analyze data. Therefore, factors affecting zoning were gathered by using the Delphi method, and the variables were weighted based on the AHP method using Expert Choice software. At the end of this research, layers were integrated based on the weight of each criterion in GIS software by using overlay functions, and the value of each zone was obtained based on the all effective factors ,and also their weight, and all zones were then divided into three groups namely areas with high, medium and low potentials. The results showed that just 15% of the existing lands in Abardeh rural district have high tourism potential. So, for promotion tourism in this region, it is necessary to suggest tourist attraction land uses based on the potential of each zone.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
سرمایهداری در عصر امروزی، صنعت گردشگری و گذران اوقات‌فراغت را به‌صورت مهم‌ترین صنعت در این عصر در آورده است(شکویی، 1388: 298). به‌طوری‌که گردشگری و اقتصاد گردشگری، درحال تبدیلشدن به یکی از ارکان اصلی اقتصاد تجاری جهان میباشد(Sharpley,2002:223). هم‌چنین، به یکی از پر‌درآمدترین صنایع دنیا تبدیل شده است. براساس آمارهای موجود، صنعت گردشگری امروزه به‌عنوان دومین منبع درآمد بیش از 49 کشور در‌حال‌توسعه به‌حساب میآید و راهبردی برای افزایش درآمد و فقرزدایی این کشورها میباشد.
براساس آمار سازمان گردشگری جهانی[1]، در سال 2010 بیش از 43 درصد از اشتغال جهان مربوط به بخش گردشگری بوده است. هم‌چنین، براساس آمار سازمان جهانی جهانگردی در سال 2010، تعداد گردشگرانی که در سطح کشورهای جهان جابه‌جا شده‌اند به 940 میلیون نفر رسیده و گردش مالی آن‌ها (منابع ارزی)، 919 میلیارد دلار بودهاست(UNWTO, 2011). در مجموع نیز به‌نظر میرسد افزایش جریان گردشگری در کشورهای فقیر به‌عنوان عاملی جهت توسعه آن‌ها محسوب میشود(Brown and Hall, 2008).
گردشگری میتواند سبب تقویت اقتصاد محلی و در نتیجه کاهش فقر گردد(Ashley et al., 2010; Cater, 1987 De Kadt, 1979; Mitchell and Ashley, 2010). لذا، رقابت فشردهای در میان بسیاری ازکشورهای جهان برای جذب گردشگر به چشم می‌خورد. صنعت گردشگری به‌عنوان صنعتی پویا و با ویژگی‌های منحصر به فرد، بخش مهمی از فعالیت‌های اقتصادی و تولیدی کشورهای توسعه یافته و در‌حال‌توسعه، مساوات درون نسلی و فرا نسلی در استفاده از امکانات، دادهها و منابع را با رویکرد توسعه پایدار گردشگری مورد توجه قرار داده است(تولایی، 1386 :142).
رویکرد توسعه پایدار گردشگری، یک جابه‌جایی از رویکردهای سنتی اقتصاد نئوکلاسیک در زمینه توسعه گردشگری، به یک رویکرد کلی نگرتر (سیستمی) میباشد و در آن نه تنها نیازهای بازار مورد توجه است، بلکه نیازهای جامعه و محیط زیست طبیعی نیز در کانون توجه قرار میگیرد(Hawkes & Williams,1993:7).
نیازهای یک جامعه متشکل از نیازهای افرادی میباشد که در آن جامعه زندگی میکنند که با توجه به‌نظر آبراهام مازالو[2]این نیازها را میتوان به 5 دسته اصلی تقسیم نمود که عبارت هستند از نیازهای اولیه یا جسمانی یا فیزیولوژیک، نیازهای ایمنی و امنیت، نیازهای محبتی و تعلق اجتماعی و دوستی، نیازهای عزت نفس و قدر و منزلت و نیاز خودیابی و تحقق خویشتن(سرمد، 1378: 48 – 46). نکته حائز اهمیت در این سلسله مراتب، آن است که نیازهای مراتب پائین از نیازها یا مراتب بالاتر خود گستردهتر و فوریتر میباشند. بنابراین، لازم است به این امر توجه شود که رفع نیازهای مراتب پایینتر تا حدود زیادی به تحقق نیاز مراتب بالاتر کمک میکند(ازکمپ، 1370: 260). بنابراین، یکی از مهم‌ترین نیازهای انسانی که بعد از نیازهای جسمانی او (از قبیل غذا ، آب و هوا و ...) مطرح میباشد، نیاز به امنیت و ایمنی است که این نیاز مبتنی بر علاقه برای زندگی در محیط آرام، با ثبات و به دور از خطرات محیطی و طبیعی میباشد.
با توجه به تأثیر زندگی صنعتی و دوری از طبیعت، بسیاری از روانشناسان و پژوهشگران به این نتیجه دست یافتند که یکی از راههای بهدستآوردن آرامش، برقراری ارتباط با طبیعت است و حفظ ارتباط با طبیعت، به کاهش بیماری، تقویت جسم و روان و شادی و طول عمر کمک میکند(راه نجات، 37: 1390). ولیکن، با توجه به گسترش روزافزون شهرها و وابستگی آن‌ها به صنعت و تجارت، سکونتگاههای شهری در حال‌حاضر، صرفاً به مکان‌هایی تبدیل شدند که در آن‌ها مبادلات اقتصادی در کانون توجه قرارگرفته است. بنابراین، در این مناطق رسیدن به رشد اقتصادی بالا، تنها هدفی است که اکثر مسئولین و برنامهریزان شهری، به دنبال آن هستند.
نگاه صرفاً اقتصادی به شهر و عدم توجه به تمام ابعاد انسانی افراد، که آن‌ها علاوه‌بر برآوردن نیازهای اولیه و جسمانی نیازهای دیگری از قبیل نیاز به آرامش، تفریح و فراغت داشته باشند و ارضای آن پلی بر رسیدن به سایر نیازهای انسانی است. اگر چه در ظاهر پاسخگویی به این نیاز انسان در نگاه برخی از مسئولین اقتصادی به‌نظر نمی‌رسد ولیکن اگر با دید عمیق‌تر و وسیع‌تر به آن نگرسته شود، پاسخگویی به این نیاز علاوه‌بر برآورده کردن یکی از مهم‌ترین نیازهای انسانی به منافع متعددی (ازجمله منافع اقتصادی) منجر خواهد شد.
با توجه به فقدان و یا عدم کیفیت مطلوب مکان‌هایی که برای ارضای این نیاز انسانی در شهرها در نظر گرفته شده است، افراد در فرصتهایی که به‌دست میآورند، تصمیم میگیرند به محیطهای طبیعی خارج از شهر (جاهایی که با محیط طبیعی ارتباط نزدیکی را می‌توانند برقرار سازند) پناه می‌برند.
همان‌طور که ذکر گردید، رفتن به محیطهای طبیعی، علاوه‌بر این که نیاز تفریح و سرگرمی آن‌ها را فراهم میکند، باعث ایجاد
احساس امنیت، آرامش، شادابی و نشاط آن‌ها نیز میشود. بدین ترتیب، محیطهایی که دارای ویژگی خاص برای جذب افراد هستند، اهمیت مییابد. از سوی دیگر، گردشگری طبیعی یا اکوتوریسم، توجه و شناسایی مکان‌هایی که دارای این قابلیت میباشند نیز حائز اهمیت میگردد.
با توجه به اهمیت گردشگری، این پژوهش سعی در شناسایی و تعیین بهترین پهنه‌ها برای ایجاد این مهم در حوزه نفوذ کلانشهر مشهد و دهستان ابرده (که از ظرفیتهای بالایی جهت گردشگری در این حوزه برخوردار میباشد) نموده است تا علاوه‌بر برآورده شدن نیازهای روانی و آرامش انسانی ساکنین و خیل عظیم زوار امام رضا (ع)، کمک مؤثری در جهت ارتقاء شرایط اقتصادی ساکنین آن مناطق نماید و سبب توسعه هر چه بیشتر آن گردد. لذا، این پژوهش، یافتن پاسخ علمی و درخور به سؤالات زیر را در دستور کار خود قرار داده است:
- عوامل و معیارهایی که در شناسایی پهنههای دارای ظرفیت گردشگری مؤثر و مفید کدامند؟
- پهنههای مجاز و دارای ظرفیت گردشگری در دهستان ابرده، چه نسبتی از سطح دهستان را پوشش می‌دهند و در چه موقعیت‌هایی قرار دارند؟
مبانی نظری
برای گردشگری تعاریف متعدی ذکر گردیده است که مهم‌ترین آن عبارت است از مجموعه کارهایی که یک فرد در سفر و در مکانی غیر از محیط عادی خود انجام میدهد. این سفر بیش از یکسال طول نمی‌کشد و هدف آن سرگرمی، تفریح، استراحت، ورزش و فعالیتهایی از این قبیل میباشد(1999، WTO).
اسمید[3] گردشگری را شامل فعالیتهایی در نظر گرفته است که گردشگر در طول مدتی با توجه به دلایل شخصی یا شغلی خود، انجام میدهد و هم‌چنین، معمولاً در محلی دور از مکانی میباشد که زندگی و کار میکند(2002: 23 Smid,). براساس تعریفی که سازمان جهانی گردشگری[4] برای گردشگری ارائه نموده است، گردشگری به کلیه فعالیتهایی اطلاق میشود که یک فرد به مکان‌هایی خارج از محیط عادی خود به منظور گذراندن ایام فراغت، انجام کار و سایر هدف‌ها برای مدت کمتر از یک سال میرود(زاهدی،1385: 4).
در اهمیت گردشگری میتوان چنین تصریح نمود که امروزه گردشگری به‌عنوان یک ابزار اقتصادی (خارجی) تأثیر بسزایی در تقویت بنیان‌های اقتصادی جوامع دارد(کاظمی، 81:1387).گردشگری به ویژه گردشگری طبیعی در جهان کنونی، صنعتی پاک و سومین پدیده اقتصادی پویا، پررونق و رو به توسعه است که پس از صنایع نفت و خودروسازی گوی سبقت را از دیگر صنایع جهانی ربوده است. هم‌چنین، براساس برآورد سازمان جهانی گردشگری، ارزش حاصل از گردشگری و مسافرت در دهه آتی با سرعتی افزون از تجارت جهانی به سطحی بالاتر از ارقام صادراتی در دیگر بخش های اقتصادی خواهد رسید(ابراهیم زاده و دیگران، 1394: 14).
طبق آمار شورای جهانی مسافرت و گردشگری در سال 2011، مقدار 01/9 درصد از کل تولید ناخالص داخلی ([5]GDP)، 8/8 درصد اشتغال، 5/4 درصد سرمایهگذاری و 8/5 درصد کل صادرات جهان از آن صنعت گردشگری میباشد. بخش صنعت گردشگری نیز به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بیش از 250 میلیون فرصت شغلی تمام وقت، نیمه وقت و فصلی را به وجود آورده است(WTTC, 2011). به‌طور کلی، در حال‌حاضر گردشگری یکی از امید بخش‌ترین فعالیت هایی است که از آن به‌عنوان گذرگاه توسعه یاد می کنند(سلطانی، 1388: 203). بدین معنی که گردشگری روی جنبه‌های مختلف توسعه تأثیر قابل توجهی دارد و اگر به گونه‌ای صحیح به‌کار رفته شود سبب توسعه پایدار منطقه نیز میگردد.
ریشه های عمیق نظریه توسعه پایدار را می توان در اوایل قرن بیستم در نظر گرفت. با وجود این مطرح شدن آن در سال‌های اخیر به خصوص بعد از گزارش "آینده مشترک ما" از سوی "کمیسیون جهانی محیط و توسعه"[6] نشان از وخامت اوضاع محیط زیست جهان دارد. در چنین وضعیتی هرگونه فکر و ایده در این خصوص که ما می توانیم از نتایج توسعه استفاده کنیم و در عین حال محیط را نیز حفظ نماییم به‌طور طبیعی باعث برانگیختن انگیزه‌ها پیرامون پردازش توسعه پایدار میشود(پاپلی یزدی و سقایی، 1392: 103).
محققان معتقد هستند که میان رونق گردشگری و معیارهای عینی و ذهنی اثرات اقتصادی، اجتماعی و محیطی بر جامعه میزبان، رابطه مستقیم وجود دارد(عنابستانی و خوش چهره، 1394: 110). امروزه در بسیاری از کشورها گردشگری نیروی اصلی پیشبرد و رشد اقتصادی کشور محسوب میشود. گردشگری با فراهم آوردن فرصتی راهبردی به اقتصاد محلی تنوع بخشیده، موجب اشتغالزایی شده، ایجاد درآمد میکند. هم‌چنین، گردشگری باعث افزایش ارزش منابع وارد شونده به محیط محلی می گردد از این‌رو، توسعه گردشگری اولین گزینه در امر توسعه هر منطقه
میباشد. با توجه به اهمیت گردشگری در مبحث توسعه و توسعه پایدار مهم‌ترین جنبه های آن در توسعه به شرح زیر میباشد:
1. نقش گردشگری در توسعه اقتصادی : گردشگری در تقویت بنیه اقتصادی، کاهش بی تعادلی‌های منطقهای و ارتقاء شاخص توسعه در مناطق غیر برخوردار، توسعه اقتصادی در سطوح محلی، ملی و منطقهای، ایجاد تنوع و دگرگونی در ساختار اقتصادی مناطق در سطوح منطقهای و به ویژه سطح محلی و ثبات اقتصادی در سطح کلان نقش مؤثری ایفاء میکند(تولایی، 1386: 61). از سوی دیگر، گردشگری پایدار نیز میتواند سبب ایجاد اقتصاد محلی و افزایش ظرفیت توسعه محلی گرددHall & Coles :2008)). مهم‌ترین و شناخته شده ترین آن‌ها خرید مستقیم از تجار محلی، استخدام و آموزش افراد غیر متخصص و نیمه ماهر جامعه محلی، ورود به طرحهای مشارکتی محیط زیست برای ایجاد یک مکان بهتر جهت زندگی اشاره نمودAshley et al., 2006)). آن‌گونه که تجربه کشورهای توسعه یافته نشان میدهد گردشگری اساساً یک تلاش و فعالیت اقتصادی است حال آنکه در کشورهای در‌حال‌توسعه این روند درباره استفاده از فرصت‌های گردشگری به‌عنوان راهی برای پیشرفت محسوب میشود. هم‌چنین، میتوان گفت که استفاده از فرصت‌های گردشگری باعث اشتغال میشود. زیرا در حوزه‌های کوچک و فقیر، ممکن است، فرصت‌های گردشگری نیز تنها کاربرد سودمند باشد. به این علت که در این حوزه‌ها اثربخشی سایر گزینهها برای بهبود و ترقی اقتصادی حاشیه‌ای آن بسیار کم و ناچیز است.(Abbyliu & Geoffreywll, 2006: 159-170)
2. نقش گردشگری در توسعه اجتماعی و فرهنگی: گردشگری از نظر ماهوی قبل از آن که به‌عنوان یک پدیده اقتصادی مطرح باشد، یک امر فرهنگی است، به گونه‌ای که در پیرامون آن آثار فرهنگی بسیاری شکل میگیرد. گردشگری انسان را با فضاهای جغرافیایی، انسآن‌ها و فرهنگ‌های دیگر آشنا می‌سازد. این آشنایی مقدمه‌ای برای شناخت بیشتر انسان از خویش است. این موضوع در حالی است که فرهنگ خود به‌عنوان جاذبه اصلی گردشگری به‌عنوان جاذبه اصلی گردشگری محسوب میشود. توسعه گردشگری به‌عنوان یک پدیده فرهنگی موجب میشود تا فرصت کافی برای تبادل فرهنگی بین گردشگر و جامعه میزبان به وجود آید. بر این مبنا آنان می‌توانند یکدیگر را بهتر درک کنند و به فرهنگ یکدیگر بیشتر احترام بگذارند. فرهنگ به‌عنوان نظام نمادهایی نیز تلقی میشود که یک جامعه می‌آفریند و به‌کار می‌برد تا خود را سامان دهد و به واسطه آن کنش متقابل را تسهیل نماید تا رفتارها را قاعده‌مند سازد(پاپلی یزدی و سقایی، 1392: 88-90 ).
3. نقش گردشگری در توسعه زیستمحیطی: طرحهای توسعه گردشگری میتواند سبب توسعه زیستمحیطی منطقه گردد. یعنی در صورت برنامهریزی و اجرای دقیق و صحیح آن‌ها سبب کمک به حفظ نواحی طبیعی مهم و حیات‌وحش، کمک به اصلاح کیفیت محیطی نواحی (زیرا جهانگردان علاقه‌مند به بازدید از مکان‌های جذاب، تمیز و بدون آلودگی هستند)، توسعه و بهبود تشکیلات زیربنایی، جاده‌سازی، لوله‌کشی آب، تدارک سیستم فاضلاب و ... که موجب بهبود شرایط محیطی و کاهش انواع آلودگی‌ها میشود(تقوایی و زنگنه، 1391).
اهمیت و نقش مسافرت و گردشگری به اندازه‌ای است که قرآن کریم در آیات بسیاری بر سیر و سفر تأکید داشته است و به انسان توصیه میکند که به مسافرت بپردازد. هم‌چنین، آیه‌های مطرح شده در قرآن می فرماید "قل سیروا فی الارض ..." (قرآن، انعام: 11، نمل: 69، عنکبوت: 20 و روم: 49) که با اندک تأمل بر آیات راهگشای قرآن، به روشنی در می‌یابیم که با سفر کردن میتوان به مطالعه آفاق و انفس و کسب علم و تجربه، خداشناسی از طریق مردم‌شناسی و شناخت عظمت خلقت، اعتقاد به معاد، مطالعه سنت‌های غلط و ضد ارزش‌های اسلامی و اخلاقی پرداخت. هم‌چنین، عبرت آموزی از سرگذشت پیشینیان نیز یکی دیگر از مواردی است که با توجه به نقش گردشگری در قرآن کریم میتوان به آن پی برد.
نقش گردشگری نیز در توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی باعث شده تا بسیاری از مدیران و برنامهریزان محلی، منطقهای و ملی در اقصی نقاط دنیا برای گسترش آن برنامهریزی و تلاش نمایند(پاپلی یزدی و سقایی، 1385: 188). البته نکته حائز اهمیت دیگری که با توجه به شرایط امروزی زندگی در کلان‌شهرها در مبحث گردشگری مطرح است این است که هوای آلوده شهرهای جامعه صنعتی به ویژه در فصل تابستان جمعیت شهر را به فرار و گریز وا می‌دارد. لذا، انسان بیش از گذشته احساس می کند که به استراحت و گردش نیازمند است تا آثار ناشی از فشارهای روحی و روانی را حتی المقدور خنثی کند؛ زیرا از این منظر، گردشگری و سیاحت یک تجربه درون گرایانه است. بشر می‌خواهد لحظاتی را بدست آورد که جان و روح خسته، مکدر، تاریک و متلاشی شده اش به آزادی، فراخی، لذت و زیبایی ماورایی برسد. هم‌چنین، از این طریق می‌خواهد از راه معنویت زندگی خود را تأمین و فروریختگی‌اش را جبران کند(حسینی کوهستانی و زارعی سمنگان، 1391). قابل ذکر است که یکی از راه های حصول آن برقراری ارتباط با طبیعت یعنی طبیعتگردی و گردشگری میباشد. طبیعتگردی یا اکوتوریسم، گردشگری مبتنی
[1]. WTO: World Tourist Organization
[2]. Abraham Maslow
[3]. Smid
[4]. WTO: World Tourism Organization
[5]. Gross domestic product
[6]. WCED : World Commission on Environment and Development
مبتنی بر استفاده از منابع طبیعی مانند: جنگل، دریا، کوهها و کویرها و دریاچهها میباشد. در این نوع گردشگری غالباً هدف اصلی بومشناسی محیطهای طبیعی است که در حال‌حاضر توجه زیادی را به خود جلب کرده است و رشد فزایندهای دارد.
از سوی دیگر، با توجه به مباحث جدیدی نظیر توسعه پایدار در جوامع مختلف، گردشگری اهمیت فوق‌العادهای به‌دست آورده است. در این راستا، حومه و ییلاقات اطراف کلان‌شهرها همواره به‌عنوان یک قطب گردشگری مورد توجه بوده است و اهمیت این نوع کاربری معمولاً در مناطق پرجمعیت به منظور توقف و استراحت کوتاه مدت شکل میگیرد( اریسیان، 1382: 112). پیش از عمومیت یافتن اتومبیل، فضاهای ویژه گذران اوقات‌فراغت جنبه ناحیهای و حتی محلی داشته است و توسعه موتوری شدن وسایط نقلیه به گسترش افق این قلمرو، در تعطیلات پایان هفته به ویژه در اطراف شهرهای بزرگ انجامیده است.
با این‌حال، سیاحت در مجاورت بلافصل شهرها (مخصوصاً مناطق و شهرهای ییلاقی موجود در حوزه نفوذ کلان‌شهرها) از معتبرترین نوع عزیمت پایان هفته به شمار میآید(شاریه، 1373: 232) و این مناطق در اکثر نقاط جهان همیشه به‌عنوان یکی از مکان‌های گذران اوقات‌فراغت مورد توجه بوده است. قابل ذکر است که اگر این شهرها در مجاور شهرهای بزرگ و صنعتی واقع شده باشند این توجه بیشتر صورت میگیرد. این مناطق نیز با داشتن رشته‌کوهها و قلل مرتفع، درههای ژرف، رودخانهها، چشمه سارها و پوشش گیاهی منحصر به فرد در کنار آب و هوای معتدل و ... از منظر توریسم داخلی و خارجی دارای اهمیت فراوان میباشد(رضوانی، 1374: 80). لذا، انتخاب بهترین مکان برای گردشگری در اطراف شهرها و کلان شهرها دارای اهمیت فراوانی میباشد.
انتخاب مکان مناسب برای یک فعالیت در سطح شهر و یا مجاور آن یکی از تصمیم‌های پایداری برای انجام یک طرح گسترده است که نیازمند تحقیق در مکان از دیدگاه‌های مختلف میباشد. هم‌چنین، از آنجا که مکان‌یابی نیاز به اطلاعات و اهمیت زیادی دارد، حجم بزرگی از اطلاعات جزئی برای معرفی مکان‌های مختلف باید جمع‌آوری، ترکیب و تجزیه و تحلیل شوند تا ارزیابی صحیحی از عواملی که ممکن است در انتخاب تأثیر داشته باشند. بنابراین، درمقیاس شهر، مکان‌یابی فعالیتی است که قابلیت‌ها و توانایی‌های یک منطقه را از لحاظ وجود زمین مناسب و کافی و ارتباط آن با سایر کاربری‌های شهر برای انتخاب مکانی مناسب با کاربری خاص مورد تجزیه و تحلیل قرار میدهد. این مباحث در مطالعات آمایش منطقه مورد بررسی قرار میگیرد. در این راستا، مطالعات آمایش و بوم شناختی، برنامهریزی فضایی است که برای کاهش عدم تعادل در ابعاد مختلف در سطوح ملی و منطقهای، وضع موجود را به سمت مطلوب هدایت میکند(سلطانی، 1392: 64).
برنامهریزی آمایش و بوم شناختی منطقه، برنامهای است برای تحقق توسعه پایدار فضایـی که اهداف، سیاستها، راهبردها و برنامههای اجرایی منطقه را در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیستمحیطی و کالبدی با توجه به توان اکولوژیکی منطقه را در بر میگیرد(رهنما و آقاجانی، 1390: 19). توان اکولوژیکی یک مکان با توجه به این که برای چه نیازی در نظر گرفته میشود متفاوت خواهد بود. لذا، برای آنکه بتوان نیازمندی‌های دنیای کنونی را بر آورده ساخت بایستی محیط مورد نظر مورد آمایش و ارزیابی قرار گیرد و این ارزیابی و سنجش باید درست و کمی‌باشد(مخدوم، 1385: 30).
بنابراین، بسته به نوع نیاز و کارکرد مورد نظر باید شاخص‌ها با معیارهایی تلفیق شود تا توان مکان با توجه به آن مورد بررسی قرار گیرد. این شاخص‌ها و معیارها نسبت به نوع کاربرد متفاوت هستند اما همه آن‌ها در جهت انتخاب مکان مناسب هم‌سو می‌شوند. استفاده از این شاخص ها نیز نیاز به داشتن اطلاعات جامع از مکان دارد و دست‌یابی به اطلاعات نیازمند تحقیقات گسترده و جامع میباشد. از طرفی دیگر، تنها پس از ترکیب، تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع‌آوری شده و ارزیابی آن‌ها امکان تصمیم‌گیری مکانی(مکان‌یابی) وجود دارد. به‌طور کلی می توان گفت که انتخاب مکان مناسب جهت انجام یک فعالیت مشخص با توجه به تأثیر مجموعه‌ای از ضوابط و شرایط به نام فاکتورهای مکان‌یابی تعیین خواهند شد. این ضوابط و شرایط با توجه به ویژگی‌های محدوده مورد مطالعه و براساس نظرات متخصصین انتخاب و هر یک براساس اهمیت و ارزش آن‌ها وزن داده و کمی می‌شوند(مهدی پور، 1384 :45). پژوهش حاضر نیز براساس روند مطرح شده، صورت گرفته است.
لازم به ذکر است که توسعه پایدار گردشگری در کلانشهر مشهد با تأکید بر رویکرد فرهنگی و دینی میباشد که‌این خود به‌عنوان یکی از شیوه‌های تبادل فرهنگی دارای آثار و ابعاد متفاوتی است. این مسأله نیز بیانگر تقدم امر فرهنگی بر امر اقتصادی در مبحث گردشگری است. چنین تقدسی با عواملی همراه است که شامل غنای کامل انسآن‌ها، سهیم شدن دائمی در آموزش و بهره‌برداری، برابری سرنوشت همه ملت‌ها، آزادی انسان به منظور احترام به هویت و شأن وی و تصدیق و تأیید اصالت فرهنگی و احترام به میراث اخلاقی ملت‌ها میشود(پور احمد، 1378: 16).
در واقع کارکردها و رویکردهایی که مطرح شد، پیوندی است
بین تبادل فرهنگی و گردشگری دینی که سبب تقویت مفاهیم ارتباطات میان‌فرهنگی در فضای کنش اجتماعی کلانشهر مذهبی مشهد میشود. بر این اساس هر فرهنگی دوام و بقای خود را در برخورد با سایر فرهنگ‌ها مییابد. توسعه گردشگری در کلانشهر مشهد نیز میتواند در فرآیند برنامهریزی منطقهای به‌عنوان ابزاری برای ترویج اشتغال محلی و بهبود کیفیت عمومی زندگی و ارتقاء سطح رفاه مردم منطقه و کیفیت‌زندگی محسوب گردد(Fleisher, 2000: 100). هم‌چنین این امر میتواند به نحو مطلوب از طریق توجه به گردشگری عملی گردد. برنامهریزی منطقهای با راهبرد توسعه گردشگری کوششی برای رسیدن به بهترین الگوی فضایی در جهت توسعه منطقهای میباشد که دست‌یابی به اهدافی را با توجه به یک سیستم کلی از توسعه ملی مد نظر دارد(Jansen,2002:520).
پیشینه پژوهش
در باب موضوع گردشگری، کتاب‌های زیادی نگاشته شده است و آقایان رضوانی، سقایی، پاپلی یزدی، قادری و زاهدی و... تلاش‌های ستودنی در نگارش کتاب‌های متعددی در این رابطه کردند، هم‌چنین، در این مورد مقالات متعددی نگاشته شده است که به‌عنوان نمونه می توان به موارد زیر اشاره نمود:
ضرابی و همکاران(1390)، در مقاله‌ای با عنوان "برنامهریزی توسعه گردشگری با استفاده از مدل Swot (مطالعه موردی: شهرستان نورآباد ممسنی)" به بررسی نقش جاذبه‌ها و ظرفیت گردشگری شهرستان نورآباد ممسنی در جذب گردشگران پرداحتند(ضرابی و همکاران، 1390: 23-1).
سبک‌بار و همکاران(1390)، در مقاله‌ای با عنوان "نقش گردشگری جنگ در ارتقای کیفیت زندگی ساکنان شهری مناطق جنگیِ استان خوزستان، با استفاده از مدل TOPSIS"، با استفاده از تکنیک تصمیم‌گیری چند معیاره و مدل TOPSIS، تأثیر گردشگران جنگ بر روی نواحی که آسیب‌پذیری بیشتری را از جنگ داشتند و در مقابل نواحی که کمترین ارتباط مستقیم با عامل جنگ را دارا بودند، بررسی کردند. در نهایت، به رتبه بندی شهرستان‌ها از نظر کیفیت زندگی پرداختند(سبک‌بار و همکاران، 1390، 94-83).
رضوانی و همکاران(1390)، در مقاله‌ای با عنوان "تحلیل مقایسه‌ای آثار اقتصادی گردشگری خانه‌های دوم با گردشگری روزانه بر نواحی روستایی، با رویکرد توسعه پایدار، مطالعه موردی: شهرستان شمیرانات، استان تهران"، به بررسی تأثیرات اقتصادی
بین الگوی گردشگری خانه‌های دوم و الگوی گردشگری روزانه در نواحی روستایی شهرستان شمیرانات پرداختند(رضوانی و همکاران، 1390، 62-35).
تقوایی و صفرآبادی(1390)، در مقاله‌ای با عنوان "مدیریت گردشگری شهری با تأکید بر برنامهریزی فضاهای شهری جاذب گردشگر، مطالعه موردی: شهرکرمانشاه"، به بررسی توان‌های تاریخی، فرهنگی، طبیعی و ظرفیت های بالقوه شهر کرمانشاه برای جذب گردشگر و به تبع آن بهره‌مندی از مزایای آن در این شهر پرداختند. نتایج پژوهش آن‌ها حاکی از آن است که در صورت اعمال مدیریتی پویا، آثار مثبت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به همراه خواهد داشت(تقوایی و صفر آبادی ، 1390، 210-185).
روش انجام پژوهش
این تحقیق از نظر روش‌شناسی توصیفی– تحلیلی، با هدف کاربردی است. داده‌های مورد نیاز به دو شیوه اسنادی و میدانی جمع‌آوری شده است. در ابتداء برای به‌دست آوردن مبانی نظری، اطلاعات و آمار و شناسایی ابتداءیی عوامل مؤثر در پهنهبندی از روش کتابخانه‌های و سپس برای بروز کردن اطلاعات و تهیه نقشه‌ها و هم‌چنین، چگونگی اولویت‌بندی گزینهها از روش میدانی استفاده شده است. به منظور بدست آوردن معیارها و زیر معیارهای نهایی و امتیاز آن‌ها نیز از روش دلفی استفاده شده است. سپس، برای تجزیه و تحلیل اطلاعات در این پژوهش ابتداء معیارهای مؤثر در پهنهبندی گردشگری که توسط کارشناسان مشخص شده بود با توجه به روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP)[1] و با استفاده از نرم افزار expert choice اولویت‌بندی و وزن‌دهی گردید. در پایان، پهنههای موجود در دهستان ابرده با توجه به این عوامل و وزن آن‌ها مورد تحلیل قرار گرفته شده است. سپس، برای تلفیق، تحلیل و ترسیم معیارها در این پژوهش از نرم افزار GIS و توابع Overley استفاده شده است.
محدوده مورد مطالعه
کلانشهر مشهد به دلیل مرکزیت مذهبی، موقعیت جغرافیایی، پیشینه تاریخی و فرهنگی که دارا میباشد، یکی از نقاط کم نظیر کشور از نظر برخورداری از امکانات توسعه زیارت و گردشگری در مقیاس ملی و فراملی است. بر این اساس، کلانشهر مشهد دارای توان‌ها و جاذبه‌های متنوع و متعدد مذهبی و زیارتی، طبیعی، تاریخی، اجتماعی و فرهنگی می باشد. هم‌چنین، این پتانسیل‌های گردشگری این کلانشهر میتواند نقش بسیار مؤثری در راستای توسعه حال و آینده خود مشهد و اطراف آن ایفاء نمایند.
نقش زیارتی مشهد اگرچه یک توان منحصر به فرد و جانشین ناپذیر برای کلانشهر مشهد و پیرامون آن محسوب میشود. ولیکن به منظور کاهش مشکلات موجود و اعتلا کیفیت و ارزش والای دینی و فرهنگی آن لازم است که روندهای جاری با توجه به نقش‌های آتی کلانشهر و مجموعه شهری مشهد مورد هدایت و نظارت قرار گیرد. هم‌چنین، نباید فراموش کرد که یکی از محورهای توسعه کلان‌شهرها و اعتلای نقش آن‌ها در سطح ملی و فراملی توسعه گردشگری با توجه به نیازها و تقاضاهای روزافزون گردشگران داخلی و خارجی است(فرنهاد، 132:1388).
به‌طور کلی، کلان‌شهرها نه تنها خدمات گردشگری را برای منطقه خود تأمین می کنند، بلکه آن را به همه قلمروهای عملکردی خود نیز می‌فرستند. از این‌رو، مشخص کردن حوزه نفوذ گردشگری کلان‌شهرها و شعاع عملکردی آن‌ها، در ارتباط با شناخت نواحی روستایی واقع در این حوزه میباشند. برنامه ریزی برای ساماندهی و پخش دوباره انباشت سرمایه در ارتباط با گردشگری الزامی است. در پژوهشی که مافی و سقایی در رابطه با کلانشهر مشهد انجام دادند به این نتیجه دست یافتند که محدوده 20/43 کیلومتر اطراف این کلانشهر را می توان به‌عنوان حوزه نفوذ گردشگری کلانشهر مشهد در نظر گرفت (مافی و سقایی، 1387: 34). از مهم‌ترین، منابع و جاذبه‌های طبیعی در این حوزه نفوذ می توان به موارد قله‌ها و کوه‌های هزار مسجد و بینالود ، رود‌دره‌های کارده، طرقبه، شاندیز، اخلمد، فریزی، گلمکان و... ، چشمه سبز، چشمه گیلاس، آبشار اخلمد و...، غار مغان، غار اخلمد و...، باغ‌های میوه و گیاهان دارویی در رود‌دره‌ها و مراکز ییلاقی و تفرجی طرقبه، شاندیز، ابرده، مایان، زشک، کنگ و... اشاره کرد.
یکی از مناطق دارای ظرفیت بالای گردشگری که در حوزه نفوذ گردشگری کلانشهر مشهد قرار گرفته است و به‌عنوان یکی از مناطق ییلاقی کلانشهر مشهد محسوب میشود. دهستان ابرده میباشد. با توجه به نبود مجالی برای پرداختن به نواحی و مراکزی که در حوزه نفوذ دهستان ابرده قرار داشته است و واجد ظرفیت گردشگری میباشند. در پژوهش حاضر به شناسایی پهنههای دارای قابلیت گردشگری در این دهستان پرداخته شده است.
معرفی جاذبه‌های های گردشگری دهستان ابرده
این دهستان با مساحتی بالغ بر 21227 هکتار در شهرستان بینالود واقع شده است. این شهرستان در تغییرات جدید تقسیمات کشوری در استان خراسان رضوی قرار گرفته است و از ترکیب دو بخش طرقبه و شاندیز به وجود آمده است. دهستان ابرده در بخش شاندیز این شهرستان قرار دارد(مصوبات هیئت دولت، ۱۳۸۶). دهستان ابرده از شمال به دهستان گلمکان و از شمال شرقی به دهستان شاندیز و از جنوب به دهستان جاغرق و از جنوب غربی به دهستان اردوغش محدود شده است. دهستان ابرده شامل نه روستای زشک، محله زشک علیا، محله زشک سفلی، ابرده علیا، ابرده سفلی، گراخک، کلاته معاون و کلاته لیزی و حیطه زشک میباشد. در میان این روستاها، روستاهای ابرده علیا و زشک با 3124 و 2694 نفر دارای بیشترین جمعیت و روستا کلاته لیزی با 28 نفر کمترین جمعیت را دارا میباشد.
شکل 1. نقشه موقعیت دهستان ابرده در تقسیمات سیاسی
طبق مطالعات میدانی انجام شده در این پژوهش مسجد جامع زشک و مسجد حاج صادق از سابقه تاریخی قابل توجهی برخوردار هستند. علاوه‌بر موارد فوق نیز روستا زشک دارای یک قبرستان قدیمی نیز میباشد. هم‌چنین، در خارج از بافت روستا بناها و مکان‌های تاریخی– طبیعی از جمله قلعه ابرده و آتشکده‌های آن، قلعه کردی، قلعه حصار، رباط زشک، چشمه قلقلی، چشمه الماسی، چشمه نوجوز، سنگ کمربریده، سنگ سفید، سنگ سم دل و... وجود دارد که به لحاظ گردشگری واجد ارزش زیادی است. مکان‌های گردشگری این دهستان در جدول 1، مطرح شده است.
[1]. Analytical Hierarchy process
جدول 1. جاذبه های گردشگری دهستان ابرده
|
شناسه های گردشگری دهستان ابرده |
مکان‌های تاریخی - فرهنگی |
مساجد |
مسجد جامع زشک |
|
مسجد حاج صادق |
|||
|
قلعه های قدیمی |
قلعه ابرده |
||
|
قلعه کردی |
|||
|
قلعه حصار |
|||
|
بقایای رباط زشک |
|||
|
مکان‌های طبیعی گردشگری |
چشمه ها |
چشمه قلقلی |
|
|
چشمه الماسی |
|||
|
چشمه نوجوز |
|||
|
ژئوتوریسم در قالب سنگ ها و باورهای محلی |
سنگ کمربریده |
||
|
سنگ سفید |
|||
|
سنگ سم دل‌دل |
یافته‌ها
مطالعه سوابق جهانی حاکی از آن است که کاربرد سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی در زمینه برنامهریزی در مدیریت گردشگری برای اولین بار در اوایل دهه 1990 میلادی آغاز شد. ولیکن، توسعه کاربردی آن در این زمینه همانند توسعه آن در سایر زمینه‌ها سریع نبوده است. در مجموع باید گفت که این سیستم میتواند در جهت برآورد نیازهای مختلف اطلاعاتی، برآورد شاخص و کمک به برنامهریزی، پایش و ارزیابی فعالیت گردشگری به‌کار رود(فرج زاده اصل؛ 1384 : 79).
در این راستا شناسایی نواحی مناسب برای توسعه فعالیت‌های گردشگری از مهم‌ترین، گسترده‌ترین و معروف‌ترین کاربردهای آن میباشد. لذا، در این پژوهش برای آمایش و شناسایی پهنههای واجد ارزش گردشگری در دهستان ابرده، این سیستم مورد استفاده قرار میگیرد. مراحل مکان یابی پهنههای واجد ارزش گردشگری در این پژوهش در ادامه مطرح شده است.
شناسایی عوامل یا معیارهای تأثیر گذار در مکان‌یابی
شناسایی و انتخاب عوامل یا معیارهایی که در مکان‌یابی تأثیرگذار میباشند از مراحل مهم مطالعه است. هر قدر عوامل شناسایی شده با واقعیت‌های زمینی تطابق بیشتری داشته باشد نتایج مکان‌یابی رضایت‌بخش‌تر خواهد بود. عوامل یا معیارهایی که در این پژوهش مورد استفاده قرار میگیرند به دو دسته اصلی یعنی عوامل طبیعی و عوامل انسانی تقسیم شدند. هر کدام از معیارها دارای زیر معیارهای خاص خود نیز میباشند. این معیارها و زیر معیارها را میتوان در شکل 2 ملاحظه نمود.
شکل 2. نمودار معیارهای تأثیرگذار در شناسایی پهنههای دارای ظرفیت گردشگری
ارزش‌گذاری لایههای اطلاعاتی
در این پژوهش برای ارزش گذاری اطلاعاتی از فرآیند سلسله مراتبی (AHP) استفاده شده است. اولین قدم در فرآیند تحلیل سلسله مراتبی ایجاد یک ساختار سلسله مراتبی از موضوع مورد بررسی میباشد که باید در آن هدف‌ها ، معیارها ، گزینهها و ارتباط بین آن‌ها نشان داده شوند(شکل 3). پنج مرحله بعدی در این روش، محاسبه وزن (ضریب اهمیت) معیارها (شکل 3 و 4)، محاسبه وزن (ضریب اهمیت) زیرمعیارها( شکل 5 ،6 و 7) است. لازم به ذکر است که برای تعیین ضریب اهمیت معیارها و زیر معیارها بایستی معیارها یا فاکتورها به‌صورت دو به دو با یکدیگر مقایسه شوند. مبنای قضاوت در این امر مقیاس 9 کمیتی، معروف به مقیاس ساعتی (نام واضع روش مقایسه) میباشد(زبردست ،1380 : 15). مقایسه‌های دو به دو در یک ماتریس n×n به نام جدول مقایسه دودویی معیارها (جدول2) صورت گرفته شده است.
بعد از تعیین ضرایب اهمیت معیارها و زیر معیارها، ضریب اهمیت گزینهها را بایستی تعیین نمود. در این مرحله هر یک از گزینهها در ارتباط با هر زیرمعیار و اگر زیرمعیار نداشته باشد مستقیماً با خود آن معیار مورد قضاوت قرار میگیرد. مبنای آن قضاوت همان مقیاس 9 کمیتی ساعتی است، با این تفاوت که در مقایسه گزینهها در ارتباط با معیارها به تنهایی بحث کدام گزینه مهم‌تر است، مطرح نیست. لذا، سؤال به این شکل مطرح میشود که کدام گزینه ارجح‌تر است و چقدر؟ (وفائی واکبری، 1388 :135). در این پژوهش، با توجه به نتایج یافته‌ها در بین گزینهها، پوشش گیاهی مرتع بیشترین ضریب اهمیت را به خود اختصاص داده است.
جدول 2.جدول مقایسه دو دویی معیارها و زیر معیارها ساعتی
|
درجه اهمیت |
توصیف کیفی |
توضیحات |
|
1 |
اهمیت کم |
هر دو عنصر دارای خصوصیات یکسانند |
|
2 |
اهمیت کم تا متوسط |
یک معیار نسبت به معیار دیگر دارای اهمیت کم تا متوسط میباشد. |
|
3 |
اهمیت متوسط |
عامل تجربه و صحت قضاوت یک معیار نسبت به دیگری اندکی بیشتر است. |
|
4 |
اهمیت متوسط تا زیاد |
یک معیار نسبت به معیار دیگر دارای اهمیت متوسط تا زیاد میباشد. |
|
5 |
اهمیت زیاد |
میزان تجربه و صحت قضاوت در مورد یک معیار نسبت به دیگری بسیار قویتر است. |
|
6 |
اهمیت زیاد تا خیلی زیاد |
یک معیار نسبت به معیار دیگر دارای اهمیت زیاد تا خیلی زیاد میباشد. |
|
7 |
اهمیت خیلی زیاد |
از یک عنصر قویاً پشتیبانی میشود و برتری آن در عمل نیز محسوس است. |
|
8 |
اهمیت خیلی زیاد تا شدید |
یک معیار نسبت به معیار دیگر دارای اهمیت متوسط تا زیاد میباشد. |
|
9 |
اهمیت مطلق |
قرائنی که به نفع یک معیار نسبت به معیار دیگر وجود دارد در بالاترین رده مورد تآیید است. |
مأخذ: ال ساعتی ، 1379 : 44 1 و .Malczewski,1999:183
شکل3. جدول تعیین ضریب اهمیت معیارها
شکل4. نمودارتعیین ضریب اهمیت معیارها
شکل5. جدول تعیین ضریب اهمیت زیرمعیارهای معیار عوامل طبیعی
شکل6. جدول تعیین ضریب اهمیت زیرمعیارهای معیار عوامل انسانی
شکل7. نمودارتعیین ضریب اهمیت زیرمعیارها
جدول3. تعیین ضریب اهمیت گزینهها
|
معیار |
زیرمعیار |
ضریب اهمیت براساس قابلیت گردشگری |
||
|
معیار های طبیعی |
توپوگرافی |
بیشتر یا مساوی 2000 متر |
5 |
|
|
کمتر از 2000 متر |
1 |
|||
|
شیب |
10-0 درصد |
7 |
||
|
15-10 |
3 |
|||
|
بیشتر از 15 درصد |
1 |
|||
|
هیدروگرافی (منابع آب) |
رودخانه |
کمتر از 50 متر |
7 |
|
|
بیشتر یا مساوی 50 متر |
1 |
|||
|
چشمه |
کمتر از 30 متر |
5 |
||
|
بیشتر یا مساوی30 متر |
1 |
|||
|
گسل (خطرزلزله) |
متوسط |
5 |
||
|
بالا |
1 |
|||
|
پوشش گیاهی |
مرتع |
9 |
||
|
زراعت دیم |
7 |
|||
|
زراعت آبی و باغات |
3 |
|||
|
ژئولوژی (خاک) |
کوهستان |
5 |
||
|
تپه ماهور |
7 |
|||
|
فلاتها و تراسهای فوقانی |
8 |
|||
|
اراضی متفرقه بستر مسیل |
1 |
|||
|
معیار های انسانی |
دسترسی (راه) |
راه اصلی |
کمتر از 500 متر |
7 |
|
بیشتر یا مساوی 500 متر |
1 |
|||
|
راه فرعی |
کمتر از 250 متر |
5 |
||
|
بیشتر یا مساوی250 متر |
1 |
|||
|
فاصله از سکونتگاه ها |
شهری |
کمتر از 2000 متر |
7 |
|
|
بیشتر یا مساوی 2000 متر |
1 |
|||
|
روستایی |
کمتر از 1000 متر |
5 |
||
|
بیشتر یا مساوی1000 متر |
1 |
|||
از تلفیق ضرایب اهمیت هر معیار یا زیر معیار و هر گزینه، امتیاز نهایی هر یک از گزینهها تعیین خواهد شد. برای این کار از اصل ترکیب سلسله مراتبی ساعتی استفاده میشود که با استفاده از رابطه 1، قابل محاسبه است.
14k=1ni=1mwkwIgij = ظ†ظ‡ط§ظٹظٹط§ظ…طھظٹط§ط²"> 14wI= ظ…ط¹غŒط§ط± ط²ظٹط± ط§ظ‡ظ…ظٹطھ ط¶ط±ظٹط¨"> 14gij=ظ…ط¹غŒط§ط± ط²غŒط± ظ‡ط± ط¯ط± ظ¾ظ‡ظ†ظ‡ ظ‡ط± ط§ظ…طھغŒط§ط²"> 14wk=ظ…ط¹ظٹط§ط± ط§ظ‡ظ…ظٹطھ ط¶ط±ظٹط¨">
رابطه 1. ترکیب سلسله مراتبی ساعتی
اساس امتیاز نهایی گزینهها و با توجه به ارتباط گزینه با معیارها یا زیر معیارها، گزینه با اولویت یا بهینه انتخاب میشود. البته لازم به ذکر است که یکی از مزیت‌های فرآیند تحلیل سلسله مراتبی، امکان بررسی سازگاری در قضاوت‌های انجام شده برای تعیین ضریب اهمیت شاخص‌ها و زیر شاخص‌ها است. به عبارت دیگر، در تشکیل ماتریس مقایسه دودویی معیارها، میزان رعایت سازگاری در قضاوت‌ها، مهم است(توفیق، 1372 : 42).
مکانیزمی که ساعتی برای بررسی ناسازگاری در قضاوت‌ها در نظر گرفته است، محاسبه ضریبی به نام ضریب ناسازگاری براساس تابع 2 گرفته است، محاسبه ضریبی به نام ضریب ناسازگاری براساس تابع 2 است که از تقسیم شاخص ناسازگاری به شاخص تصادفی بودن، حاصل میشود. چنآن‌چه‌این ضریب کوچک‌تر یا مساوی 1/0 باشد، سازگاری در قضاوت‌ها مورد قبول است، در غیر این صورت باید در قضاوت‌ها تجدید نظر شود(پورطاهری، 1379 : 83).
برای محاسبه شاخص ضریب ناسازگاری در این مکانیزم از رابطه 2 استفاده میشود(برای محاسبه این شاخص در این پژوهش از نرم افزار expert choice استفاده شده است).
ضریب ناسازگاری
شاخص ناسازگاری = مقدار ویژه حداکثر
رابطه 2. ضریب ناسازگاری
با عنایت به توضیحات بالا، شاخص ناسازگاری زمانی معنی‌دار خواهد بود که تعداد معیارها یا زیر معیارها بیشتر یا مساوی سه باشد.در نتیجه‌این شاخص تنها در مورد زیرمعیار، عوامل طبیعی معنی‌دار خواهد بود. با توجه به محاسبات صورت گرفته شده توسط نرم افزار Expert Choice (شکل8) ضریب ناسازگاری مساوی 07/0 می باشد. لذا، سازگاری در قضاوت‌ها مورد قبول است و نیازی به تجدید نظر در قضاوت‌ها نمی‌باشد.
شکل8 . نمودار ضریب ناسازگاری زیر معیار عوامل طبیعی
تلفیق لایههای اطلاعاتی و شناسایی مناطق مستعد
|
شکل 9: نقشه توپوگرافی (مأخذ: نگارندگان)
|
سومین مرحله از مراحل مکان‌یابی برای فعالیت‌های گردشگری، تلفیق لایههای اطلاعاتی است. با توجه به ساختار رقومی داده‌های مورد استفاده و هم‌چنین، اطلاعات توصیفی جمع‌آوری شده، لایههای اطلاعاتی متفاوت است، ولیکن در مجموع دو حالت اصلی آن با فرمت‌های برداری و رستری یا سلولی قابل انجام است. در این پژوهش از فرمت برداری و نرم افزار GIS برای تلفیق لایه‌ها و تولید نقشه پهنهبندی استفاده شده است .
شکل 9. نقشه هیدروگرافی (منابع آب)
شکل 10. نقشه شیب
شکل 11. نقشه پوشش گیاهی
شکل 12. نقشه خطر زلزله
شکل 13. نقشه توپوگرافی
شکل 14. نقشه حریم راه
شکل 15. نقشه ژئولوژی (خاک)
شکل 16. نقشه فاصله از سکونتگاه‌ها
اولویت‌بندی مناطق مستعد
نتیجه تلفیق لایه‌ها با استفاده از تابع همپوشانی (overly)، نقشه پهنهبندی اراضی بر حسب قابلیت گردشگری است که پس از مشخص شدن امتیازی که هر پهنه با اعـمال ضریب اهـمیت مـعیـارها به خود اختصـاص میدهد براساس شاخص عددی به‌دست آمده است. هم‌چنین، محدوده را به لحاظ قابلیت گردشگری به سه دسته پهنههای با ظرفیت بالا برای گردشگری (15درصد)، پهنههای با ظرفیت متوسط برای گردشگری (2درصد) و بالاخره پهنههای با ظرفیت کم برای گردشگری (83 درصد)، طبقهبندی کرده است. ظرفیت اراضی دهستان ابرده را میتوان در شکل 19 با توجه به مطالعات پژوهش ملاحظه نمود.
جدول 5. مشخصه‌های آماری پهنه‌ها
|
تعداد پهنه‌ها |
2201 |
|
میانگین |
82/3 |
|
میانه |
4/26 |
|
مد |
53/4 |
|
انحراف معیار |
87/0 |
|
واریانس |
76/0 |
|
حد اقل امتیاز |
07/1 |
|
حد اکثر امتیاز |
51/5 |
شکل 17. نمودار نرمال پهنه‌ها
شکل 18. نمودار درصد انواع پهنههای گردشگری دهستان ابرده
همان‌طور که شکل 19، نشان میدهد، نقاطی که ارتفاع بیش از 2000 متر با شیب بالای 15 درصد دارند، دارای امتیاز نهایی بیش از تا 04/4 هستند. در ناحیه پهنههای با ظرفیت بالای گردشگری و پهنه‌هایی که در مجاورت منابع آب و مسیرهای ارتباطی میباشند، امتیاز آن‌ها بین 6/3 تا 04/4 است. هم‌چنین آن‌ها اکثرا در ناحیه پهنههای با ظرفیت متوسط گردشگری قرار گرفته‌اند. لازم به ذکر است که مابقی پهنه‌هایی که امتیاز نهایی آن‌ها کمتر از 6/3 است در ناحیه پهنه‌هایی با ظرفیت پایین گردشگری قرار دارند. با توجه به نقشه پهنهبندی نیز 15 درصد اراضی موجود در دهستان ابرده دارای ظرفیت بالای گردشگری بوده که‌این اراضی بیشتر به‌صورت مرتع با نوع خاک تپه ماهوری و دارای شیب زیر 10 درصد با درجه خطر پذیری متوسط میباشند. لذا، با رعایت شرایط و ضوابط استقرار هر کاربری میتوان مورد بهره برداری برای کاربری مرتبط با گردشگری قرار گیرند. از سوی دیگر، 2 درصد اراضی دارای ظرفیت متوسط گردشگری هستند. به عبارتی با رعایت تدابیری مانند رعایت اصول مقاوم‌سازی برای جلوگیری از خطرات احتمالی مانند سیل، زلزله، تأمین خدمات و تسهیلات مانند دسترسی و منابع آب و... در آن اراضی، می‌توانند مورد بهره‌برداری قرار گیرند. 83 درصد اراضی نیز دارای ظرفیت پایین گردشگری میباشند. البته این بدان معنی نیست اراضی دارای ظرفیت پایین گردشگری نمی‌توانند برای فعالیت‌های گردشگری مورد بهره برداری قرار گیرند. به عبارت دیگر، قابلیت این اراضی از دو دسته قبل کمتر است و میتوان از این اراضی برای فعالیتهایی مانند پیست‌های اسکی، باغ‌های موضوعی، محوطه‌های فرهنگی و حفاظتی، کوهنوردی و مسیرهای دوچرخه و... استفاده نمود.
شکل 19. نقشه پهنهبندی اراضی بر حسب ظرفیت
بحث و نتیجه‌گیری
با توجه به شرایط منحصر به فرد دهستان ابرده از قبیل نزدیکی به کلانشهر مشهد و قرار گرفتن در حوزه نفوذ آن، محیط بکر طبیعی، ویژگی‌های اقلیمی و آب و هوایی، پوشش گیاهی و...، این دهستان دارای قابلیت‌های بالای گردشگری و تمامی پهنههای این دهستان واجد اهمیت گردشگری میباشد. از طرفی، براساس ظرفیت بالقوه، میتوان آن‌ها را در سه دسته تقسیم نمود. نتایج مطالعه نشان میدهد که 15 درصد اراضی موجود در دهستان ابرده دارای ظرفیت بالا و 2 درصد اراضی دارای ظرفیتمتوسط و 83 درصد دارای ظرفیت پایین گردشگری میباشند. با توجه به قابلیت و ظرفیت هر پهنه میتوان کاربری خاصی را برای آن پیشنهاد نمود.
برای این منظور ابتداء باید کاربری‌های هدف را مشخص و سپس کاربری‌های پیشنهادی برای محدوده طرح در قالب سه گروه اصلی پهنههای توسعه، محورهای توسعه و نقاط توسعه را به شرح زیر طبقهبندی نمود.
شکل 20. نمودار طبقه بندی کاربری های پیشنهادی براساس قابلیت
راهکارها
راهکارهای پیشنهادی در جهت توسعه پایدار و کاهش آثار زیستمحیطی توسعه گردشگری به شرح زیر میباشد:
ü تعیین کاربری با توجه به حداقل تغییرات در محیط و بر مبنای ظرفیت موجود هر محدوده؛
ü اولویت حفظ آثار فرهنگی مکان‌ها و پهنههای دارای ارزش؛
ü طراحی با توجه به ویژگی‌های محیطی و حداکثر هماهنگی و تلفیق با طبیعت؛
ü سالم‌سازی بستر رودها و مسیل و حریم چشمه‌ها از هر نوع آلودگی زیستمحیطی و ساخت و سازهای بی مورد در این محدوده‌ها؛
ü استفاده از زیبایی‌های بصری مسیر رودها و چشمه‌ها توسط مسیرهای پیاده‌روی؛
ü جلوگیری از احداث مسیرهای ارتباطی جدید با هدف کاهش تخریب محیطی و تاکید بر حداکثر استفاده از مسیرهای موجود؛
ü ارزیابی زیستمحیطی قبل از احداث هر کاربری یا هرگونه تغییر در محیط؛
ü جلوگیری از تفکیک پهنه‌ها و ساخت وسازهای خرد و جزئی توسط افراد مختلف؛
ü توسعه منطقه مشارکت مردم به‌صورت تعاونی یا از طریق فروش سهام توسط یک شرکت مادر؛
ü طراحی سیستم شبکه فاضلاب برای جلوگیری از آلودگی‌های محیطی و آلوده شدن آب‌های سطحی و تحت الارضی؛
ü کاشت درخت و انجام عملیات آبخیزداری برای افزایش پوشش گیاهی و کنترل سیلاب‌ها و حل مشکلات تأمین آب در منطقه.
)
