نوع مقاله : علمی-پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد سمنان، ایران.
2 استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد سمنان، سمنان، ایران.
3 استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد سمنان، سمنان، ایران
چکیده
تازه های تحقیق
تحقیق حاضر، اولین تحقیق در جهت شناخت عوامل تأتیرگذار بر توسعه گردشگری شهری در محدوده مورد مطالعه میباشد
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The present study was conducted with the aim of analyzing social, cultural, economic, environmental and institutional structures in the growth and development of urban tourism in the city of Galugah. The type of research was descriptive-analytical through using survey method. The statistical population of the study consisted of households in the city of Galugah, managers and tourists, which was determined using the Cochran's formula of 360 people as a sample size. Random sampling method was used to select the research samples.Theresearchtoolwas aresearcher-made questionnaire. Although the city of Galugah has been proposed as a tourist destination in recent years, but so far no scientific study has been conducted on the structures and potential of it to benefit the development of tourism in the city and therefore, the present study is the first to identify factors affecting urban tourism development in the study area. According to the results, in the tourism sector and the host community, social, cultural, economic, environmental and institutional dimensions have a direct impact on the sustainable development of tourism in the city of Galugah.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
امروزه گردشگری به‌عنوان یک رویکرد اقتصادی پویا و دارای ویژگی‌های بارز و منحصر به فرد، به یکی از بزرگترین و پرمنفعت‌ترین صنایع در اقتصاد جهان تبدیل شده است (احمدی، 1397: 80).
صنعت گردشگری، یک صنعت بسیار رقابتی با فعالیت مبتنی بر مقصد میباشد که در هر منطقه با توجه به منابع طبیعی، فرهنگی و برساختهای آن متفاوت است (Kevin, 2019: 321).
حدود 18 درصد از فعالیتهای اقتصادی را تولید میکند. بدون تردید به‌عنوان یک صنعت پناهگاه امن برای کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه شناخته شده است (Matthew, 2018: 2)
گردشگری تأثیر مثبتی بر اقتصاد، جامعه، فرهنگ و محیط زیست دارد. ازجمله سهم آن در تولید ناخالص داخلی، بهبود زیرساختها، حفاظت و بازسازی فرهنگ و افزایش آگاهی محیط زیستی. علاوه بر آن، یک روش مؤثر برای کاهش فقر در برخی از جوامع سنتی محسوب میگردد؛ زیرا مشاغل مختلفی را نسبت به معیشت سنتی و نیز فرصتهای فروش محصولات محلی به وجود میآورد(Lee, 2019: 368).
توسعه گردشگری فرصتهای شغلی مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کرده و باعث کاهش کسری بودجه دولت میگردد. در عین حال، منجر به افزایش درآمد حاصل از مالیات برای اجرای فعالیتهای اقتصادی میشود (Dogru, 2018: 425). همچنین در حفظ صلح و نظم و به حداقل رساندن فاصله فرهنگی درک شده بین گردشگران و میزبانان، نقش زیادی ایفا میکند. با این‌حال، چنین مزایایی بدون صرف هیچ هزینه‌‌ای به‌دست نمیآید و ممکن است در یک منطقه، منجر به مسائل مختلف اجتماعی و زیستمحیطی مانند ترافیک و آلودگی شود (Fan, 2019: 4).
کارشناسان اقتصادی معتقدند که گردشگری تنها بخشی از مجموعه عظیم اقتصاد است که در حد بسیار زیادی با رگههای فرهنگی گره خورده است؛ زیرا از یک سو تا حد مطلوبی موجبات آشنایی فرهنگها، تمدنها، نژادها، سرزمینها، اقوام و گویش‌های مختلف را با یکدیگر فراهم میسازد و از سوی دیگر میتواند یکی از منابع کسب درآمد برای کشورهای مختلف باشد (اکبریان، 1394: 23). در همین راستا، بسیاری از محققان، شاخصهای پشتیبانی از توسعه گردشگری پایدار[1] را مشخص نموده و مفاهیم عملی را برای مدیریت گردشگری مبتنی بر جامعه پیشنهاد دادهاند.
مسلم است که نادیده گرفتن نقش جوامع در تصمیمگیری بر روند اجرای آن، مانع توسعه گردشگری پایدار در میراث جهانی
میشود و شرایطی را فراهم میکند که نگرشها و رفتار‌های ضد
گردشگری را ایجاد گردد (Olya et al., 2017: 763).
گردشگری یک کسب و کار آیندهنگر است که میتواند جنبه اقتصادی و بنابراین کسب و کار را به ارمغان بیاورد و میتواند فرصتهای شغلی را فراهم آورد (Pramanik, 2017: 2).
برنامهریزان در دو دسته اصلی به منظور افزایش درآمد گردشگری فعالیت میکنند:
اول: افزایش رضایت گردشگران و ترویج لذت و کیفیت تجربه گردشگری و دوم: تلاش برای محافظت از جامعه میزبان .(Mirtaghian Rodsari, 2019: 132)
اثرات منفی اجتماعی و فرهنگی گردشگری بسیار دشوار بوده و گاهی مربوط به کیفیت زندگی، ارزشها، هنجارها، جامعه و آسیبهای محیطی میشود(Pramanik, 2017: 2).
این صنعت در اثرگذاری و اثرپذیری متقابل با شهر و در یک سیستم انسان محیط میتواند منجر به توسعه پایدار شهر شود. با توجه به اینکه توسعه پایدار به‌عنوان جریانی مداوم در تغییرات اقتصادی اجتماعی و زیستمحیطی برای افزایش و ترقی رفاه مستمر کل اجتماع تعریف میشود و پویشی چند بعدی است. توسعه آن، زمانی پایدار و منجر به توسعه پایدار شهری میشود که مخرب نبوده و امکان حفظ منابع آب و خاک، منابع ژنتیکی، گیاهی و جانوری را برای آیندگان فراهم آورد (فنی، 1393: 41).
ساختار گردشگری مجموعه‌‌ای از امکانات، تسهیلات و قوانین، عناصر خدماتی (اقامتی، پذیرایی، دفاتر خدمات مسافرتی، فروش و...) حمل و نقل، شرکتها و سازمانهای گردشگری و... میباشند که به همراه جاذبهها به‌عنوان عوامل عرضه، سیستم گردشگری یک مکان را تشکیل و نیازهای گردشگران را در مقصد برآورده میسازند (وارثی و همکاران، 1390: 52). یک شهر سالم و توسعه‌یافته نیز با فراهم‌سازی ساختارهای مورد نیاز میتواند زمینه جذب بهتر و بیش‌‌تر گردشگر و بهرهمندی از مزایای اقتصادی آنرا فراهم نماید (هادیانی و همکاران، 1390: 25).
فلسفه گردشگری پایدار نشأت گرفته از توسعه پایدار میباشد و با توجه به اینکه توسعه پایدار از اصول و مبانی پیشرفت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در جهان محسوب میشود و به‌دلیل نقشی که گردشگری میتواند در این زمینه به‌خصوص در کشورهایی مانند ایران ایفا نماید، اهمیت و ضرورت توجه به آنرا نشان میدهد.
شهر گلوگاه نیز از جمله مناطقی است که در سال‌های اخیر، به‌عنوان یک مقصد گردشگری مطرح شده و تحت تأثیر پیامدهای اقتصادی، اجتماعی، زیستمحیطی حاصل از توسعه گردشگری قرار گرفته است و تأثیر عمدهای بر پایداری شهری شهر گلوگاه داشته است. این شهر با وجود قابلیتها و جاذبههای گردشگری فراوان، همچنان برای گردشگران داخلی ناآشنا بوده و تا اندازه‌ای با آن بیگانهاند و با توجه به وضعیت موجود، این سوال مطرح میشود که ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، محیطی و نهادی شهر گلوگاه که بتوانند امکان رشد و توسعه گردشگری شهری در آنرا فراهم نماید، کدامند؟ بدین منظور و با در نظر گرفتن اهمیت موضوع، محقق در این پژوهش به دنبال تحلیل ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، محیطی و نهادی در رشد و توسعه گردشگری شهری در شهر گلوگاه بوده است تا با ارائه الگوی مطلوب و متناسب با موقعیت و شرایط منطقه جهت جلوگیری از روند نابسامان کنونی امکان برنامهریزی بهینه و کارآتر را در توسعه شهر، برای مدیران شهری گلوگاه فراهم سازد.
مبانی نظری
چارچوب نظری
پدیده گردشگری ریشه در حرکت و جابهجایی دارد و تحرک بخش لاینفک زندگی انسانها است؛ از همین رو میتوان گفت که تاریخ صنعت گردشگری شاید به قدمت فعالیتهای نوع بشر است و فقط اشکال و اهداف آن متفاوت بوده است (ملکی، 1393: 23). از این رو گردشگری پدیدهای است کهن که از دیرباز در جوامع انسانی وجود داشته و به تدریج در طی مراحل مختلف تاریخی، به موضع فنی، اقتصادی و اجتماعی کنونی رسیده است. توریسم بر بنیاد عامل اساسی سفر و جابهجایی قرار دارد (رضوانی، 1390: 27).
صنعت توریسم در ایران از نیم قرن پیش به این طرف به منظور شناساندن مفاخر ایران تمدن کهن این سرزمین باستانی رسما شکل گرفت و برای اولین بار در سال 1314، ادارهای در وزارت کشور به نام اداره امور جهانگردی تاسیس شد. بعد از سال 1320، اداره مذکور جای خود را به شورای عالی جهانگردی داد. این شورا هفتهای یک بار در وزارت کشور تشکیل میشد و امور اداری آن را اداره سیاسی وزارت خانه مزبور انجام میداد. در سال 1333، اهمیت جلب توریسم خارجی با توجه به جنبههای اقتصادی آن و به منظور تحکیم مبانی حسن تفاهم میان افراد کشورهای مختلف مورد توجه دولت قرار گرفت و اداره امور جهانگردی مجددا در وزارت کشور تشکیل شد. در سال1342، سازمان جلب سیاحان تاسیس گردید که با تهیه و تنظیم برنامههای وسیع اقدامات مؤثری برای توسعه صنعت جهانگردی به عمل آورد. در سال 1354، این سازمان با وزارت اطلاعات وقت ادغام شد و تحت نام وزارت اطلاعات و جهانگردی شروع به کار کرد (پورمهدی، 1396: 42).
توسعه گردشگری به‌عنوان مجموعه فعالیتهای اقتصادی،
تأثیر به‌‌سزایی در تقویت بنیانهای اقتصادی جوامع داشته و نقش آن به‌عنوان منبع جدیدی برای اشتغال، کسب درآمد، دریافتهای مالیاتی بیش‌‌تر، جذب ارز و تقویت زیرساختهای اجتماعی مورد تأیید است (کاظمی، 1390: 1) و توسعه عاملی مهم در جهت رفع فقر، افزایش اشتغال‌زایی و افزایش درآمد برای مردم مناطق روستایی میباشد(Sebele, 2010 :138).
گردشگری میتواند تغییرات فرهنگی و اجتماعی مهمی را در شهرهای میزبان ایجاد نماید و از طریق توزیع درآمد، اشتغال‌زایی، کاهش فقر باعث توسعه و پیشرفت اجتماعی شده و رفاه و سلامت عمومی را ایجاد کند. مقصود از اثرات اجتماعی گردشگری، تغییراتی است که در زندگی افراد جامعه میزبان رخ میدهد و این تغییرات بیش‌‌تر به سبب ارتباط مستقیم ساکنین و گردشگران صورت میگیرد. همچنین مقصود از اثرات فرهنگی، ایجاد تغییرات در آداب و رسوم، هنر و معماری جوامع میزبان در اثر حضور گردشگران است که این نوع تغییرات بلند مدت‌‌تر بوده و در نتیجه میتواند سبب رشد و توسعه فعالیتهای گردشگری شود (مرادپور، 1396: 103). در این میان، رعایت حقوق انسانی و حقوق کار، رضایتمندی جامعه محلی، افزایش امکانات و خدمات در مقاصد گردشگری، تأمین امنیت اجتماعی، ارتقاء کیفیت زندگی و نیز ظرفیتسازی نهادی و... به همراه زیرمجموعههای خود، زمینههای اصلی پایداری اجتماعی را تشکیل میدهند (مهدوی، 1390: 40).
گردشگری شهری شاخهای جدید در مطالعات گردشگری است که از اوایل دهه 1990 با نظریههای آشورث2 وارد ادبیات گردشگری شده است (باقری، 1396: 104). در بسیاری از کشورهای موفق در صنعت گردشگری، شهر پایه و اساس توسعه گردشگری است (حمزه، 1396: 132).
مراکز شهری به علت دارا بودن جاذبههای تاریخی و فرهنگی، غالبا مقاصد گردشگری مهمی محسوب میشوند. گردشگری شهری به‌معنای مسافرت به شهر، با انگیزههای مختلف بر پایه جاذبههای گوناگون، امکانات و تسهیلات شهری که در شخص جذابیت و انگیزه ایجاد میکند، میباشد (مرادپور، 1396: 102).
شهرها با جاذبههای متنوع شامل: موزهها، بناهای یادبود، سالنهای تئاتر، استادیومهای ورزشی، پارکها، شهر بازی، مراکز خرید، مناطق با معماری تاریخی و مکانهایی مربوط به حوادث مهم یا افراد مشهور، جاذب گردشگران بسیاری هستند. بنابراین حجم زیادی از امکانات گردشگری نظیر: محل سکونت، سرو غذا، ارتباطات حمل و نقل و سایر خدمات گردشگری، در شهرها قرار دارند که بازدیدکنندگان از مناطق دیگر و خود شهر، از آن استفاده میکنند (لهسایی، 1394: 24).
اولین کنفرانس جهانی گردشگری پایدار در 8 مه 1995 در مادرید برگزار شد. در مراسم افتتاحیه این کنفرانس، رئیس سازمان جهانی جهانگردی اعلام کرد که آینده جهانگردی بستگی به حفاظت منابع طبیعی و محیط‌های فرهنگی دارد. به اعتقاد صاحب نظران، قدرت گردشگری در اقتصاد جهانی بدین معنی است که این صنعت نقش حساسی در توسعه پایدار ایفا میکند (رستمی، 1390: 27).
سازمان جهانی جهانگردی تعریفی قابل قبول از توسعه پایدار گردشگری ارائه کرده است که در مورد آن اتفاق نظر وجود دارد. از نظر این سازمان، توسعه پایدار گردشگری نوعی از گردشگری است که به مدیریت تمامی منابع منجر گردد، به شیوهای که ضمن رعایت شئونات فرهنگی، فرآیندهای اساسی زیستمحیطی، تنوع عوامل زیستمحیطی و سیستمهای حمایتی حفظ شود (خلجانی، 1393: 50).
دیدگاههای مختلفی درباره توسعه گردشگری وجود دارد. در دیدگاه حمایتی جهانگردی به مثابه یـک صـنعت مولـد کـه یـاری‌‌دهنـده اقتصـاد و توسـعه کشورها است، در نظر گرفته میشود. در دورانـی کـه بـرای اغلـب کشـورها، مسـائل اقتصـادی دارای اهمیـت اسـت و گردشگری، عاملی در جذب منابع خارجی و افزایش قدرت ارزی به شمار می‌‌آیـد، ایـن دیـدگاه طرفـداران بسـیاری دارد. در این نگرش جنبههای اقتصادی گردشگری بسیار با اهمیت تلقی میشود و سیاست‌گذاران، به نقـش مهـم آن در رفع مشکلات اقتصادی کشورها توجه میکنند، دیدگاه حمایتی به توسعه هرچـه بیش‌‌تر تأسیسـات و امکانـات جلـب جهانگرد و گردشگر اهمیت میدهد و از این طریق می‌‌کوشـد مشـکلات اقتصـادی جامعـه را بـه حـداقل برسـاند (غنیپور تفرشی، 1391: 58).
طرفداران دیدگاه نظارتی معتقدند که توسعه گردشگری اگر همراه نظارت‌های دولت نباشد، بـا مبـانی توسعه پایدار وحفظ منابع طبیعی، تاریخی، فرهنگی وانسانی کشورها مغایر خواهد بود. در برخـی از کشـورها، توسـعه ناپایدار گردشگری به منظور مقاصد اقتصادی زود بازده، منجر به تخریب منابع طبیعی و نزول ارزشهای اضـافیشـده بود (مرادپور و همکاران، 1396: 102).
در دیدگاه سازگاری به‌طور تلویحی دخالت دولت در فعالیتهای گردشگری پذیرفته شده بـود. براسـاس ایـن نظریه، دولتها می‌‌کوشیدند تا با انتخاب سیاستهای مناسـب گردشـگری بـرای کشـور خـود، نـوعی سـازگاری و تطبیق میان مصالح جمعی و توسعه گردشگری ایجاد کنند و به‌جای محدود ساختن گردشگری، توسعه آن را با مصالح و منافع کشور هماهنگ سازند (اکبریان رونیزی، 1394: 32).
در دیدگاه دانش‌‌مدار، رویکردهای علمی به گردشگری، جایگزین دیدگاههای صـرفا سیاسـی و اقتصادی شد. در این دیدگاه، تصمیم‌های سیاسی درباره توسعه گردشگری، برمبنای تحقیقات و پژوهشهای علمـی اتخاذ و خط مشیهای منطقی، با توجه به ارزیابی علمی نتایج توسعه گردشگری و توسعه تحقیقـات گردشگری مـورد تأکید بسیار قرار گرفت. براساس همین دیدگاه بودکهرشته جهانگردی به مثابه یک رشته مستقل علمـی در جهـان مطرح شد(غنیپور تفرشی، 1391: 58).
نظریههای توسعه و گردشگری به موازات هم از زمان جنگ جهانی دوم رشد کرده‌اند و نقاط مشترک زیادی دارند. نخستین پژوهش‌ها درباره گردشگری به‌عنوان ابزار توسعه توسط برنامهریزان و اقتصاددانانی انجام شد که برای سازمان‌هایی از قبیل سازمان ملل، بانک جهانی و سازمان مشارکت و توسعه اقتصادی کار می‌‌کردند. طی دهه 1960، گردشگری بنا به ضرورت با توسعه به تعادل رسید که بخشی از الگوی نوسازی به حساب میآید. در همین ارتباط، این باور وجود دارد که گردشگری ارز خارجی و مشاغل را افزایش میدهد و هزینه‌های گردشگری با اثراتی چندبرابر تحریک اقتصاد محلی را به همراه دارد (اکبریان رونیزی، 1394، 47).
در انطباق با الگوی نوسازی، کنفرانس سازمان ملل در مورد مسافرت و گردشگری بینالمللی در سال 1963 تأکید کرد که دولتها باید تأکید بیشتری به گردشگری با توجه به برنامههای توسعه اقتصادی و توافقات تجاری داشته باشند (Smith, 2014: 44).
وابستگی یکی از نظریههای غالب توسعه در پژوهشهای گردشگری است. به ویژه این که با اثرات منفی گردشگری ارتباط دارد. بحث وابستگی و گردشگری توسط پژوهشگران زیادی مورد بررسی قرار گرفته است. مبنای بحث وابستگی در سازمان‌دهی صنعت گردشگری و در ساختار اقتصادی جهان سوم نهفته است.
مولر3 (1979) چنین استدلال کرده که شرکت‌های چند ملیتی به بیکاری در جهان سوم توجه پیدا کرده‌اند. در همین رابطه نیروی کنترل کننده خارجی و یکپارچه در گردشگری بینالمللی باعث ظهور شرکت‌های بزرگ چندملیتی جهان اول شده که خطوط هوایی، فروش‌های عمده تورها و هتل‌های زنجیره‌‌ای را کنترل میکنند. این شرکتها قادرند مؤلفه‌های این صنعت را ایجاد، هماهنگ و بازاریابی کنند و در نهایت به توسعه محصول گردشگری دست یابند (کوهی حبیبی، 1395: 41). در شکل 1، ابعاد و اهداف توسعهپایدار گردشگری را که شامل اقتصاد، تأثیرپذیری و اجتماعی – فرهنگی میباشد با مولفه‌های هرکدام ارائه نموده است.
2 . Ashworth
3. Muller
شکل 1. ابعاد و اهداف توسعه پایدار گردشگری
مأخذ: عزیزی، 1380: 16
هدف اصلی پروژههای گردشگری پایدار شهری توسعه و گسترش چارچوبهای کلی برای شرکای صنعت مابین پژوهشگران، مقامات رسمی شهرها، انجمنهای نماینده و ترقی اشکال نو و ابزارهای حکومت‌های محلی درگیر اصول پایداری و تصمیمگیری مشارکتی است. برداشتن گامهایی چون توسعه اقتصاد پایدار، بهبود بخشیدن به کیفیت خدمات و بالا بردن استانداردهای زندگی شهروندان در تصمیمگیریها، آماده کردن شهروندان برای زندگی در جامعه دانش‌محور، اطلاعرسانی الکترونیک و ارائه خدمات شهرداریها و سایر سازمانها بدون تعطیلی و بدون محدودیت مکانی و غیره از پیش نیازهای دستیابی به گردشگری شهری
پایدار تلقی میگردد (سلطانی،1389: 699).
رویکرد زیربنایی که هم اکنون در برنامهریزی گردشگری و در سایر انواع توسعه به کار میرود، رویکرد رسیدن به توسعه پایدار است. براساس روش توسعه پایدار، منابع طبیعی، فرهنگی و سایر منابع گردشگری برای استفاده مداوم در آینده، باید حفظ شوند و در عین حال، برای جامعه کنونی سودمند و مفید باشند. بنابراین برنامهریزی گردشگری مستلزم تدوین اصولی است که توسعه پایدار گردشگری بر مبنای آنها بنا نهاده شوند (تقوایی، 1390: 40).
شکل 2، فرآیند برنامهریزی استراتژیک توسعه گردشگری را نشان میدهد.
شکل 2. فرآیند برنامهریزی استراتژیک توسعه گردشگری
مأخذ: ابراهیمزاده و همکاران، 1393: 6
پیشینه تحقیق
خدایی و همکار (1390)، نقش گردشگری شهری در توسعه پایدار شهرها را مورد مطالعه قرار دادند. نتایج مطالعه آنها نشان داد که توسعه گردشگری شهری در ایجاد امکانات فرهنگی، مراکز تفریحی، ورزشی، افزایش روابط اجتماعی، مبادلات فرهنگی، ایجاد آگاهی در زمینه حرفه‌ها، تقویت هویت فرهنگی شهر، کاهش میزان مهاجرت، اصلاح ساختار سنی، ایجاد فعالیتهای خدماتی، تنوع اقتصادی، جلوگیری از رکود اقتصادی شهر، نقش مهم را ایفا میکند. عوامل بیان شده، به نوعی زمینه‌ساز توسعه پایدار شهرها میباشند.
مبرهن و همکاران (1396)، تأثیرپذیری اجرایی شدن شاخصهای راهبرد توسعه شهری در مدیریت یکپارچه توسعه گردشگری شهری در شهر چابکسر را مورد مطالعه قرار دادند. طبق نتایج مطالعه آنها، میانگین به‌دست آمده از سنجش امتیاز اجرای شاخصهای CDS در شهر چابکسر (مدیریتی و حکمروایی خوب، بانکی بودن، قابل زندگی بودن، رقابتی بودن)، بالاتر از میانگین معیار بوده است و تدوین راهبرد توسعه شهری (CDS) برای شهر چابکسر و ایجاد هماهنگی بر عناصر تأثیرگذار در سیستم برنامهریزی گردشگری شهر و توجه به نظام مدیریت یکپارچه و کارآمد شهری و گردشگری به همراه ارتقاء سطح مشارکت شهروندان در تهیه و اجرای طرحهای گردشگری الزامی است.
پوراحمد و همکاران (1395)، به تحلیل ظرفیت‌های گردشگری جزیره هرمز با تأکید بر کاربری دانشگاهی و بررسی نقش آن در توسعه گردشگری و رونق اقتصادی و اجتماعی جزیره هرمز پرداختند. آنها در مطالعه خود از تحلیل SWOT برای شناسایی قوت‌ها و ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدها استفاده کردند. نتایج مطالعه آنها نشان داد که وجود دانشگاه بر توسعه اقتصادی و اجتماعی جزیره هرمز تأثیرگذار بوده و توسعه اراضی کاربری دانشگاهی تأثیر زیادی در توسعه گردشگری منطقه خواهد داشت.
مرادپور و همکاران (1396)، تأثیر شاخصهای پیاده‌مداری بر توسعه گردشگری پیاده شهری در شهر خرمآباد را مورد مطالعه قرار دادند. طبق نتایج مطالعه آنها، بین شاخصهای پیاده‌مداری و توسعة گردشگری پیاده شهری رابطه مستقیم و مثبت وجود دارد. شاخصهای امنیت، دسترسی، پویایی و جذابیت، بیش‌‌ترین تاثیر را داشته اند و پیوستگی، تنوع کاربری وراحتی به ترتیب کم‌‌ترین تاثیر را بر توسعه گردشگری شهری در خرمآباد داشتهاند.
برام ویل[1](1997)، تاثیر یک رویداد ورزشی بزرگ به عنوان یک استراتژی توسعه گردشگری پایدار در شهر شفیلد انگلستان را مورد مطالعه قرار داد. او در تحقیق خود به ارتباط اثرات رویدادهای بزرگ ورزشی (سرمایه‌گذاری بازی‌های جهانی دانشجویی) در ترویج سرمایه‌گذاری و توسعه گردشگری پایدار شهری پرداخت و برنامههای راهبردی مورد نیاز جهت راه‌اندازی بازی‌ها و بازسازی آنها در داخل چشم‌انداز توسعه یکپارچه پایدار، را پیشنهاد داد.
هریل5 (2004)، در تحقیقی با عنوان «نگرش ساکنان نسبت به توسعه گردشگری: با پیامدهای برنامهریزی گردشگری» به بررسی نگرش ساکنان نسبت به گردشگری در ارتباط با عوامل اجتماعی و اقتصادی، عوامل مکانی، وابستگی اقتصادی و تیپ‌شناسی ساکنان جامعه با نگرش ساکنان به توسعه گردشگری و دیدگاه دلبستگی به جامعه و تئوری مدل رشد را مورد سنجش قطعی قرار داد. بررسی او نشان داد که برای شروع فرآیند توسعه گردشگری شهری، مشارکت شهروندان در ارتباط با مسائل مربوط به گردشگری و شناسایی مردم موافق یا مخالف با برنامهریزی و توسعه گردشگری در جوامع خود را فراهم کرده‌اند.
کاستلانی و سالا6 (2008)، شاخص عملکرد پایدار برای توسعه سیاست گردشگری را مورد مطالعه قرار داد. او دریافت که توسعه سیاست های گردشگری پایدار میتواند روشی مفید برای تشویق اشکال جدید کسب و کار ، افزایش اشتغال و ارتقاء حفاظت از مناظر باشد. همچنین استفاده از منشور اروپا برای جهانگردی پایدار در مناطق حفاظت شده، یک روش مرجع برای توسعه محلی و امکان مشارکت ذینفعان محلی در تعریف سیاست پایداری است و در بسیاری از موارد، شاخصهای پایداری یکپارچه در یک فرآیند مشارکتی توسعه می‌یابند. او نتیجه گرفت که استفاده از شاخصهای پایداری برای اندازه‌گیری رفاه و توسعه در مقیاس محلی برای ارزیابی تأثیرات کوتاه‌مدت و بلندمدت استراتژی‌های توسعه‌یافته از طریق فرآیند مشارکت منشور اروپا یک راهکار استراتژیک است.
محدوده مورد مطالعه
شهر گلوگاه در شرق استان مازندران واقع شده و شهر گلوگاه با جمعیت 40078 نفر، مرکز آن میباشد. از شمال به خلیج گرگان، از جنوب به جنگل و رشته کوه البرز از غرب به شهرستان بهشهر و از شرق به جرکلباد محدود میشود.
در تقسیمات کشوری این شهرستان دارای دو بخش به نام‌های بخش مرکزی (گلوگاه) با دو دهستان توسکا چشمه و دهستان آزادگان و یک شهر به نام گلوگاه و بخش کلباد با دو دهستان کلباد شرقی و دهستان کلباد غربی میباشد.
شکل 3، موقعیت محدوده مورد مطالعه را بر روی نقشه نشان میدهد که از سازمان مدیریت و برنامهریزی استان مازندران، دریافت شده است.
شکل 3. نقشه موقعیتشهر گلوگاه در استان مازندران و شهرستان گلوگاه
روش انجام پژوهش
پژوهش حاضر، از نوع تحقیقات کاربردی با روش توصیفی - تحلیلی بوده است. جامعه آماری شامل خانوارهای شهرستان گلوگاه، مدیران و گردشگران بودند. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران تعداد 360 نفر تعیین گردید. در انتخاب نمونه‌های تحقیق، از روش نمونهگیری تصادفی طبقه‌ای متناسب با حجم نمونه استفاده شد. داده‌های تحقیق از طریق پرسشنامه محقق‌ساخته براساس مقیاس لیکرت جمع‌آوری گردید. پایایی ابزار با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ، با ضریب 87/0 مورد تائید قرار گرفت.
یافتهها
یافتههای تحقیق در دو بخش گردشگران و جامعه میزبان و یک
بخش، سناریوهای رشد و توسعه گردشگری شهری در شهر گلوگاه، ارائه گردیده است.
الف: گردشگران
اثرات ساختار اقتصادی توسعه پایدار گردشگری شهری
درآزمون تی یک‌طرفه تأثیر ساختار اقتصادی بر توسعه پایدار، سطح معناداری 000/0 و میانگین 3/18 به‌دست آمد. بنابراین تأثیر ساختار اقتصادی بر توسعه پایدار معنادار است.
میانگین به‌دست آمده بالاتر از میانگین مفروض، به این معنا میباشد که توجه به بهبود وضعیت ساختار اقتصادی در رسیدن به توسعه پایدار مؤثر میباشد. اطلاعات دقیق‌تر در جدول 1، ارائه شده است.
جج
جدول1. نتایج آزمون تأثیر ساختار اقتصادی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری شهر گلوگاه از نگاه گردشگران
|
مقدار تی |
ارزش تی |
میانگین |
انحراف معیار |
خطای استاندارد از میانگین |
سطح معناداری |
|
229/53 |
18 |
30/18 |
439/3 |
343/0 |
000/0 |
اثرات ساختارهای اجتماعی، فرهنگی در توسعه پایدار گردشگری شهری
درآزمون تی یک‌طرفه تأثیر ساختار اجتماعی فرهنگی بر توسعه پایدار، سطح معناداری 000/0 و میانگین 45/21 به‌دست آمد. بنابراین تأثیر ساختار اقتصادی بر توسعه پایدار معنادار بوده و با توجه به اینکه میانگین به‌دست آمده بالاتر از میانگین مفروض میباشد. به این معنا که توجه به ساختار اجتماعی فرهنگی در رسیدن به توسعه پایدار شهر گلوگاه مؤثر میباشد (جدول 2).
جدول 2. نتایجآزمون تأثیر ساختارهای اجتماعی، فرهنگی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری، شهر گلوگاه از نگاه گردشگران
|
مقدار تی |
ارزش تی |
میانگین |
انحراف معیار |
خطای استاندارد از میانگین |
سطح معناداری |
|
457/40 |
21 |
45/21 |
213/4 |
421/0 |
000/0 |
[1] . Bramwell
5. Harrill
6. Castellani and Sala
اثرات ساختار محیطی در توسعه پایدار گردشگری شهری
در آزمون تی یک‌طرفه تأثیر ساختار محیطی بر توسعه پایدار، سطح معناداری 000/0 و میانگین 06/15 به‌دست آمد. بنابراینتأثیر ساختار اقتصادی بر توسعه پایدار معنادار بوده و با توجه به میانگین به‌دست آمده بالاتر از میانگین مفروض میباشد و توجه به ساختار محیطی در رسیدن به توسعه پایدار مؤثر میباشد. اطلاعات بیش‌‌تر در جدول 4، ارائه گردیده است.
جدول 3. نتایج آزمون تأثیر ساختار محیطی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری، شهر گلوگاه از نگاه گردشگران
|
مقدار تی |
ارزش تی |
میانگین |
انحراف معیار |
خطای استاندارد از میانگین |
سطح معناداری |
|
387/51 |
15 |
06/15 |
152/2 |
215/0 |
000/0 |
اثرات ساختار نهادی در توسعه پایدار گردشگری شهری
درآزمون تی یک‌طرفه تأثیر ساختار نهادی بر توسعه پایدار، سطح معناداری 000/0 و میانگین 24/16 به‌دست آمد. با توجه به اینکه
میانگین به‌دست آمده بالاتر از میانگین مفروض میباشد، مشخص میشود که اهمیت دادن به ساختار نهادی در رسیدن به توسعه پایدار مؤثر میباشد ( جدول 4).
جدول 4. نتایجآزمون تأثیر ساختار نهادی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری، شهر گلوگاه از نگاه گردشگران
|
مقدار تی |
ارزش تی |
میانگین |
انحراف معیار |
خطای استاندارد از میانگین |
سطح معناداری |
|
097/65 |
15 |
24/16 |
034/2 |
203/0 |
000/0 |
ب) جامعه میزبان
اثرات ساختار اقتصادی در توسعه پایدار گردشگری شهری
در آزمون تی یک‌طرفه تأثیر ساختار اقتصادی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری، سطح معناداری 000/0 و میانگین 14/54 به‌دست آمد. به این معنا تأثیر ساختار اقتصادی در رشد و توسعه پایدار
پایدار گردشگری شهری معنادار بوده و با توجه به اینکه میانگین به‌دست آمده بالاتر از میانگین مفروض میباشد، پس توجه به ساختار اقتصادی در رسیدن به توسعه پایدار گردشگری شهری مؤثر است جدول 5، اطلاعات دقیق‌تر را ارائه داده است.
جدول 5. نتایجآزمون تأثیر ساختار اقتصادی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری، شهر گلوگاه در نظر ساکنان جامعه میزبان
|
مقدار تی |
ارزش تی |
میانگین |
انحراف معیار |
خطای استاندارد از میانگین |
سطح معناداری |
|
33/145 |
45 |
14/54 |
778/6 |
352/0 |
000/0 |
اثرات ساختارهای اجتماعی، فرهنگی در توسعه پایدار گردشگری شهری
در آزمون تی یک‌طرفه تأثیر ساختار اجتماعی- فرهنگی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری، سطح معناداری 000/0 و میانگین 10/58 به‌دست آمد. بنابراین تأثیر ساختار اقتصادی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری معنادار بوده و با توجه به میانگین به‌دست آمده بالاتر از میانگین مفروض میباشد، توجه به ساختار اجتماعی - فرهنگی در رسیدن به توسعه پایدار گردشگری شهری مؤثر میباشد (جدول 6).
جدول6. نتایجآزمون تأثیر ساختارهای اجتماعی، فرهنگی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری، شهر گلوگاه در نظر ساکنان جامعه میزبان
|
مقدار تی |
ارزش تی |
میانگین |
انحراف معیار |
خطای استاندارد از میانگین |
سطح معناداری |
|
86/117 |
51 |
10/58 |
588/8 |
467/0 |
000/0 |
اثرات ساختار محیطی در توسعه پایدار گردشگری شهری
درآزمون تی یک‌طرفه تأثیر ساختار محیطی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری، سطح معناداری 000/0 و میانگین 00/34 به‌دست آمد. بنابراین تأثیر ساختار اقتصادی در رشد و توسعه پایدار
گردشگری شهری معنادار میباشد. میانگین به‌دست آمده، بالاتر از میانگین مفروض میباشد و این نشان میدهد که توجه به ساختار محیطی در رسیدن به توسعه پایدار گردشگری شهری مؤثر میباشد. اطلاعات بیش‌‌تر در جدول 7، ارائه گردیده است.
جدول 7. نتایج آزمون تأثیر ساختار محیطی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری، شهر گلوگاه در نظر ساکنان جامعه میزبان
|
مقدار تی |
ارزش تی |
میانگین |
انحراف معیار |
خطای استاندارد از میانگین |
سطح معناداری |
|
045/109 |
33 |
00/34 |
474/5 |
284/0 |
000/0 |
اثرات ساختار نهادی در توسعه پایدار گردشگری شهری
در آزمون تی یک‌طرفه تأثیر ساختار نهادی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری، سطح معناداری 000/0 و میانگین 36/33 به‌دست آمد. بنابراین تأثیر ساختار اقتصادی در
رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری معنادار است. با توجه به اینکه میانگین به‌دست آمده بالاتر از میانگین مفروض میباشد، میتوان نتیجه گرفت که توجه به ساختار نهادی در رسیدن به توسعه پایدار گردشگری شهری مؤثر میباشد(جدول 8).
جدول 8. نتایجآزمون تأثیر ساختار نهادی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری، شهر گلوگاه در نظر ساکنان جامعه میزبان
|
مقدار تی |
ارزش تی |
میانگین |
انحراف معیار |
خطای استاندارد از میانگین |
سطح معناداری |
|
94/122 |
33 |
36/33 |
756/4 |
247/0 |
000/0 |
تدوین سناریوهای توسعه گردشگری شهری در شهرگلوگاه
ساخت سناریوهای توسعه گردشگری شهر گلوگاه در 7 مرحله اصلی انجام میگیرد که این مراحل به شرح زیر هستند:
- مشخص کردن موضوع اصلی سناریو
- مشخص کردن فاکتورهای کلیدی
- مشخص کردن نیروهای پیشران
- مشخص کردن میزان عدم قطعیت مهم‌ترین نیروهای پیشران و کلیدی
- شناسایی و تعیین منطق سناریو
- داستان سرایی (تدوین سناریو)
- اولویتبندی سناریوها
با توجه به اطلاعات جدول 9، عوامل احتکار و بورس بازی زمین، ضغف و ناکارآمدی ساختار سازمانی گردشگری استان، کمبود فضاهای گردشگری عمومی و خدمات گردشگری نسبت به شهرهای اطراف(توریسم-گریزی)، عدم وجود خدمات متناسب با توان شهر و شهرستان، بالاترین امتیاز تأثیرپذیری و عوامل وابستگی به درآمدهای نفتی و عدم احساس نیاز به درآمد گردشگری، نگاه ارزشی و جهتدار به گردشگری در سند چشم انداز 20 ساله (گردشگری مذهبی)، روابط تیره سیاسی میان ایران و کشورهای غربی، تعامل ناکارآمد ایران با سازمانهای بین المللی گردشگری، بالاترین امتیاز را از نظر میزان تأثیرگذاری بر توسعه گردشگری شهری در شهر گلوگاه ، کسب کرده‌اند.
از میان عوامل مطرح شده، در جدول‌های 9 و 10، 31 عامل کلیدی در سه سطح محلی، منطقهای و ملی و بینالمللی شناسایی شدند. این عوامل به صورت مستقیم و غیرمستقیم از میزان تأثیرگذاری بیشتری در رابطه با توسعه گردشگری شهری، شهر گلوگاه برخوردار هستند و عبارتند از:
1. سطح بینالمللی
- روابط تیره سیاسی ایران با کشورهای غربی؛
- تعامل ناکارآمد ایران با سازمانهای بینالمللی گردشگری؛
- انزوای ایران در فرآیند جهانی شدن.
2. سطح ملی و منطقهای
- نگاه ارزشی و جهتدار به گردشگری در سند چشم‌انداز بیست ساله؛
- وابستگی به درآمد نفتی؛
- دیدگاه سیاسی و دینی ایدئولوژیک نسبت به سیاست‌گذاری گردشگری؛
- سیاستگذاریها و برنامههای دولتی از جمله طرحهای جامع گردشگری؛
- ناکارآمدی ساختار سازمانی گردشگری کشور.
3. سطح محلی
- نبود کارکنان آموزش دیده در بخش گردشگری منطقه؛
- کمبود زیرساخت.
جدول 9. امتیاز میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری عوامل کلیدی با استفاده از نرم‌افزار میک مک
|
شماره |
عوامل |
امتیاز تأثیرگذاری |
امتیاز تأثیرپذیری |
|
1 |
احتکار و بورس بازی زمین |
46 |
69 |
|
2 |
همجواری با دریای خزر و بهره مندی از ساحل مناسب |
50 |
53 |
|
3 |
قرارگیری شهر در مسیر آزادراه شمال و جاده های کناری |
49 |
58 |
|
4 |
گرایش منطقه به سرمایه گذاری در بخش گردشگری |
50 |
51 |
|
5 |
کمبود فضاهای گردشگری عمومی و خدمات گردشگری نسبت به شهرهای اطراف(توریسمگریزی) |
54 |
62 |
|
6 |
عدم وجود خدمات متناسب با توان شهر و شهرستان |
54 |
61 |
|
7 |
فصلی بودن حضور توریست در منطقه |
49 |
58 |
|
8 |
تخریب و زیر ساخت و ساز بردن اراضی زراعی با ارزش وسرسبز داخل و پیرامون شهرها |
49 |
60 |
|
9 |
عدم وجود کاربریهای گردشگری متناسب با نیاز منطقه |
53 |
58 |
|
10 |
ضعف بازاریابی و تبلیغات جاذبههای گردشگری |
59 |
48 |
|
11 |
عدم آگاهی جامعه محلی از منافع گردشگری |
49 |
50 |
|
12 |
عدم مشارکت جامعه محلی در توسعه گردشگری |
52 |
55 |
|
13 |
مهاجرتهای روستا – شهری |
44 |
60 |
|
14 |
خشکسالی و مخاطرات طبیعی |
42 |
58 |
|
15 |
رونق بخش گردشگری شهرستان |
44 |
59 |
|
16 |
ضغف و ناکارآمدی ساختار سازمانی گردشگری استان |
57 |
64 |
|
17 |
نبود کارکنان آموزش دیده در بخش گردشگری منطقه |
61 |
58 |
|
18 |
بهبود شبکه راههای ارتباطی استان |
50 |
56 |
|
19 |
گسترش گردشگری هدایت نشده |
37 |
54 |
|
20 |
افزایش سرمایه گذاریها در مرکز شهرستان |
39 |
54 |
|
21 |
کمبود زیرساختهای لازم در سطح شهرستان و استان |
65 |
56 |
|
22 |
دسترسی به شبکه ریلی |
56 |
58 |
|
23 |
سیاست گذاریها و برنامههای دولتی از جمله طرحهای جامع گردشگری |
72 |
53 |
|
24 |
ناکارآمدی ساختار سازمانی گردشگری کشور |
71 |
52 |
|
25 |
دیدگاه سیاسی و دینی ایدئولوژیک نسبت به سیاست گذاری گردشگری |
73 |
51 |
|
26 |
وابستگی به درآمدهای نفتی و عدم احساس نیاز به درآمد گردشگری |
76 |
57 |
|
27 |
نگاه ارزشی و جهتدار به گردشگری در سند چشم انداز 20 ساله (گردشگری مذهبی) |
79 |
56 |
|
28 |
روابط تیره سیاسی میان ایران و کشورهای غربی |
78 |
51 |
|
29 |
تعامل ناکارآمد ایران با سازمانهای بین المللی گردشگری |
76 |
48 |
|
30 |
انزوای ایران در فرآیند جهانی شدن |
72 |
48 |
|
31 |
عدم امنیت در خاورمیانه و جنگ و درگیری منطقهای |
18 |
48 |
|
|
مجموع |
1724 |
1724 |
جدول 10. نتایج رتبه‌بندی عوامل کلیدی تأثیرگذار و تأثیرپذیر در رابطه با توسعه گردشگری شهر گلوگاه
|
رتبه |
عامل |
تأثیر مستقیم |
عامل |
تأثیرپذیری مستقیم |
عامل |
تأثیر غیر مستقیم |
عامل |
تأثیرپذیری غیرمستقیم |
|
1 |
چشم انداز |
458 |
احتکار |
400 |
چشم انداز |
451 |
احتکار |
398 |
|
2 |
روابط سیاسی |
452 |
ناکارآمدی |
371 |
روابط سیاس |
451 |
ناکارآمدی |
373 |
|
3 |
نفت |
440 |
کمبود |
359 |
تعامل |
439 |
کمبود |
358 |
|
4 |
تعامل |
440 |
خدمات |
353 |
نفت |
433 |
خدمات |
351 |
|
5 |
ایدئولوژی |
423 |
تخریب |
343 |
ایدئولوژی |
417 |
تخریب |
347 |
|
6 |
طرحهای جامع |
417 |
مهاجرت |
348 |
ساختار ساز |
399 |
مهاجرت |
346 |
|
7 |
انزوا |
417 |
رونق |
342 |
انزوا |
398 |
رونق |
341 |
|
8 |
ساختار ساز |
411 |
آزادراه شم |
336 |
طرحهای جام |
396 |
کارکنان |
338 |
|
9 |
زیرساخت |
377 |
فصلی |
336 |
زیرساخت |
366 |
فصلی |
355 |
|
10 |
کارکنان |
353 |
گردشگری |
336 |
کارکنان |
351 |
مخاطرات |
334 |
|
11 |
بازاریابی |
342 |
مخاطرات |
336 |
بازاریابی |
339 |
گردشگری |
334 |
|
12 |
ناکارآمدی |
330 |
کارکنان |
36 |
ناکارآمدی |
335 |
شبکه ریلی |
333 |
|
13 |
شبکه ریلی |
324 |
شبکه ریلی |
336 |
شبکه ریلی |
320 |
آزادراه |
333 |
|
14 |
کمبود |
313 |
نفت |
330 |
کمبود |
320 |
نفت |
333 |
|
15 |
خدمات |
313 |
شبکه راه |
324 |
خدمات |
320 |
زیرساخت |
327 |
|
16 |
گردشگری |
307 |
زیرساخت |
324 |
گردشگری |
310 |
چشم انداز |
324 |
|
17 |
عدم مشارکت |
301 |
چشم انداز |
324 |
عدم مشارکت |
303 |
شبکه راه |
323 |
|
18 |
همجواری |
290 |
عدم مشارکت |
319 |
سرمایه گذار |
299 |
عدم مشارکت |
318 |
|
19 |
سرمایه گذار |
290 |
هدایت نشده |
313 |
همجواری |
295 |
شهرستان |
314 |
|
20 |
شبکه راه |
290 |
شهرستان |
313 |
فصلی |
292 |
هدایت نشده |
311 |
|
21 |
آزادراه |
284 |
همجواری |
307 |
تخریب |
292 |
طرحهای جامع |
309 |
|
22 |
فصلی |
284 |
طرحهای جامع |
307 |
آزادراه |
291 |
همجواری |
308 |
|
23 |
تخریب |
284 |
ساختار ساز |
301 |
عدم آگاهی |
287 |
ساختار سازمانی |
305 |
|
24 |
عدم آگاهی |
284 |
سرمایه گذار |
295 |
شبکه راه |
286 |
ایدئولوژی |
301 |
|
25 |
احتکار |
266 |
ایدئولوژی |
295 |
احتکار |
275 |
روابط سیاس |
296 |
|
26 |
مهاجرت |
255 |
روابط سیاس |
295 |
مهاجرت |
261 |
سرمایه گذار |
295 |
|
27 |
رونق |
255 |
عدم آگاهی |
290 |
رونق |
259 |
عدم آگاهی |
286 |
|
28 |
مخاطرات |
243 |
بازاریابی |
278 |
مخاطرات |
244 |
انزوا |
280 |
|
29 |
شهرستان |
226 |
تعامل |
278 |
شهرستان |
231 |
تعامل |
279 |
|
30 |
هدایت نشده |
214 |
انزوا |
278 |
هدایت نشده |
215 |
امنیت |
278 |
|
31 |
امنیت |
104 |
امنیت |
278 |
امنیت |
109 |
بازاریابی |
278 |
جج
طبقهبندی مهم‌ترین عوامل کلیدی و نیروهای پیشران براساس تأثیر و عدم قطعیت
این مرحله شامل طبقهبندی عوامل کلیدی و روندهای پیشران براساس دو معیار است:
اول) درجه اهمیت برای موفقیت موضوع یا تصمیم اصلی که در گام اول شناسایی شده است؛
دوم) درجه عدم قطعیت احاطه کننده آن عوامل و روندها.
عدم قطعیت (میزان پیش‌بینی‌ناپذیر بودن تحولات و نتایج آینده)
در این مرحله با استفاده از ماتریس تأثیر و عدم قطعیت مهم‌ترین نیروهای پیش‌رانی را مشخص خواهیم کرد که هم از میزان تأثیرگذاری بالایی برخوردار باشند و هم درجه عدم قطعیت آنها نیز بالا باشد. برای این کار با تهیه پرسشنامه و استفاده از نظر کارشناسان و متخصصین برنامهریزی و مدیریت گردشگری میزان و درجه تأثیر و عدم قطعیت مهم‌ترین عوامل کلیدی و نیروهای پیشران مشخص شد.
یافتهها، نشان دادند که عوامل سیاسی (نگاه ارزشی و جهتدار به گردشگری در سند چشم انداز20 ساله، انزوای ایران در فرآیند جهانی شدن)، شرایط اقتصادی(وابستگی به درآمدهای نفتی و عدم احساس نیاز به درآمد گردشگری)و کمبود زیرساختهای لازم در سطح شهرستان و استان به‌عنوان مهم‌ترین نیروهای پیشران در وضعیت آینده گردشگری شهر گلوگاه نقش مؤثرتری دارند. در جدول 11، میزان عدم قطعیت و سطح تأثیر هر یک از عوامل نشان داده شده است.
جدول11. میزان عدم قطعیت و سطح تأثیر عوامل کلیدی و پیش‌رانها
|
میزان عدم قطعیت |
بالا |
متوسط |
پایین |
|
|
1. روابط تیره سیاسی ایران با کشورهای غربی 2. تعامل ناکار آمد ایران با سازمان های بین المللی گردشگری 3. انزوای ایران در فرایند جهانی شدن |
1. نگاه ارزشی و جهت دار به گردشگری در سند چشم انداز بیست ساله 2. وابستگی به درآمد نفتی 3. دیدگاه سیاسی و دینی ایدئولوژیک نسبت به سیاست گذاری گردشگری |
|
|
|
1. سیاست گذاریهای برنامههای دولتی از جمله طرحهای جامع گردشگری 2. ناکارامدی ساختار سازمانی گردشگری کشور 3. کمبود زیر ساخت |
|
|
|
1. نبود کارکنان آموزش دیده در بخش گردشگری منطقه |
|
|
ج
جدول12، وضعیت نیروهای پیشران در قالب سناریوهای مشخص شده در جدول 11 را نشان میدهد. این نیروها، نیروهایی هستند که عوامل کلیدی را در توسعه گردشگری شهر گلوگاه در
سطح کلان تحت تأثیر قرار میدهند و رفتار متفاوت این نیروها در آینده باعث خواهد شد که توسعه گردشگری شهری، شهر گلوگاه به شکلهای گوناگون و متفاوتی از رشد مواجه شود.
ج
جدول 12. وضعیت نیروهای پیشران در سه سناریو متفاوت
|
ردیف |
سناریو
نیروهای پیشران |
سناریو 1 |
سناریو 2 |
سناریو 3 |
|
1 |
نگاه ارزشی و جهتدار به گردشگری در سند چشم انداز 20 ساله |
از بین رفتن نگاه ارزشی و جهتدار به گردشگری |
کاهش یافتن نگاه ارزشی و جهتدار به گردشگری در حد متوسط |
شدت یافتن نگاه ارزشی و جهتدار به گردشگری در سند چشم‌انداز 20 ساله |
|
2 |
انزوای ایران در فرآیند جهانی شدن |
بهبود روابط و موقعیت ایران در فرآیند جهانی شدن |
فراهم شدن زمینه ارتباطات جهانی |
انزوای بیش‌‌تر ایران در فرآیند جهانی شدن |
|
3 |
وابستگی به درآمدهای نفتی و عدم احساس نیاز به درآمد گردشگری |
عدم وابستگی رانتی و افزایش سهم گردشگری در اقتصاد |
کم‌‌تر شدن وابستگی رانتی و افزایش سهم گردشگری در اقتصاد |
افزایش وابستگی به درآمدهای نفتی و عدم احساس نیاز به درآمد گردشگری |
|
4 |
کمبود زیرساختهای لازم در سطح شهرستان و استان |
تأمین بهینه زیرساختهای لازم در سطح شهرستان و استان |
تلاش در راستای تأمین متوسط زیرساختهای لازم در سطح شهرستان و استان |
کمبود زیرساختهای لازم در سطح شهرستان و استان و عدم رسیدگی به بهبود آن |
انتخاب منطق سناریوها
مهم‌ترین نیروهای پیشران در توسعه گردشگری شهرگلوگاه در سطح کلان، عوامل سیاسی (نگاه ارزشی و جهت دار به گردشگری در سند چشم انداز 20 ساله، انزوای ایران در فرآیند جهانی شدن )، شرایط اقتصادی(وابستگی به درآمدهای نفتی و عدم احساس نیاز به درآمد گردشگری) و کمبود زیرساختهای لازم در سطح شهرستان و استان بودند که در دراز مدت می‌توانند به‌عنوان نیروهای اصلی در چگونگی رشد گردشگری شهر گلوگاه تأثیرگذار باشند. در رابطه با ساخت و تشریح سناریوها دو موضوع اصلی یعنی چگونگی و میزان تأثیرگذاری نیروهای پیشران بر موضوع اصلی سناریو که همان توسعه گردشگری شهر گلوگاه با در نظر گرفتن رفتار متفاوت نیروهای پیشران در آینده و چگونگی رشد و توسعه گردشگری و الگوهای احتمالی رشد و توسعه گردشگری شهری در این شهر، در نظر گرفته شد.
سناریوی اول: توسعه گردشگری شهری هماهنگ با معیارهای توسعه پایدار
تا اواخر دهه 1970 در بسیاری از مناطق و کشورها، گردشگری به‌عنوان یک فعالیت طلایی بدون دود، فعالیتی که منافع بیشتری را با منابع مالی کم‌‌تر به‌دست میآورد و در طول یک دوره کوتاه مدت خطرات ناچیزی برای جامعه انسانی و طبیعت به وجود میآورد، مطرح بود. بعدها فعالیت گردشگری و دولتها به چالش کشیده شدند و به منظور بازساخت چارچوب معمول توسعه گردشگری به شکلی که الزامات و استانداردهای جدید طرفداران محیط زیست و پایداری یک سطح بهینه از منافع اقتصادی اجتماعی را تأمین کند، تحت فشار قرار گرفتند و پارادایم سنتی توسعه به سمت توسعه گردشگری پایدار تغییر جهت داد. این نوع توسعه راهی جدید برای حوزههای در حال توسعه فراهم میکند که ارتباطی همپیوند میان گردشگری و محیط فیزیکی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی احاطهکننده آن برقرار میکند. در این سناریو نیروهای پیشران در توسعه گردشگری شهری، شهرگلوگاه بر عوامل کلیدی در سطح محلی و محدوده شهر و شهرستان تأثیر میگذارند و سیاستهای توسعه گردشگری در راستای اهداف پایداری محیط زیستی تدوین میگردد و از رشد لجام گسیخته و تخریب زمینهای کشاورزی و باغات پیرامون شهر جلوگیری میشود.
سناریوی دوم: توسعه گردشگری شهری با همان روند کنونی
در این سناریو نیروهای پیشران که شامل شرایط اقتصادی و در این سناریو نیروهای پیشران که شامل شرایط اقتصادی و تصمیمات
سیاسی در منطقه میباشند به همان روند گذشته و حال به صورت غیر متعادل در سطح ناحیه و شهرستان بر عوامل کلیدی همچون جمعیت، مهاجرتهای روستا– شهری، بازار زمین، مدیریت گردشگری و دیگر عوامل تأثیر میگذارند. در صورت تداوم شرایط فعلی، مدیریت گردشگری با مشکل روبه‌رو خواهد شد و به صورت ارگانیک و بدون برنامه توسعه خواهد یافت. در این سناریو گردشگری شهرگلوگاه به صورت روال حاضر توسعه مییابد و تغییر چندانی در رویکرد نسبت به گردشگری شهری رخ نمیدهد.
سناریوی سوم: توسعه گردشگری شهری به صورت لجام گسیخته و پراکنده
این سناریو بدترین حالت پیش‌بینی شده برای توسعه گردشگری شهرگلوگاه خواهد بود که به تبع شرایط و رویدادها در سطح ملی، منطقهای روال عادی خود را از دست داده و زمینه توسعه گردشگری به حداقل خود میرسد.
بحث و نتیجهگیری
هدف از مطالعه حاضر، تحلیل ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، محیطی و نهادی در رشد و توسعه گردشگری شهری گلوگاه بوده است که به روش پیمایش اجرا گردید.
شهر گلوگاه، از جمله فضاهای جغرافیایی است که با وجود توانهای بالقوه زیاد دارای توسعهای ناهمگون میباشد. مدیریت و برنامهریزی راهبردی رشد و توسعه گردشگری شهر گلوگاه در درازمدت نیازمند رویکردی نوین است که برنامهریزی سناریو یکی از ابزارها و روشهای جدید در برنامهریزی راهبردی است که در برنامهریزیهای بلندمدت و در شرایط عدم قطعیت کارآیی بیشتری دارد. نتایج تحقیق، به ترتیب از بررسی تأثیر ساختار اقتصادی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری، اثرات ساختارهای اجتماعی، فرهنگی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری، اثرات ساختار محیطی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری، اثرات ساختار نهادی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری با میانگین واقعی30/18، 45/21، 06/14، 24/16 نشان از اثرگذاری همه متغیرها در رشد و توسعه گردشگری در شهر گلوگاه داشتند. همچنین در این پژوهش معیارهای سنجش توسعه گردشگری در شهر گلوگاه در قالب چهار مؤلفه نهادی، اجتماعی– فرهنگی، اقتصادی و محیطی مورد مطالعه قرار گرفت و امتیاز هر یک از آنها در میزان تأثیری که بر گردشگری محدوده مورد مطالعه داشتهاند، براساس مقیاس لیکرت سنجیده شد. سپس با استفاده از آزمون تی یک‌طرفه با توجه به زیرمعیارهای موجود اثرگذاری آنها مورد سنجش قرار گرفت و در نهایت سناریوهای توسعه گردشگری گلوگاه با توجه به وضعیت بهینه، ادامه وضع موجود و شرایط بحرانی و بدتر شدن شرایط ارائه گردید.
یافتههای پژوهش در بخش گردشگران و جامعه میزبان نشان داد که ابعاد چهارگانه مورد بررسی در پژوهش در ارتباط با توسعه پایدار گردشگری رابطه معناداری دارند و اثرات ساختار اجتماعی - فرهنگی، اقتصادی، کالبدی و نهادی در رشد و توسعه پایدار گردشگری شهری تاثیرگذار میباشد.
در نهایت با استفاده از خروجی‌های مدل میک مک، سناریوهای توسعه گردشگری گلوگاه شامل «توسعه گردشگری شهری با همان روند کنونی، توسعه گردشگری شهری هماهنگ با معیارهای توسعه پایدار و توسعه گردشگری شهری با همان روند کنونی» ارائه گردید.
در سناریوی اول، راهی جدید برای حوزههای در حال توسعه فراهم میگردد که ارتباطی همپیوند میان گردشگری و محیط فیزیکی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی احاطه کننده آن برقرار میکند. در این سناریو نیروهای پیشران در توسعه گردشگری شهر گلوگاه بر عوامل کلیدی در سطح محلی و محدوده شهر و شهرستان تأثیر میگذارند و سیاستهای توسعه گردشگری در راستای اهداف پایداری محیط زیستی تدوین خواهد شد و از رشد لجام گسیخته در زمینهای کشاورزی و باغات پیرامون شهر و تخریب آنها جلوگیری به‌عمل میآید.
سناریوی دوم، توسعه گردشگری شهری با همان روند کنونی است که در آن، گردشگری شهر گلوگاه با روال فعلی توسعه مییابد و تغییر چندانی در وضعیت توسعه گردشگری شهری رخ نمیدهد.
سناریوی سوم توسعه گردشگری شهری به صورت لجام گسیخته و پراکنده است که بدترین حالت پیش‌بینی شده برای توسعه گردشگری شهر گلوگاه خواهد بود. در این زمینه توسعه گردشگری به حداقل خود میرسد. بنابراین برای دست یافتن به توسعه گردشگری پایدار، باید شرایط برای ارتقای وضعیت در راستای پیشبرد سناریوی اول باشد و کنار گذاشتن نگاه ارزشی و جهتدار به گردشگری، بهبود روابط و موقعیت ایران در فرآیند جهانی شدن، عدم وابستگی به رانت و افزایش سهم گردشگری در اقتصاد و تأمین زیرساختهای لازم در سطح شهرستان و استان زمینه‌ساز دستیابی به سناریوی اول خواهند بود که در برنامهریزی گردشگری پایدار گلوگاه باید مدنظر قرار گیرند. نتایج مطالعات پیشین و رویکردهای توسعه پایدار گردشگری نیز نشان دادهاند که یک شهر سالم و توسعه‌یافته با فراهم نمودن ساختارهای لازم، میتواند زمینه جذب بهتر و بیش‌‌تر گردشگر و بهرهمندی از مزایای اقتصادی آنرا فراهم نماید.
راهکارها
ü تأمین بهینه زیرساختهای لازم در سطح شهرستان گلوگاه؛
ü ساماندهی و بالا بردن سطح کیفی تسهیلات کالبدی؛
ü جلوگیری از رشد لجام گسیخته در زمینهای کشاورزی و باغات پیرامون شهر گلوگاه؛
ü جلوگیری تخریب اراضی زراعی با ارزش و سرسبز داخل و پیرامون شهر گلوگاه؛
ü جلوگیری از توسعه فیزیکی ناموزون شهر و تخریب جاذبههای اکوتوریستی شهر و تهدیدات زیستمحیطی؛
ü تهیه و پخش برنامههای اطلاعرسانی جهانگردی در معرفی منطقه به گردشگران؛
ü شناسایی و حفظ و معرفی گونههای گیاهی و جانوری متنوع شهرستان و جذب گردشگران علاقهمند در این زمینه؛
ü توسعه فعالیتهای گردشگری فرهنگی و تاریخی، به دلیل وجود جاذبههای تاریخی و فرهنگی فراوان در منطقه؛
ü تقویت شبکههای درون منطقهای با تأکید بر راههای روستایی و برقراری ارتباطات لازم بین سطوح خدماتی مختلف.
)
