با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ارزیابی محیط زیست ایران

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانشیار، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

چکیده

مطالعه حاضر با هدف ارزیابی میزان تحقق سیاست‌‌های شهر سالم براساس نیازهای محلی و منطقهای در استان خراسان جنوبی اجرا گردید تحقیق از نظر ماهیت، توصیفی و تحلیلی بوده است داده­های مورد نیاز از سرشماری­های عمومی، نمونه­گیری مرکز آمار و 300 خانوار نمونه از 11 شهرستان استان، گردآوری گردید. شاخص‌‌های بهداشتی، اجتماعی، سکونتی منطقه، در این مطالعه مورد ارزیابی قرار گرفتند. برای تحلیل اطلاعات از SPSS و ArcView استفاده شد. نوآوری تحقیق در استفاده از شاخص های متنوع و اولویت دادن به‌شاخص‌های بهداشت و سلامت بوده است. نتایج نشان داد که خراسان جنوبی در شمار یکی از محروم­ترین استان­های کشور می‌باشد و امکانات اندک، در بخش­های محدودی متمرکز شده و سایر مناطق در شرایط نامطلوبی به‌سر می­برند. این مناطق علاوه بر آن که فقیرترین گروه­های جمعیتی را در خود جای داده­اند، اغلب با مناطق مرزی همجوار بوده و بیش‌تر در معرض آلودگی­های ویروسی و میکروبی شایع در کشورهای افغانستان و پاکستان قرار دارند.
 

تازه های تحقیق

نوآوری تحقیق در استفاده از شاخص های متنوع و اولویت دادن به‌شاخص‌های بهداشت و سلامت بوده است

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Assessing the Realization of Healthy City Policies Based on Local and Regional Needs, Case Study: South Khorasan Province

نویسنده [English]

  • Rostam Saberifar

SaberifarAssociate Professor, Dept. of Geography and Urban Planning, Payame Noor University, Tehran, Iran.

چکیده [English]

The aim of this study was to evaluate the implementation of healthy city policies based on local and regional needs in South Khorasan province. The type of research was descriptive and analytical, which was conducted in terms of conditions and the realization of the idea of ​​a healthy city in South Khorasan province, using health, social and residential indicators. The required data were obtained from general censuses, sampling of the Statistics Center and 300 sample households from 11 cities of the province. SPSS and ArcView software were used to analyze the data. The innovation of the research has been in using various indicators and giving priority to health indicators. The results showed that South Khorasan is one of the most deprived provinces and few facilities are concentrated in limited areas while other areas are in unfavorable conditions. In addition to being the poorest population groups, these areas are often adjacent to border areas and are more prone to common viral and microbial contamination in Afghanistan and Pakistan.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Evaluation
  • Healthy City
  • Health
  • Housing
  • Population
  • South Khorasan Province

مقدمه

یکی از مشخصات ویژه شهرنشینی در عهد کنونی، وجود آلودگی گسترده و فقدان بهداشت مناسب است (Prasad, 2015: 238) و این درحالی است که دست‌یابی به‌سلامت و بهداشت مناسب شهرها به‌عنوان مؤثرین و زیربنایی­ترین عامل در دست‌یابی به ‌سایر پیشرفت­ها در این زمینه قلمداد گردیده (محمد­زاده­ اصل، 1389: 85).

با وجود آن‌که برای دست‌یابی به‌این هدف مهم، سال­ها پیش سازمان بهداشت جهانی پروژه «شهر سالم» را مطرح نمود. اما بررسی­ها نشان می‌دهند که تلاش­های صورت گرفته، نتایج دلخواه را به‌همراه نداشته است (احمدی، 1385: 2).

در ایران نیز افرادی چون صابری‌فر (1391)، لطفی و همکاران (1391)، فرهادی (1389)، زیاری و همکاران (1389)، انصاری و محمدی (1394) در بسط مبانی نظری این حوزه تلاش‌های ارزشمندی را به ‌انجام رسانده‌اند. اما اغلب افرادی که در این عرصه به ‌مطالعه پرداخته‌اند، بیش‌تر به ‌ابعاد کلی و عمومی موضوع توجه داشته و مؤلفه‌هایی چون عدالت و توزیع عادلانه این شرایط را مدنظر قرار نداده‌اند. این در حالی است که در اغلب مناطق و نواحی جغرافیایی که افراد از سطح قابل قبولی از درآمد و آموزش برخوردار می‌باشند، اولویت‌های بهداشتی و درمانی خود را به‌نحوی تهیه و تنظیم می‌کنند که مشکل حادی، سلامتی و زندگی اجتماعی و فردی آن‌ها را تهدید نکند. اما مناطق فقیر و کم‌تر توسعه‌یافته که برای تأمین مایحتاج اولیه، یعنی خوراک و پوشاک در مضیقه هستند، تا زمانی‌که نتوانسته‌اند این نیازها را برآورده سازند، به‌سوی نیازهای بهداشتی و درمانی نخواهند رفت. به‌همین دلیل، شناسایی این‌گونه مناطق و برنامه‌ریزی برای تأمین حداقل نیازها می‌تواند ضمن کمک به‌تأمین عدالت اجتماعی و فضایی مناطق مختلف کشور، سایر مناطق کشور و گروه‌های درآمدی بالاتر را نیز از نظر سرایت انواع بیماری‌ها و اپیدمی‌های قابل پیش‌بینی، مصون نگه دارد.

در عرف و حتی آموزه‌های دینی، امنیت و سلامت به‌عنوان دو مقوله و نعمت غیرقابل جایگزین تعریف شده و همیشه در ردیف‌های اول اولویت‌های انسانی قلمداد شده‌ است. با توجه به‌این که تأمین امنیت در شرایط کنونی و به‌خصوص سطوح ملی تا حد لازم مورد بحث و گفتگو قرار گرفته‌ است. بررسی و تحقیق در ارتباط با سلامت نیز دغدغه‌ای است که اغلب محافل علمی و دانشگاهی به‌آن رغبت نشان می‌دهند.

 از آن‌جا که در پروژه شهر سالم، بهبود سلامت ساکنان شهری، به‌ویژه ساکنین کم‌درآمد، از طریق بهبود شرایط زندگی و خدمات بهداشتی درمانی بهتر، اولویت اصلی را به‌خود اختصاص داده بود، سؤال اصلی این است که در این تلاش­ها، وضعیت این گروه
(به‌عنوان گروه هدف)، چه تحولی پیدا نموده است؟ سؤالی که می‌تواند یکی از چالش­های اساسی وضعیت کنونی جهان و به‌ویژه کشورهای جهان سومی، از جمله ایران را به‌خوبی در معرض قضاوت قرار دهد. در همین ر استا و به‌منظور دست‌یابی به‌این هدف مهم، بررسی حاضر در نظر دارد، شرایط استان خراسان جنوبی را به‌عنوان یکی از عقب‌مانده­ترین استان­ها از نظر معیارهای شهر سالم، مورد مطالعه قرار داده و شناسایی نماید که آیا حداقل، امکانات تخصیص یافته به‌این مناطق، به‌صورت متعادل و براساس رویکردهای عدالت­گرا توزیع گردیده و یا فقط به‌گروه خاص و شهرهای محدود، تخصیص داده شده است؟

 

مبانی نظری

چارچوب نظری

قریب به‌30 سال از زمانی که دهل[1] برای اولین‌بار واژه شهر سالم را به‌کاربرد، می­گذرد (احمدی، 1385: 5). متعاقب آن در سال ۱۹۸۴، طی کنفرانسی تحت عنوان «ماورای خدمات اولیه بهداشتی» در کانادا، اولین جرقه شهر سالم و پایدار زده شد. دو سال بعد در سال ۱۹۸۶، موضوع شهر سالم از سوی سازمان بهداشت جهانی به‌عنوان یک حرکت و خیزش جهانی مطرح گردید. در طی این مدت، تحقیقات و بررسی­های متعددی در این ارتباط صورت گرفته است (WHO, 2015: 14). همچنین مقالات و کتاب‌‌های متعددی در این ارتباط منتشر شده و اکنون نیز رو به‌ازدیاد است (Prasad, 2015: 238).

 موضوعات و اهداف این تلاش­ها، اگرچه در ظاهر متفاوت و متنوع به‌نظر می­رسند؛ اما تقریبا همگی آن­ها در ارتباط با تأمین شرایط و منابع اساسی برای حفظ و بهبود سلامت افراد اجتماع، اشتراک نظر دارند. نمونه این تلاش‌ها را می‌توان در کانادا یافت که سعی داشت عواملی چون صلح، سرپناه، آموزش، غذا، درآمد، اکوسیستم پایدار، منابع پایدار، عدالت اجتماعی و برابری حقوق را نیز در اصول اساسی پروژه شهر سالم وارد نماید (Duhl, 1999: 7).

همچنین در این ارتباط، فعال­ترین نهاد، سازمان بهداشت جهانی است که همواره سعی دارد سلامت را در دستور کار تصمیم‌گیرندگان در شهرها قرار دهد (WHO, 2002: 1).

بعدها افرادی چون تاکانو و ناکامورا[2]، در زمینه تحلیل سطوح سلامت و شاخص­های گوناگون زیست‌محیطی برای پروژه­ شهر سالم و گدس و همکاران[3]، در مورد سیستم پشتیبانی سلامت اجتماعی برای برنامه­ریزی شهرهای سالم و ...، آثار ارزشمندی را خلق نمودند.

ایده­ شهر سالم در ایران نیز پس از برگزاری کنفرانس شهرهای سالم در مصر (1990)، مطرح شد. فرآیند عملیات ابتدایی این پروژه، به‌عنوان یک مدل در کوی 13 آبان، در منطقه 20 شهرداری تهران آغاز گردید.

سال 1375، سال بسیار مهمی برای برنامه شهر سالم در ایران بود و در طی آن، برنامه شهر سالم، به‌طور وسیعی در ایران بسط یافت و در همین سال هیئت وزیران، استقرار شورای هماهنگی ملی شهرهای سالم[4] را تصویب نمود.

بنا به گزارش سازمان بهداشت جهانی در 2010، نزدیک به‌50 درصد جمعیت جهان در شهرها زندگی می­کنند و انتظار می­رود تا سال 2050 این مقدار به‌حدود 70 درصد برسد. پیگیری آن در سطوح شهری بسیار جدی تلقی می­گردد. در تعریف این سازمان، شهر سالم شهری است که مردم را در دست‌یابی به ‌پتانسیل کامل خود قادر می­سازد (Awofeso, 2003: 222).

شهر سالم، ویژگی‌هایی مثل مسکن مناسب، اکوسیستم پایدار، اجتماعات متعادل، مشارکت عمومی بالا، دسترسی به ‌نیازهای اساسی برای همه، دسترسی به‌طیف گسترده­ای از تجربیات، امکانات اقتصادی متنوع، وضعیت سلامت بالا و ... را در خود دارد (Duhl; sanchez, 1999: 23). این شرایط برای محققین دیگر نیز، دسترسی به‌آب آشامیدنی سالم، سیستم دفع بهداشتی فاضلاب، دسترسی به ‌مسکن مناسب و شخصی، تسهیلاتی چون گاز، برق، اتاق کافی، فقدان بیماری و ... اساسی تلقی شده است (Goli et al., 2011: 463).

نکته مهم­تر آن است که به‌جای شهر سالم می­توان از سلامتی شهر نیز سخن گفت. بر این اساس، سلامت شهری دارای دو معنای کاملا متفاوت است:

1. سلامت سکونتگاه شهری، یعنی این سکونتگاه از نظر اجتماعی و زیست‌محیطی کارکرد لازم و بهینه را دار است یا خیر؟

2. سلامت جمعیت انسانی که در داخل این اکوسیستم زندگی و فعالیت می­کنند.

مفهوم اخیر را می­توان به‌شکل دیگری نیز در نظر گرفت و آن این که مراقبت­های بهداشتی و تندرستی تا ‌چه میزان مورد توجه قرار دارد؟

به طور کلی، در جنبش شهرهای سالم این موارد بیش‌تر مورد

تأکید است:

1.شهرها بستری برای توسعه راهبردهای کلانی هستند که  از آن طریق می­توان بهداشت و سلامتی را ارتقاء بخشید و

روابط و تعاملات انسانی را بهبود و ترمیم نمود.

2.شهرها ظرفیت­های بی­بدیلی دارند که به‌واسطه آن، می‌توان انسان­های سالم و مولد را به‌وجود آورد و در نهایت امر از طریق آن‌‌ها، شهرهای سالم را پایه­گذاری نمود.

با مدنظر قرار دادن تمامی مفاهیم مورد اشاره، از دیدگاه محافل جهانی و مسئولین، شاخص­هایی که برای تعیین شهر سالم و یا سلامتی شهر به‌کار می­روند، عبارتند از: شرایط جمعیتی، نظارت عمومی، محیط طبیعی و ساخته ­شده مناسب، دسترسی به ‌فرصت‌های آموزشی و اقتصادی، ایمنی و امنیت، حمایت، انسجام اجتماعی و برابری جنسیتی، سلامت و کیفیت مواد غذایی، دسترسی به ‌مراقبت­های اولیه با کیفیت مطلوب، پوشش جهانی شهرها، آمادگی برای شرایط اضطراری بهداشتی، پیامدهای بهداشتی شامل بیماری­های عفونی، بیماری­های غیرواگیردار از جمله: آسم، بیماری‌های قلبی و دیابت، صدمات و خشونت ناشی از حوادث جاده‌ای، قتل و خود­کشی (WHO, 2010: 13- 29).

 

پیشینه پژوهش

قدمی و همکاران (1389)، در تحقیقی با عنوان «بررسی تطبیقی شاخص­های شهر سالم در مقیاس ملی و جهانی در نقاط شهری ایران و کشورهای توسعه یافته»، 29 شاخص را مورد مطالعه قرار دادند که اغلب آن‌ها از نوع جمعیت‌شناختی بوده و مجموعه متنوعی از نرخ سواد، بعد خانوار، اشتغال و وضعیت ازدواج را شامل می­شد.

محمدزاده ­اصل و همکاران (1389)، به رتبه­بندی شاخص‌های رفاه شهری مناطق مختلف شهر تهران، به بررسی و تببین سلامت شهری و شاخص های شهر سالم پرداختند و آن‌ها را در قالب ابعاد اجتماعی و فیزیکی ارائه دادند.

محمودی­نژاد و همکاران (1386)، در پژوهشی تحت عنوان «تعامل دستور کار 21 و فرآیند تحقق­پذیری شهر سالم با ارائه راهکارها و پیشنهادهایی در شرایط معاصر ایران»، برای شهرهای سالم خصایص متعددی را معرفی نموده و مفهوم پایداری در ابعاد گوناگون اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را به‌عنوان متغیر در بررسی خود استفاده نمودند.

ستارزاده (1388)، شاخص­های جمعیتی مسکن ایران در سال 1385، را مورد مطالعه قرار داد. او در تحقیق خود، فقط به ‌شاخص­های جمعیت و کیفیت مسکن و محیط مسکونی اشاره کرده است.

لشکری (1377)، در تحقیق خود با عنوان «شاخص­های رفاه اجتماعی» به ‌رفاه، دسترسی به‌ امکانات بهداشتی، درمانی و هزینه­های سبد بهداشتی خانوار اشاره داشته و بیش‌تر بر بخش بهزیستی و مراقبت­های مربوط به ‌آن تأکید می­کند.

حیدری‌‌فرد (1385)، مصرف سیگار و زیان‌های ناشی از آن‌را مورد بررسی قرار داد. تنها یکی از ابعاد مربوط به ‌سلامتی یعنی مصرف مواد دخانی را در کانون توجه قرار داده است و محیط سالم را مکانی تلقی می­کند که افراد شرایط استعمال مواد مضر را پیدا نکنند.

 

روش انجام پژوهش

مطالعه حاضر با روش توصیفی - تحلیلی اجرا گردید. ابتدا با استفاده از شاخص­های استاندارد و متداول در این زمینه، وضعیت استانخراسان جنوبی در بین استان­های کشور مورد ارزیابی قرار گرفت و این استان به‌عنوان یکی از محروم­ترین استان‌ها در این ارتباط شناخته شد.

در همین راستا، این فرض مطرح شد که احتمالا اندک تسهیلات موجود هم، به‌جای توزیع متناسب، در بخش یا بخش‌هایی از این پهنه جغرافیایی متمرکز شده­ است. به‌همین منظور، شرایط شهرستان­های استان از نظر توزیع عادلانه حداقل امکانات و اعتبارات، در کانون توجه قرار گرفته و به‌صورت عمقی بررسی شد.

شاخص‌های تحقیق از مبانی نظری تحقیق استخراج گردید و با توجه به ازدیاد شاخص‌های مرتبط با شهر سالم و محدودیت‌های پژوهش، در این تحقیق تنها از 17 شاخص در قالب سه گروه بهداشتی، اجتماعی و سکونتی که در اغلب تحقیقات جهانی و ملی مورد بهره­برداری قرار گرفته بود، استفاده شد. شاخص­های بررسی شده در تحقیق در جدول 1، ارائه شده است.

 

جدول 1. شاخص­های مورد استفاده در تعیین شهرهای سالم و قابل زندگی در استان خراسان جنوبی

نام شاخص

واحد اندازه­گیری

توضیحات

طبقه

فضای قابل سکونت

تسهیلات مسکن

آب لوله کشی، برق، تلفن ثابت و گاز لوله­کشی

مسکونی

تراکم در واحد مسکونی

تعداد خانوار در واحد

شاخص خانوار در واحد مسکونی، ضریب اشغال واحد مسکونی

مسکونی

ساختار کالبدی مسکن

دوام واحد مسکونی

مصالح به‌کار رفته(چوب، خشت، یا اسکلت فلزی، بتون و ...)

مسکونی

­نحوه­ی تصرف مسکن

مالکیت مسکونی

مالکیت یا اجاره عرصه و اعیان و تصرف در برابر خدمت و ...

مسکونی

رشد جمعیت

افزایش سالیانه

درصد رشد جمعیت برای کلیه گروه های سنی

اجتماعی

میزان سواد

سطح سواد

درصد افراد بالاتر از 6 سال فاقد سواد خواندن و نوشتن.

اجتماعی

بیکاری

درصد بیکاران

درصد افراد در سنین کار و در جستجوی شغل.

اجتماعی

طلاق

در هزار

تعداد افراد متراکه کرده در هر هزار نفر

اجتماعی

نرخ خام تولد

در هزار

تعداد کودکان زنده­ی به‌دنیا آمده به‌ازای هر هزارنفر جمعیت

اجتماعی

فضای سبز

متر مربع برای هر نفر

تقسیم مقدار خالص فضای سبز بر جمعیت ساکن در شهر

اجتماعی

معلولیت

درده هزارنفر

افراد با بهره­ی‏ هوشی، تکلم و ...پایین­نر از متوسط همسالان خود

بهداشتی

امکانات پزشکی

تخت و پزشک

تعداد پزشکان و تعداد تخت بیمارستانی به‌ازای هر هزار نفر

بهداشتی

هزینه­های بهداشتی

درصد از هزینه کل

هزینه­ی بهداشت خانوار از کل هزینه­ی غیر خوراکی

بهداشتی

دسترسی به‌آب سالم

درصد برخورداری

مدیریت و تأمین آب سالم و کافی

بهداشتی

هزینه­های دخانی

درصد از هزینه کل

هزینه­ی مصرف دخانیات از کل هزینه­ی خوراکی خانوار

بهداشتی

مرگ و میر کودکان

در هزار تولد

نرخ مرگ و میر کودکان به‌نسبت هر هزار تولد

بهداشتی

امنیت غدایی

درصد از هزینه کل

درصد هزینه­ی مصرف گوشت و لبنیات از کل هزینه­های خوراکی

بهداشتی

میزان پوشش بیمه­ای

درصد پوشش

درصد افرادی که زیر پوشش خدمات بیمه ای مختلف هستند

بهداشتی

مأخذ: قدمی و همکاران، 1389: 14؛ محمدزاده­اصل و همکاران، 1389: 89؛ محمودی­نژاد و همکاران، 1386: 7؛ ستارزاده، 1388: 57؛ لشکری، 1377: 217؛       حیدری فرد، 1385: 49؛ شکوری، 1383: 138.

 

 

داده­های مورد نیاز این بررسی از سه روش کاملا متفاوت گردآوری شدند.به‌این صورت که از داده‌های سرشماری عمومی نفوس و  مسکن سال 1385، بررسی نمونه­ای مرکز آمار ایران در سال 1392 و بررسی نمونه­ای محقق در سال 1393 با حجم نمونه­



1. Duhl           

[2] .Takano and Nakamura

[3] .Gudes et al

 

 

 

 

 

 

2. National Healthy Cities Coordinating Council

 

 مورد از خانوارهای ساکن در شهرستان­های استان خراسان جنوبی (برای تمامی مراکز بخش) به‌دست آمد.

با توجه به این‌که قبلا تحقیقی در ارتباط با وضعیت اقتصادی و اجتماعی خانوارها در این استان صورت نگرفته بود، برای تعیین این حجم نمونه، از فرمول کوکران برای جمعیت‌های پنهان (جامعه آماری با تعداد نامعین) استفاده گردید تا بتواند معرف جامعه مورد بررسی باشد.

در بررسی نمونه­ای وضعیت شاخص­های مورد نظر به‌صورت میزان فاصله باحد مطلوب در نظر گرفته شد. به‌عبارت دیگر، شهرستان­هایی که عدد و گام کم‌تری به‌خود اختصاص داده­اند، از نظر دسترسی به‌شاخص­های مورد نظر، وضعیت بهتری داشته و زمان کم‌تری برای رسیدن به‌شهر سالم، نیاز دارند.

جمع‌‌آوری منابع، در مواردی که آمار و اطلاعات از موارد در دسترس، قابل استخراج نبود، از طریق نهادهای مسئول در سطح شهرستان (بخش­های مختلف) و یا استان اخذ گردید.

در این مطالعه برای تحلیل آماری داده‌ها از نرم‌افزار SPSS، جهت استخراج نتایج  و تبدیل آن‌ها به نقشه، از نرم‌افزار جغرافیایی
Arcview، استفاده شد.

 

محدوده مورد مطالعه

استان خراسان جنوبی، در شرق ایران و بین مدار جغرفیایی 30 درجه و 31 دقیقه تا 35 درجه و 8 دقیقه عرض شمالی از خط استوا و 55 درجه و 24 دقیقه تا 60 درجه و 57 دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته­ است که براساس مصوبه مجلس شورای اسلامی در سال 1383، ایجاد گردید. این استان، از شمال به‌ استان خراسان رضوی، از جنوب به‌ استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان و از غرب به‌ استان‌های یزد، سمنان، اصفهان و از شرق به ‌طول 331 کیلومتر دارای مرز مشترک با کشور افغانستان (ایالت فراه) محدود شده­ است.

این استان با وسعتی حدود 150800 کیلومترمربع، حدود 9 درصد از مساحت کل کشور را به‌خود اختصاص داده­ است و براساس آخرین تقسیمات کشوری در پایان سال 1392، استان خراسان جنوبی دارای 11 شهرستان، 28 نقطه شهری، 25 بخش و 61 دهستان است (شکل 1).

 

 

 

 

شکل 1. موقعیت استان خراسان جنوبی در ایران و شهرستان­های این استان

 

 

 

 

 

یافته­ها

نمونه‌های تحقیق، شامل 189 نفر مرد و 111 نفر زن سرپرست خانوارهای ساکن در شهرهای استان خراسان جنوبی با میانگین سنی 35 سال که همگی باسواد بودند. همچنین نمونه‌های تحقیق، بیش از 15 سال، سابقه سکونت­ در شهرهای مورد مطالعه را داشتند.

 

بررسی شاخص‌‌های شهر سالم در نقاط شهری استان خراسان جنوبی

مسکن مناسب و با کیفیت

طبق آمار و اطلاعات موجود، استان خراسان جنوبی از نظر شاخص مسکن مناسب و با کیفیت، در بین استان­های کشور در رتبه­های آخر قرار گرفته­ است و تنها یک درصد واحدهای آن دارای اغلب
 تسهیلات لازم بوده­اند. این شرایط برای شهرهای بیرجند، طبس و فردوس و بخش‌های مرکزی هر شهرستان، به‌ترتیب 75، 63 و 61 درصد بوده­ است.

 

دوام واحدهای مسکونی

طبق اطلاعات مرکز آمار ایران (1385)، با وجود آن‌که شهرهای استان خراسان جنوبی از نظر دوام واحدهای مسکونی در شمار نامناسب­ترین استان­ها طبقه­بندی نمی‌شوند؛ اما اغلب شهرهای غیراصلی این استان، از جمله بشرویه، سرایان، سربیشه و حاجی‌آباد شرایط مناسبی نداشته و در مجموع تعداد مساکن با دوام آن­ها اعدادی بین 10 تا 21 درصد را نشان می­دهند.

 

 

جدول 2. درصد واحدهای مسکونی در نقاط شهری بر اساس نوع مصالح مورد استفاده

نوع مصالح

1375

1385

1390

آجر و آهن و یا سنگ و آهن

15/53

16/60

24/62

خشت و گل

75/7

30/11

14/16

بلوک سیمانی

43/0

44/0

11/0

آجر و چوب یا سنگ و چوب

41/0

39/0

39/0

خشت و چوب

29/0

18/0

10/0

تمام چوب

01/0

02/0

01/0

سایر یا اظهار نشده

87/37

51/27

01/21

                                                                 

 

نحوه تصرف واحد مسکونی

در ارتباط با نحوه تصرف واحد مسکونی بررسی­های صورت گرفته نشان داد که وضعیت استان خراسان جنوبی در حد متعالی قرار داشته (جدول 3) و در واقع، ردیف­های میانی فهرست مرکز آمار ایران (1385)، را به‌خود اختصاص داده­ است.

علاوه بر آن، شرایط شهرهای غیراصلی، بسیار بهتر از شهرهای بیرجند و طبس بوده­ است و به‌طور متوسط بیش از 75 درصد خانوارها مالک واحد مسکونی محسوب می‌شوند.

 

جدول 3. درصد نحوه تصرف واحد مسکونی در

 استان خراسان جنوبی در سه سرشماری مختلف

نوع تصرف

سال

استان

شهری

روستایی

ملکی

1390

81/71

68/61

05/84

1385

37/71

62/61

76/81

1375

80/80

75/69

02/88

استیجاری

1390

37/19

60/29

02/7

1385

86/15

37/26

66/4

1375

04/11

50/21

20/4

رایگان یا در برابر خدمت

1390

85/7

71/7

01/8

1385

96/7

37/7

58/8

1375

25/7

86/7

85/6

 

دسترسی به‌ امکانات

اطلاعات به‌دست آمده، نشان داد که وضعیت شهرهای اصلی استان یعنی بیرجند، قاین و فردوس در این میان نسبتا مناسب است و شهرهای حاجی­آباد، سربیشه و سرایان جزو گروه‌های کم‌برخورار قلمداد می‌شوند. به‌طوری‌که تنها نزدیک به ‌20 درصد از سهم هزینه­ خوراکی به‌مصرف گوشت و لبنیات باتوجه به‌کل هزینه­های خوراکی اختصاص داشته­ است.

 

رشد جمعیت

بررسی شاخص رشد جمعیت نشان داد که استان خراسان جنوبی با اختصاص رشد بیش از 4 درصد در شمار استان­هایی قرار دارد که بالاترین رشد جمعیت را به‌خود اختصاص داده­ است. نرخ این شاخص در شهرستان­های کوچک مانند سرایان، بشرویه و حاجی‌آباد بیش از سایر شهرها بوده­ است.

 

شاخص ­سوادی

شاخص ­سواد، از شاخص­های اساسی شهر سالم، محسوب می‌شود. بررسی نرخ بی­سوادی در استان خراسان جنوبی نشان داد که با وجود نرخ بی­سوادی بالاتر از 10 درصد، این استان هنوز در ردیف‌های ابتدایی این فهرست قرار ندارد و وضعیت نگران کننده‌ای را نشان نمی­دهد. اما شهرهای کم­برخوردار همچنان با نرخ­های

 بی‌سوادی در حد 20 و بالاتر در ردیف­های اول قرار دارند.

 

بیکاری

طبق اطلاعات مرکز آمار ایران (1385)، میزان بیکاری در استان خراسان جنوبی به‌دلیل غلبه مشاغل کشاورزی و دامداری، در حد یک بحران قلمداد نمی­شود.  اما وضعیت شهرهایی که از این‌‌گونه مشاغل بیش‌تر دور شده­اند، نگران کننده­تر به‌نظر می‌رسد. به‌طوری‌که مشاهده نرخ بیکاری بیش از 20 درصد در شهرهای بزرگ استان و از جمله بیرجند چندان عجیب به‌نظر نمی­رسد.

 

وجود انواع معلولیت­ها

بررسی شاخص انواع معلولیت­ها به این دلیل اهمیت دارد که رابطه بین معلولیت و رفاه اجتماعی به‌اثبات رسیده­ است.

طبق اطلاعات به دست آمده از مرکز آمار ایران (1385)، استان خراسان جنوبی، از نظر رتبه کشوری با اختصاص شاخص 90/1 در شمار نامناسب­ترین استان­های کشور تلقی می‌شود. اما بررسی­های تفصیلی­تر نشان می‌‌دهد که این وضعیت در مرکز استان (شهر بیرجند)، نامناسب­تر از سایر نقاط می­باشد و در رتبه‌های بعدی، طبس، فردوس، قاین و نهبندان قرار دارند.

 

بهداشت و درمان

در بررسی شاخص تعداد پزشکان و تخت­های در اختیار، مشخص گردید که اگرچه شرایط این استان از نظر برخورداری از نظر تعداد پزشک به‌ازای هر هزار نفر تاحدی مطلوب به‌نظر می­رسد. اما این شرایط در ارتباط با تعداد تخت­های بیمارستانی با شاخص 9/1 چندان مطلوب نیست. این در حالی است که تعداد مراجعین و دلایل
مراجعه مردم به‌این بیمارستان­ها همانند سایر نقاط کشور می­باشد.

شرایط بهداشت و درمان و تخت­های در اختیار،برای شهرستان­های درمیان، حاجی‌آباد و سربیشه بسیار نامناسب­تر است و اغلب امکانات به ‌شهرهای اصلی و مرکز استان یعنی طبس، قاین و بیرجند اختصاص یافته­ است (جدول 4).

 

جدول 4. توزیع برخی از امکانات بهداشتی و درمانی در

شهرستان­های استان خراسان جنوبی

شهرستان

آزمایشگاه

داروخانه

پرتونگاری

توانبخشی

بیرجند

٢٥

٤٤

١٤

٤٦

درمیان

٩

١١

١

٠

سرایان

٥

٦

١

١

سربیشه

٥

٨

١

١

قائنات

١٨

٢٢

٢

٥

نهبندان

9

12

1

5

فردوس

٩

١١

٢

١١

بشرویه

4

7

1

5

خوسف

5

6

0

0

زیرکوه

6

7

0

0

طبس

10

16

4

10

 

در ارتباط با هزینه­های بهداشتی خانوار نسبت به‌کل هزینه غیر خوراکی مشخص گردید که استان خراسان جنوبی اگر چه در ردیف­های آخر این فهرست قرار ندارد، اما نزدیکی آن به‌بخش‌های انتهایی نشان می­دهد که شرایط چندان مناسبی نداشته و این شرایط برای شهرستان­های درمیان، سربیشه و بشرویه نامناسب­تر از سایر شهرها است.  به‌طوری‌که در این شهرستان­ها، متوسط اعلام شده در حد 14 درصد بوده­ است (جدول 5).

 

جدول 5. هزینه های بهداشتی و درمانی از جمع کل هزینه خانوار و هزینه های خوراکی

جمع کل هزینه­ها

هزینه­های خوراکی

هزینه­های بهداشتی و درمانی

تعداد خانوارها

شهرستان

1052522434

48981425

4595683

120

بیرجند

103513875

52989521

3052119

84

درمیان

86870079

47548658

3458806

72

سربیشه

108829459

52610000

3435061

132

قاین

101080949

53240031

3372000

78

نهبندان

105269934

51534413

3304667

48

سرایان

119958212

55441392

3261000

48

فردوس

121924570

57944467

2895222

36

بشرویه

129722327

59259493

4323689

90

طبس

                                                                                     

 

برخورداری از آب سالم

برخورداری از آب سالم یکی از شاخص­های مهم رفاه و یکی از

مؤثرترین روش­ها در ارتقاء سطح بهزیستی و بهداشت است و پایین بودن این شاخص نشان‌دهنده­ عدم کفایت خدمات زیربنایی

 عمومی می‌باشد.

اطلاعات به‌دست آمده نشان داد که وضعیت برخورداری از آب سالم در استان خراسان جنوبی تا حدودی قابل قبول بوده است. البته این شرایط هرچه از شهرهای بیرجند، فردوس، طبس، قاین و نهبندان دورتر می­شود، نگران کننده­تر به‌نظر می­رسد و بدترین شرایط در این ارتباط مربوط به‌شهرهای حاجی‌آباد و درمیان است.

 

هزینه مصرف دخانیات

براساس اطلاعات به‌دست آمده، استان خراسان جنوبی در زمینه هزینه مصرف دخانیات نسبت به‌کل هزینه خوراکی خانوار رتبه نسبتا مناسبی کسب کرده است و فقط 7/0 درصد از کل هزینه خانوار، به‌مصرف دخانیات رسیده و این شرایط برای شهرهای کوچک­تر و دور افتاده­تر، بسیار کم‌تر می­باشد.

 

وضعیت طلاق

یکی دیگر از شاخص­های مورد بررسی وضعیت طلاق شهرهای استان خراسان جنوبی بود. براساس اطلاعات به‌دست آمده، این استان با ثبت نرخ 11/1 طلاق، در شمار استان­هایی قرار دارد که کم‌ترین نرخ طلاق را به‌خود اختصاص داده­اند. این شرایط برای شهرهای درمیان، سربیشه و فردوس با شاخص کم‌تر از 1، بسیار مناسب­تر بوده­ است.

 

دسترسی به ‌فضای سبز

شاخص دسترسی به‌فضای سبز که براساس متر مربع برای هر نفر مشخص می­گردد، یکی از شاخص­هایی است که توسط بسیاری از اندیشمندان به‌عنوان یکی از معیارهای اصلی شهر سالم قلمداد شده­ است.

استان خراسان جنوبی از نظر دسترسی به این شاخص، از جایگاه بسیار بالایی برخوردار می­باشد، اما این شرایط به‌دلیل وجود نخلستان­های بزرگی است که اساسا در ارتباط با تأمین عملکردهای فضای سبز شرایط چندان مناسبی ندارد. در این شاخص، شهرهای سرایان، سربیشه و درمیان شرایط نامناسب‌تری را نشان می­دهند. به‌طوری که سرانه فضای سبز در آن‌ها گاهی به‌کم‌تر از 5 متر می‌رسد.

 

نرخ خام تولد

شاخص مهم دیگر، نرخ خام تولد می­باشد. یکی از مسائل مهم در مورد دست‌یابی به‌شهر سالم، تأمین امکانات و تسهیلات همسان با افزایش متقاضیان این خدمات است. زیرا با افزایش تعداد افراد متقاضی امکانات بهداشتی و درمانی و ثابت بودن این امکانات، شرایط

شرایط بهداشتی و درمانی مناطق جغرافیایی رو به ‌وخامت می‌گذارد.

نرخ خام تولد در استان خراسان جنوبی بیش از 20 است و با توجه به‌این شرایط، این استان در شمار یکی از استان­هایی قرار می‌گیرد که شرایط نامناسبی در این زمینه دارد. در این میان شهرستان­های بیرجند، طبس، قاین و فردوس با ارائه شاخص‌هایی در حد 14 تا 16 در شمار شهرهای دارای بالاترین نرخ خام تولد در شهرهای کشور قرار می­گیرند. در حالی که شهرهای مرزی و کم‌تر توسعه­ یافته استان مثل حاجی­آباد نرخ‌هایی در حد 30 را نشان می‌دهند.

 

جدول 6. متولدین ثبت شده بر حسب جنس در

نقاط شهری استان خراسان جنوبی

شرح

استان

نقاط شهری

شهرستان

پسر و دختر

پسر

دختر

پسر و دختر

پسر

دختر

بیرجند

6722

3462

3261

5307

2720

2587

درمیان

1212

593

619

390

186

204

سرایان

641

332

309

445

235

210

سربیشه

795

422

373

255

137

118

قائنات

2486

1265

1221

1304

662

642

نهبندان

1070

531

539

541

253

288

فردوس

1034

526

508

845

433

412

بشرویه

561

299

262

475

255

220

خوسف

338

165

173

126

57

69

زیرکوه

820

431

389

194

103

91

طبس

1751

881

870

1194

592

602

جمع

17430

8906

8524

11076

5633

5443

 

یکی دیگر از شاخص­هایی که در گروه زاد و ولد قرار می‌گیرد، نرخ مرگ و میر کودکان یعنی تعداد کودک فوت ­شده در هر هزار نفر که بستگی کامل و مستقیمی به‌امکانات بهداشتی و درمانی دارد.

بر اساس آمارهای موجود، این نرخ برای کل استان حدود 20 است که وقتی توزیع و پراکنش وضعیت آن مورد بررسی قرار می­گیرد، بازهم عدم تعادل منطقه­ای و ناحیه­ای به‌خوبی مشهود می‌‌شود. به‌طوری که شهرهای بیرجند و قاین با نرخ­هایی کم‌تر از 10 در ردیف­های اول و درمیان، سربیشه و حاجی­آباد با کسب رتبه­های آخر، نرخ­های بالاتر از 20 را به‌خود اختصاص می­دهند.

جدول 8، میانگین سطح دسترسی به ‌شهرهای سالم با توجه به

متغیرهای زمینه‌ای تحقیق را نشان می‌دهد.

طبق نتایج به‌دست آمده:

- مناطقی که قبل از ایجاد استان جدید، به ‌سطح شهرستان ارتقاء یافته بودند، شرایط بهتری نسبت به ‌آن‌هایی دارند که بعد از

تأسیس استان به ‌این مرحله رسیده بودند.

- نوع اشتغال در سطح دسترسی به ‌شهرهای سالم، تأثیر معناداری

ندارد. اما وضعیت اقتصادی و منابع تولیدی، میزان دسترسی به‌

خدمات را ارتقاء می­بخشد.

- وجود افراد بومی شهرستان­ها و بخش­ها در پست­های
 کلیدی استان، از عوامل ارتقاء‌ دهنده وضعیت سلامت شهری و وجود شهرهای سالم بوده‌اند.

- بین قدمت تأسیس شهرستان و شهرهای سالم رابطه معنادار مشاهده شد.

- همچنین، سطح سواد نیز با ارتقاء سطح دسترسی به ‌شهرهای سالم، رابطه معنادار داشته است. به‌طوری‌که بین فاصله از مرکز استان و دسترسی به‌ شاخص­های شهر سالم، رابطه معکوس مشاهده گردید به این معنا که با فاصله گرفتن از مرکز استان، دسترسی به‌امکانات بهداشتی و ... کاهش می‌یابد.

 

 

جدول 8. میانگین سطح دسترسی به‌شهرهای سالم با توجه به‌متغیرهای زمینه­ای

شرح

 

میانگین

فاصله اطمینان

سطح معنی داری

قدمت تاسیس

قبل انقلاب

63/5

99/3

021/0

بعد انقلاب

83/5

51/4

021/0

بعد تاسیس استان

73/5

45/5

021/0

وضعیت اقتصادی

مناسب

99/5

98/3

003/0

نامناسب

88/7

85/4

003/0

وضعیت سواد

بالا

01/6

87/3

012/0

پایین

99/6

23/4

012/0

پست­های کلیدی

مناسب

01/5

01/5

012/0

نامناسب

99/6

89/6

012/0

اشتغال

صنعتی

02/7

96/4

879/0

غیر صنعتی

89/7

21/5

879/0

 

 

اطلاعات جدول 9، نتایج آزمون همبستگی پیرسون را در بین شاخص‌های شهر سالم با متغیرهای پیوند سیاسی، ارتباط اجتماعی، انسجام قومی، فاصله تا بیرجند، میزان درآمد و بعد خانوار، نشان می‌دهد.

 با توجه به اطلاعات به‌دست آمده بین ارتباط اجتماعی، میزان درآمد و بعد خانوار با شاخص‌های شهر سالم، سطح معناداری بالاتر از 05/0، به دست آمده بنابراین رابطه معنادار وجود ندارد. اما بین پیوند سیاسی، انسجام قومی و فاصله تا بیرجند با شاخص‌های شهر سالم، سطح معناداری پایین‌تر از 05/0 بوده و رابطه معنادار می‌باشد. همچنین متغیرهای پیوند سیاسی و انسجام قومی، بالاترین میزان همبستگی را با شاخص‌های شهرسالم در
استان خراسان جنوبی داشته‌اند.

 

جدول 9. نتایج آزمون ضریب همبستگی بین

 شاخص­های شهر سالم و سایر متغیرهای مستقل

نوع متغیر

میانگین

انحراف معیار

ضریب همبستگی

سطح معنی داری

پیوند سیاسی

00/3

77/0

169/0-

001/0

ارتباط اجتماعی

89/2

57/0

111/0-

061/0

انسجام قومی

01/3

81/0

199/0-

001/0

فاصله تا بیرجند

1/75

92/15

189/0

013/0

میزان درآمد

15/1400

3/230

111/0

489/0

بعد خانوار

01/4

23/2

38/0

556/0

 

جدول 10، دسته­بندی نهایی نقاط شهری استان خراسان جنوبی  را براساس برخورداری از شهر سالم نشان می­دهد. همان‌طور که

ملاحظه می‌‌شود، شهرهای درمیان، خوسف وزیرکوه، با فاصله چشم‌گیری،کم برخوردارترین نقاط شهری استان هستند.

 

جدول 10. رتبه­بندی شهرستان­های(بر اساس مراکز بخش) استان خراسان جنوبی از نظر شاخص­های شهرسالم

نقاط شهری سالم

شاخص کلی

نقاط شهری نیمه سالم

شاخص کلی

نقاط شهری ناسالم

شاخص کلی

بیرجند

3/11

نهبندان

9/10

درمیان

1/8

طبس

2/11

سرایان

7/10

خوسف

9/7

قاین

1/11

سربیشه

5/10

زیر کوه

1/7

فردوس

0/11

بشریه

1/10

 

 

 

شکل2، وضعیت شاخص سلامت در بخش‌های مختلف استان خراسان جنوبی را نشان می‌دهد. همان‌طور که ملاحظه می‌شود، نقاط شهری که به‌ مراقبت‌های بهداشتی بیش‌تر نیاز دارند و معمولا در نقاط آسیب‌پذیر (نقاط مرکزی و حاشیه­ای) قرار گرفته‌اند، از وضعیت نامناسب­تری برخوردار بوده و این امر نشانگر آن است     که مسئله عدالت، در  توزیع فضایی خدمات و امکانات مدنظر قرار­

نگرفته و نقاطی که از قدیم شرایط نامناسب­تری داشته­اند، همچنان محرومیت قبلی را دارند و به‌دلیل دوری از مرکز، نزدیکی به‌ نقاط پرخطر (کشورهای افغانستان و پاکستان) و همچنین دسترسی کم به سطوح تغذیه­ای و بهداشتی لازم، نیاز بسیار اساسی­تری به ‌این‌گونه خدمات، دارند.

 

 
   

 

 

 

 

شکل 2. رتبه­بندی شهرها به تفکیک بخش براساس شاخص‌های تحقیق

 

 

 

بحث و نتیجه­گیری

هدف از مطالعه حاضر، ارزیابی میزان تحقق سیاست‌‌های شهر سالم

براساس نیازهای محلی و منطقه‌ای بود که در استان خراسان

جنوبی اجرا گردید. در میان پارادایم‌های مرتبط با توسعه پایدار، مقوله شهر سالم جمله مفاهیمی است که ارتباط تنگاتنگی با عدالت و مساوات برقرار نموده است؛ زیرا اصولا ایده شهر سالم، در قلب تفکر توسعه پایدار قرار دارد که با محوریت بهبود وضعیت محیطی، سلامت زیست، کیفیت زندگی بشری و ... پا به عرصه وجود گذاشت.

در واقع، رویکرد توسعه پایدار بود که در اواخر قرن بیستم موضوع شهر سالم را از طریق سازمان جهانی بهداشت به دولت‌ها معرفی نمود. تفکری که اصل و اساس آن بر همکاری میان‌بخشی و مشارکت مردمی در زمینه دست‌یابی به شهری سالم و عاری از آلودگی و خطرات، قرار داشت.

شهر سالم، محیطی است که به‌طور دائم سیاست‌‌های عمومی خود را توسعه می‌بخشد و چشم‌اندازهای سلامت محوری چون محیط فیزیکی و سلامت و رفاه، تأمین نیازهای اساسی، اقتصاد شهری زنده، نوآوری و پویا، دسترسی به تجارب و منابع در سطح وسیع برای همه، تشویق جامعه برای ارتباط با میراث فرهنگی، داشتن حداقل سطح مناسب از بهداشت عمومی و خدمات درمانی، داشتن ساختار شهری مناسب و ... را در خود جای می‌دهد. اما دستیابی به این هدف مهم و اساسی به راحتی ممکن نیست. در نتیجه، تمام کشورها دائما در پی سنجش جهت‌گیری‌های توسعه خود هستند تا بدانند به این هدف مهم دست یافته‌اند و یا خیر. در مطالعه حاضر نیز با استفاده از رویکردهای مطرح و پیشینه مطالعاتی، 17 شاخص اصلی در قالب سه گروه بهداشتی، اجتماعی و سکونتی استخراج و مورد ارزیابی قرار گرفتند.

براساس شاخص­های تعیین­ شده در این بررسی، استان خراسان جنوبی در بین 31 استان کشور با قرار­گیری در رتبه بیست و نهم، یکی از استان­هایی است که وضعیت بسیار نامناسبی دارد. این یافته با نتایج رحیمی و پازند (1396)، همراستا می‌باشد. در مطالعه آن‌ها نیز، استان خراسان جنوبی به‌همراه ایلام و چند استان دیگر، در ردیف­های آخر جدول رده­بندی استان­های کشور براساس شاخص شهرهای سالم، قرار گرفته­ است.

یافته اساسی دیگر این بررسی آن بود که حتی معدود امکانات موجود هم از توزیع مناسبی برخوردار نبوده و اغلب در مرکز استان و شهرهای عمده تمرکز یافته­ است. مشکلی که در اغلب استان­ها

مطرح بوده و در تحقیقات متعددی مورد تأیید قرار گرفته­ است.

مسلم است که با تمرکز اغلب امکانات و تسهیلات در شهرهای

اساسی و عمده، شرایط استان در برخی از نقاط بحرانی تلقی شده

و نیازمند مداخله سریع و بدون وقفه مسئولین می‌باشد.

به‌همین دلیل، مهم­ترین نکته­ای که این تحقیق بر آن تأکید داشت آن بود که باید رعایت عدالت بین شهرستان، بخش­ها و دهستان­ها به ‌جد مورد پیگیری قرار گیرد و از تمرکز این تسهیلات در مناطق خاص جلوگیری شود. این یافته، با نتایج سایر بررسی­ها که بر حساسیت مراقبت­های بهداشتی در این مناطق تأکید داشته­اند، هماهنگ می­باشد.

یافته­های دیگر تحقیق نشان داد که ساکنین شهرها و بخش­های مختلف استان از وجود این بی­عدالتی آگاه بوده و به‌عوامل و زمینه­هایی اشاره دارند که می­تواند به ‌کشمکش­های درونی نیز منجر گردد. به‌عنوان مثال، مطابق نتایج ارائه شده، افراد مورد پرسش اعتقاد دارند که امکانات و زیرساخت­های بهداشتی و ... عمدتا به‌شهرهایی اختصاص یافته­ است که با تأسیس استان خراسان جنوبی هماهنگی و موافقت داشته­اند و شهرستان­هایی که با این روند هماهنگی نداشته­اند، مورد ظلم مضاعف قرار گرفته­اند. به‌این معنا که نه تنها این شهرستان­ها در دسترسی به ‌امکانات عقب­تر از سایر شهرستان­ها هستند، بلکه به‌دلیل نداشتن افراد بومی در پست­های کلیدی، ابزاری برای رفع این تبعیض­ها هم در اختیار ندارند. علاوه بر آن، شکاف قومی و مذهبی استان نیز به‌نوعی در این بررسی خود را نشان داد. به‌طوری که به‌اعتقاد نمونه‌های تحقیق، شهرستان­هایی که هماهنگی بیش‌تری با مرکز استان (بیرجند) دارند، تسهیلات افزون­تری را دریافت کرده­اند.

با وجود آن‌که محدودیت­های مختلف، از جمله در زمان نبودن داده­ها و فقدان سیستم­های آماری کارآمد، تنگناهای اساسی را برای اجرای این تحقیق به‌وجود ­آورده و امکان تحلیل­های عمیق و فنی را از محقق گرفته بود، اما با استفاده از ابزارهای جایگزین، به‌نحوی عمل شد که این ضعف، نتایج اصلی را تحت‌الشعاع قرار ندهد. به‌همین دلیل، اهداف اصلی این تحقیق که نشان دادن ضعف­های اساسی در پیگیری سیاست‌های تحقق شهر­ سالم در استان خراسان، تمرکز امکانات در شهرهای اصلی و تأثیر رویکردهای سیاسی و مذهبی در تخصیص امکانات بود، به‌خوبی محقق شد.

یافته جدید در مطالعه حاضر، آن بود که اگر چه بهبود قابل ملاحظه­ای در تأمین امکانات بهداشتی و درمانی و یا به‌طور کل، سلامت جمعیت در این استان به‌وجود آمده­ است. اما هنوز نابرابری­های اساسی امکانات و تجهیزات زمینه­ساز سلامت در میان مناطق و بخش­های استان و نیز در بین گروه­های مختلف

جمعیتی وجود دارد.

در پایان می­توان گفت، برای ارزیابی پروژه­هایی که تحت عنوان شهر سالم طراحی می­شود، برای این‌که بتوانند اهداف مورد نظر را تأمین نموده و به نتایج دقیق‌تر دست یابند، باید مراحل زیر را به‌طور دقیق و کامل مورد توجه قرار دهند:

- تعیین سؤالات اساسی

ü   پروژه شهر سالم چست؟

ü   کدام موارد را باید ارزیابی کنیم؟

ü   ارزیابی برای چه ارگان‌‌ها و یا نهادهایی انجام شود؟

-طرح پرسش­های اساسی

ü   موضوعات اصلی و کلیدی کدامند؟

ü   اطلاع از کدام موارد ضروری است؟

-تدوین استراتژی­ها

ü   چه نوع اطلاعاتی باید گردآوری شود؟

ü   چه کسانی باید پاسخگوی اطلاعات باشند؟

ü   چگونه می­توان نتایج به‌دست آمده را هماهنگ کرد؟

-طرح کلی و هماهنگ

ü   مدیریت اصلی با چه کسی باشد؟

ü   زمان­بندی اجرای طرح چگونه باشد؟

ü   محصولات نهایی کدامند؟

-جمع­آوری داده­ها

ü    استراتژی­های عملیاتی را چه کسی تعیین کند؟

ü   پیامدهای ناخو استه کدامند؟

-تجزیه و تحلیل

ü   الگوهای به‌دست آمده کدام است؟

ü   تصویر کلی به‌دست آمده چیست؟

-        نتایج کسب شده

ü   چه یافته­هایی به‌دست آمده است؟

ü   چرا چنین رویدادی حادث شده است؟

ü   چه درسی آموخته­ایم؟

-        ارزیابی مجدد

ü   اقدامات متفاوتی که باید انجام شود، کدامند؟

ü   آیا تکرار مراحل فوق ضرورت دارد؟

 

راهکارها

با توجه به یافته‌ها و نتایج تحقیق راهکارهای زیر پیشنهاد می‌گردد:

ü      ایجاد تحول اساسی در نظام بودجه­ریزی استان؛

ü   اطلاع رسانی به‌نحو مناسب به نهادهای بین‌المللی در این ارتباط جهت به اجرا در آمدن اقدامات مناسب؛

 

 

احمدی، حسن (1385)، ریشه­های پیدایش ایده­ی شهر سالم، فصلنامه­ ساخت شهر، شماره­ 7: 11-1.

امینی، نجات، یدالهی، حسین، اینانلو، صدیقه (1385)، رتبه­بندی سلامت استان­های کشور، فصلنامه­ علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، شماره­ 20: 48-20.

انصاری، آذرنوش، محمدی، فرزانه (1394)، ارایه الگویی برای سنجش ارزش نام تجاری در خدمات سلامت شهر اصفهان، مدیریت اطلاعات سلامت، شماره 4: 22-11.
حیدری فرد، رضا (1385)، مصرف سیگار و زیان­های ناشی از آن، نشریه پیوند، شماره­ 318: 52-47.
دانشگاه علوم پزشکی بیرجند (1396)، شرایط بهداشتی و درمانی استان، بیرجند: معاونت امور درمان وابسته به‌دانشگاه بیرجند.
رحیمی، محمد، پاژند، فاطمه (1396)، تحلیل و ارزیابی کیفیت زندگی با رویکرد شهر سالم (مطالعه موردی: شهر کرمان) ، برنامه­ریزی منطقه­ای، شماره 25: 75-61.
زیاری، کرامت‌اله، قرخلو، مهدی، جان‌بابا نژاد طوری، محمدحسین (1389)، مقایسه­ تطبیقی شاخص­های کمی و کیفی مسکن شهر بابل با نقاط شهری کشور با تأکید بر شهر سالم، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 97: 116-83.
ستارزاده، داوود (1388)، بررسی شاخص­های جمعیتی مسکن ایران در سال 1385، فصلنامه جمعیت، شماره­ 67: 80-57.
سجادی، حمیرا، وامقی، مروئه، مدنی قهفرخی، سعید (1389)، عدالت اجتماعی و سلامت کودکان در ایران، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال نهم، شماره­ 35: 138-89.
شکوری، علی (1383)، امنیت غذایی و دسترسی به‌آن در ایران، نامه­ علوم اجتماعی، شماره­ 24: 160-133.
صابری­فر، رستم (1391)، نگاهی به ‌شاخص‌های جمعیتی سکونتگاه­های غیررسمی و نقش آن در ناپایداری اجتماعی: مورد مطالعه سکونتگاه­های غیررسمی شهر بیرجند، فصلنامه دانش انتظامی، شماره 2: 83-64.
صابری­فر، رستم (1396)، بررسی عوامل محیطی و دموگرافیکی مؤثر در شیوع بیماری سل در شهر مشهد، مجله علوم پزشکی مازندران، شماره 147: 408-404.
فرهادی، رودابه (1389)، ارزیابی مشارکت مردم در پروژه شهر سالم کوی سیزده آبان، فصلنامه علمی و پژوهشی انجمن جغرافیای ایران، شماره­ 27: 158-137.
قدمی، مصطفی، دیوسالار، اسدالله، غلامیان، محمد (1389)، بررسی تطبیقی شاخص­های شهر سالم در مقیاس ملی و جهانی (نمونه مورد مطالعه نقاط شهری ایران و کشورهای توسعه‌یافته)، مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین‌المللی جغرافی‌دانان جهان اسلام، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
قربانی، رسول، بهشتی، مجید، پورمحمدی، محمدرضا (1390)، تحلیلی بر گونه­شناسی پارک­های شهری استان آذربایجان شرقی با استفاده از مدل تحلیلی گرانز، مجله مطالعات و پژوهش­های شهری، شماره 8: 38-19.
کاملی، محمدجواد (1386)، بررسی توصیفی علل و عوامل مؤثر در بروز آسیب اجتماعی طلاق در جامعه ایران با توجه به ‌آمار و اسناد موجود، فصلنامه دانش انتظامی، 9 (3):  212-181.
کاوسی، زهرا (1388)، اندازه‌گیری مواجهه خانوارها با هزینه­های کمرشکن سلامت: مطالعه طولی در منطقه 17 تهران، مجله­ پژوهشی حکیم، دوره­ دوازدهم، شماره­ 2: 18-9.
لشکری، محمد (1377)، شاخص­های رفاه اجتماعی، مجله­ اطلاعات سیاسی - اقتصادی، شماره­ 131 و 132: 224-214.
لطفی، صدیقه، مهدیان، مهدی‌علی، بهنمیری، معصومه (1391)، ارزیابی شاخص­های شهر سالم در منطقه دو شهر قم، مطالعات توسعه اجتماعی- فرهنگی، 1 (2): 99-76.
محمدزاده اصل، نازی، امام وردی، قدرت­الله، سریرافراز، محمد (1389)، رتبه­بندی شاخص­های رفاه شهری مناطق مختلف شهر تهران، پژوهش و برنامه­ریزی شهری، شماره 1: 106-85.
محمودی­نژاد، هادی، پورجعفر، محمدرضا، آذری، امید، علیزاده، امین (1386)، تعامل دستور کار 21 و فرآیند تحقق‌پذیری شهر سالم، با ارایه راهکارها و پیشنهادهایی در شرایط معاصر ایران، علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره دهم، شماره­ 4: 12-1.
مرکز آمار ایران (1385)، نتایج کلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن، تهران: معاونت برنامه­ریزی و نظارت راهبردی.
مرکز آمار ایران (1395)، نتایج کلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن، تهران: معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی.
مهرآرا، محسن، فضایلی، علی­اکبر، فضایلی، امیرعباس (1389)، بررسی برابری در تأمین مالی هزینه­های سلامت خانوارهای ایرانی، فصلنامه مدیریت سلامت، 89: 62-51.
یارمحمدی، احمد، عریضی سامانی، حمیدرضا (1385)، رابطه­ بیکاری با سلامت روانی با توجه به‌نقش تعدیلی تعهد به ‌اشتغال در بین دانش‌آموزان ترک تحصیل کرده، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال پنجم، شماره­ 20: 133-117.
Awofeso, Niyi. (2003), The Healthy Cities Approach Reflections on a Framework for Improving Global Health, World Health Organization Bulletin of the World Health Organization, 81(4): 220-229.
Duhl, L. J, Sanchez. A. K. (1999), Healthy Cities and the city Planning Proces: A background document on links between health and urban planning. Londo: WHO Regional Office for Europe.
Goli, S. Arokiasamy, P. Chattopadhayay, A. (2011), Living and health conditions of selected cities in India: Setting priorities for the National Urban Health Mission, Cities, 28(6): 461-472.
Gudes, O. Yigitcanlar, T. Pathak, V. (2009), A Community Health Support System for the Indicators Districts of Tehran City, Research and urban planning, 3(1): 14-21.
Prasad, A. Kano, M. Dagg, K.M,  Moril, H. (2015), Prioritizing action on health inequities in cities: An evaluation of Urban Health Equity Assessment and Response Tool, Urban HEART, 145: 237-242.
Saberifar, R.. Arab Sheibani, K. Afkhami Ardakani, M. (2013), Geographical Distribution of Mortality from Diabetes Complications in Yazd, Zahedan Journal of Research in Medical Sciences, 16(6): 89-99.
Takano, T. Nakamura, K. (2001), An Analysis of Health Levels and Various Indicators of Urban Environments for Healthy Cities Projects, Journal of Epidemiology and Community Health, 20(2): 20-31.
WHO, UN. (2015), Global Report on Urban Health: Equitable, healthier cities for sustainable Development, http://who.int/kobe _centre/measuring/urban Regional Office for Africa, Brisbane: GTR,Brisbane.
World Health Organization (WHO) (2017), Community participation in local health, www.euro.who.int.globalreport/ugr_full_report.pdf?ua=1
World Health Organization (2010), The dawn of an urban world, Switz Switzerland, Geneva.
World Health Organization (WHO) (2002), Regional Office for Africa, GTR, Brisbane.